1. Nĩ wendo wĩva wa vata vyũ, na nĩkĩ? (Sisya visa ĩthangũnĩ yĩĩ.)

WENDO ũla ũtongoeaw’a nĩ myolooto mĩlũngalu (a·gaʹpe) nĩ mũthĩnzĩo twĩthĩawa tũnengetwe nĩ Yeova. Nĩwe Mwambĩlĩĩlya waw’o. (1 Yoa. 4:7) Vai wendo ũvĩtũkĩte wa a·gaʹpe. Mũndũ wĩ wendo ũsu nũthangaaĩaa ala angĩ, ĩndĩ mũno mũno kĩla kyonanasya kana mũndũ e wendo ũsu nĩ kwĩyumya na kwĩyĩima maũndũ make nĩ kana eke angĩ ũseo. Kwosana na ĩvuku yĩmwe, wendo wa a·gaʹpe “ũmanyĩkaa no ũndũ wa maũndũ ala wendo ũsu ũtumaa mũndũ eka.” Ĩla twendwa kana twenda angĩ kuma ngoonĩ, nĩtwĩw’aa twĩ atanu na twĩ na kĩtumi kya kwĩkala thayũ.

2, 3. Yeova onanĩtye ata kana e wendo wa w’o?

² Yeova nĩwoonanisye nĩwendete andũ o na atombĩte Atamu na Eva. Ndaaũmba nthĩ yĩthĩwe o kĩndũ kya kũkwatĩĩa thayũ, ĩndĩ amyũmbie yĩ nzeo andũ matanĩae vyũ kwĩkala vo tene na tene. Kĩla kyatumie Yeova eka ũu nĩ kana endaa andũ maunĩke, ĩndĩ ti we mwene. Ũndũ ũngĩ weekie oonany’a wendo wa w’o nĩ kũmanenga wĩkwatyo wa kwĩkala tene na tene nthĩnĩ wa nthĩ nzeo ĩla wamaseũvĩsye.

³ Ĩvinda yĩla Yeova woonanisye wendo wa w’o nesa vyũ nĩ ĩtina  wa Atamu na Eva kũvĩtya. Eekie mũvango nĩ kana syana ila Atamu na Eva mesyaa syovow’e o na kũtw’ĩka mo maĩ manatw’ĩka alei. Ĩla weekie ũu oonanisye ndaĩ na nzika kana amwe ma ũsyao woo makamwĩw’aa na kũmwenda. (Mwa. 3:15; 1 Yoa. 4:10) O na ũndũ wa kwendeesya nĩ kana, kuma ndatĩka ĩla Yeova wathanie kana akatũma Mũtangĩĩi, methonĩ make nthembo ya wovosyo yeanene na ĩla yumĩtw’e. Na ĩndĩ ĩtina wa myaka ta 4,000, Yeova nĩweeyumisye kwa nzĩa nene mũno anengane Mwana wake mũsyawa weka akw’e kwondũ wa andũ. (Yoa. 3:16) Tũtũngaa mũvea ta kĩ nũndũ wa wendo wa Yeova ũte maela!

4. Nĩ kyaũ kyonanasya kana andũ me na naĩ nĩmatonya kwĩthĩwa na wendo wa w’o?

⁴ O naitũ no twonany’e wendo wa w’o nũndũ tũmbĩtwe na mũvw’ano wa Ngai. Ti laisi kwĩthĩwa na wendo wa w’o nũndũ wa naĩ ĩla twatiĩwe, ĩndĩ ũu ti kwasya kana tũitonya kwĩka ũu. Kwa ngelekany’o, Aveli nĩwoonanisye kana nĩwendete Ngai vyũ ĩla wamumĩisye kĩla kĩseo katĩ wa ila waĩ nasyo. (Mwa. 4:3, 4) Nake Noa oonanisye kana nĩwendete andũ vyũ kwa kũmatavya ũvoo kuma kwa Ngai kwa myaka mingĩ o na kũtw’ĩka vai ũmwe wamwĩthukĩĩasya. (2 Vet. 2:5) O nake Avalaamu nĩwoonanisye kana vai kĩndũ kĩngĩ wendete kwĩ ũndũ wamwendete Ngai ĩla weetĩkĩlile kumya mwana wake, Isaka. (Yak. 2:21) Kwoou, nĩtwaĩle kwĩka o ta aũme asu aĩkĩĩku twonany’e wendo o na ethĩwa ti laisi kwĩka ũu.

5. Nĩ maũndũ meva tũtonya kwĩka tũkonany’a twĩ na wendo wa w’o?

⁵ Mbivilia yaĩtye kana wendo wa w’o ndwonanaw’a “na ndeto, kana na ũĩmĩ,” ĩndĩ ĩtwĩĩte “twendane na kwĩka, na twendane w’o.” (1 Yoa. 3:18) Ĩndĩ ũu nĩ kwasya tũyaĩle kũtavya ala angĩ kana nĩtũmendete? Ti w’o o na vanini! (1 Ath. 4:18) Ndeto isu sionany’a kana tũyaĩle o kwĩa mũndũ nĩtũmwendete naitũ nĩtwene e na vata ũkwenda kũtetheew’a. Kwa ngelekany’o, ethĩwa Mũklĩsto ũla ũngĩ nde na lĩu, ngũa, kana vandũ ũkoma, tũyaĩle o kũmwĩa twĩmwendea ũseo tũteũmũtethya. (Yak. 2:15, 16) O ta ũu, ethĩwa nĩtwendete Yeova na mũtũi, tũikekaa o kũvoya Ngai “atũme akethi ngethanĩ,” ĩndĩ tũkeekĩaa kĩthito kyonthe kĩla tũtonya tũtavany’e ũvoo mũseo.—Mt. 9:38.

6, 7. (a) “Wendo ũte na wangangan’yo” nĩ wendo ũilyĩ ata? (b) Nengane ngelekany’o sya wendo ũte wa w’o.

⁶ Mũtũmwa Yoana aandĩkie atĩĩ: ‘Twendane na kwĩka, na w’o.’ Kwoou no nginya wendo witũ “ndũkethĩwe na wangangan’yo” kana kwa ndeto ingĩ, waĩle kwĩthĩwa wĩ wendo “ũte na wangangan’yo.” (Alo. 12:9; 2 Ako. 6:6) Ũu nĩ kwasya kana tũyaĩle kwony’a ala angĩ atĩ twĩ na wendo wa w’o naitũ ti w’o tũilyĩ ngoonĩ. Kwĩka ũu no ũndũ ũmwe na kwĩkĩa kĩndũ ũthyũ tũvithe nithyĩ aaũ. Ĩndĩ nĩtũtonya kwĩkũlya atĩĩ: ‘Vo ve wendo wĩthĩawa na wangangany’o?’ Kwa w’o, vai kĩndũ ta kĩu. Wendo ta ũsu nĩ wendo ũtesa kũtethya o na vanini.

⁷ Ekai tũsũanĩe ngelekany’o imwe sya wendo ũte wa w’o. Ĩla Satani waneenaa na Eva mũũndanĩ wa Eteni, eetusaa eĩka kũmũtethya, ĩndĩ we endaa kwĩyĩuna, na ũsu waĩ wangangany’o mũthei. (Mwa. 3:4, 5) Ĩvindanĩ ya Ndaviti, ve mũndũ weetawa Aithoveli weetusaa mũnyanyae ĩndĩ ĩtina esa kwonany’a kana ũnyanya wake na mũsumbĩ ndwaĩ wa w’o. Ĩla Aithoveli wamanyie kana no aunĩke avũnyanĩa Ndaviti, nĩweekie ũu. (2 Sam. 15:31) Ũmũnthĩ akaĩi ma mũĩkĩĩo na angĩ ala maetae mũaanĩko kĩkundinĩ matũmĩaa “ndeto syoo nduu na sya kwendeesya” nĩ kana monethye andũ nĩmamendete, ĩndĩ kĩeleelo kyoo kĩthĩawa ne kwĩyĩuna mo ene.—Alo. 16:17, 18.

8. Twaĩle kwĩkũlya ata?

 ⁸ Nĩ ũndũ wĩ nthoni mũno mũndũ kwoneka ta wĩthĩawa na wendo na kaĩ nĩ mwangangany’a. Mũndũ wa mũthemba ũsu ethĩawa ateyumĩtye kuma ngoonĩ ũndũ Ngai wendaa. Mwangangany’a ta ũsu no akenge andũ ĩndĩ ndakenga Yeova. O na Yesũ aisye kana ũla ũkethĩwa na wangangany’o akavũwa “mũno.” (Mt. 24:51) Kwa w’o, athũkũmi ma Yeova mayĩsa kwenda kwĩthĩwa na wangangany’a. Ĩndĩ nũseo kwĩkũlya-ĩ, ‘Kĩla ĩvinda nyie nĩnĩthĩawa na wendo wa w’o ndekwenda kwĩyĩuna mwene kana ndeũkengana?’ Ekai tũneenee maũndũ kenda tũtonya kwĩka twonany’e twĩ na wendo “ũte na wangangan’yo.”

9. Wendo wa w’o ũtumaa twĩka ata?

⁹ Tanĩaa kwĩka maũndũ ũte na kĩeleelo kya kũmanyĩka. Vatonyeka twaĩle kwĩkaa ana-a-asa maitũ maũndũ maseo na “kĩmbithĩ” kana tũtenekee nĩ andũ. (Soma Mathayo 6:1-4.) Anania na Savaila nĩmaemiwe nĩ kwĩka ũu. Nũndũ moonie mataumya mũvothi woo kĩmbithĩnĩ, mawetie kĩla mekumya o na mongela mautĩĩo na wangangany’o woo watuma mavonea naĩ. (Meko 5:1-10) Vandũ va ũu, wendo wa w’o ũkatumaa tũtanĩa kwĩka ana-a-asa maitũ maũndũ maseo o na ethĩwa ala angĩ maimanya. Kwa ngelekany’o, ana-a-asa ala matetheeasya Nzama Ĩla Ĩtongoesye kũseũvya lĩu wa kĩ-veva matethasya wĩa ũsu kĩmbithĩnĩ na mayĩsaa kũweta kana nĩmo maseũvĩtye kĩndũ kĩna.

10. Tũtonya ata kũnenga ala angĩ ndaĩa?

¹⁰ Ĩthĩwa wendete kũnenga ala angĩ ndaĩa. (Soma Alomi 12:10.) Yesũ nĩwatũtiĩe ngelekany’o nzeo ya kũnenga ala angĩ ndaĩa ĩla watethisye wĩa woonekaa ũte wa kũtethw’a nĩ mũndũ take. (Yoa. 13:3-5, 12-15) Nĩtwaĩle kwĩkĩa kĩthito mũno nĩ kana twĩthĩwe na wĩnyivyo ta wa Yesũ na tũitetheesya ala angĩ. O namo atũmwa mayaaelewa nesa nĩkĩ Yesũ weekie ũu nginya ĩla mesie kũtũmĩwa veva mũtheu. (Yoa. 13:7) O naitũ no tũnenge ala angĩ ndaĩa kwa kũema kwona ta twĩ aseo kwĩ mo nũndũ wa kĩsomo kitũ, malĩ ĩla twĩ nayo, kana nũndũ wa ianda sitũ ũthũkũminĩ wa Yeova. (Alo. 12:3) O na tũyaĩlĩte kwĩw’ĩa ala angĩ kĩwĩu makathwa, vandũ va ũu twaĩle kũtana vamwe namo o na ethĩwa twĩona o naitũ twĩĩaĩle kũkathwa nũndũ wa kĩla kĩanĩiw’e.

11. Nĩkĩ twaĩlĩte kũkatha ala angĩ kuma ngoonĩ?

¹¹ Katha ana-a-asa kuma ngoonĩ. Twaĩle kũtũmĩa nesa myanya ĩla twakwata tũkathe ala angĩ nũndũ ndeto sya kũkatha nĩ “nzeo sya kwaka.” (Aev. 4:29) Ĩndĩ no nginya twĩke ũu kuma ngoonĩ. Tũkaema kũkatha ala angĩ kuma ngoonĩ nĩ kwĩsa kwĩthĩa tũyĩka kũvaka mũndũ mauta kana ũkethĩa tũikwenda kwĩanĩsya kĩanda kitũ kya kũmũnenga ũtao mũna twaĩle kwĩthĩwa tũimũnenga. (Nth. 29:5) Ũkakatha mũndũ na ũisyoka ũimumany’a mwataanĩsya, ũtw’ĩka mwangangany’a. Mũtũmwa Vaulo nĩwatataa ndakeke ũu, na kwoou we nĩ ngelekany’o nzeo ya mũndũ wendete angĩ ate na wangangany’o nũndũ amakathaa ũndũ vaĩlĩte. Kwa ngelekany’o, ĩvinda yĩmwe nĩwakathie Aklĩsto ma Kolintho nũndũ wa maũndũ mana meekĩte maseo. (1 Ako. 11:2) Ĩndĩ ĩvinda yĩngĩ asisya mwĩkalĩle woo oonie mataĩle kũkathwa, na amaelesya nesa nĩkĩ ũtemakatha.—1 Ako. 11:20-22.

12. Ĩla tũũthokya ana-a-asa na eĩtu-a-asa, tũtonya kwonany’a ata kana wendo witũ nĩ wa w’o?

¹² Ĩthĩawa wĩ mũthokya wa aeni. Yeova nũtwĩaĩe twonasye ana-a-asa na eĩtu-a-asa maitũ ũlau. (Soma 1 Yoana 3:17.) Ĩndĩ twaĩle kwĩka ũu twĩ na kĩeleelo kĩseo na tũte na kĩima o na vanini. No twĩkũlye atĩĩ: ‘Nyie nĩthokasya o anyanyawa, kana andũ ala me nguma, kana ala nĩsĩ no mandethye?  Kana nĩnĩmanthaa ũndũ ndonya kwony’a ũlau ana-a-asa na eĩtu-a-asa o na ndamesĩ nesa kana matatonya kũndĩva kĩla nameka?’ (Luka 14:12-14) Kana nata mwana-a-asa akakwatwa nĩ thĩna nũndũ wa kwĩka mĩvango ĩte mĩseo, kana akalea kũtũtũngĩa mũvea twamũthokya kwitũ? Mavindanĩ ta asu twaĩlĩte kũatĩĩa ũtao ũũ: “Mũkĩthokan’ya ene kwa ene mũtekũnyungunyĩsya.” (1 Vet. 4:9) Waatĩĩa ũtao ũsu, ũkakwata ũtanu ũla mũndũ ũkwataa anengane na kĩeleelo kĩseo.—Meko 20:35.

13. (a) Nĩ kyaũ kĩtonya kũtuma mavinda angĩ wĩthĩa ti laisi kũtetheesya amwe onzu? (b) Nĩ maũndũ ta meva tũtonya kwĩka tũkatw’ĩĩka ala onzu?

¹³ Tw’ĩĩka ala onzu. Mbivilia ĩtũnengete mwĩao ũũ: “Tw’ĩĩkaai ala onzu, ũmĩanĩasyai na andũ onthe.” Mwĩao ũsu no ũtũtetheesye kũmanya wendo witũ nĩ wa w’o kana ti wa w’o. (1 Ath. 5:14) O na kau ana-a-asa aingĩ onzu nĩmesaa kwĩthĩwa na mũĩkĩĩo mũlũmu, amwe moo no nginya tũendeee kũmatetheesya o kavola twĩ na wũmĩĩsyo. No tũmatetheesye kwa kũea ngewa namo ĩũlũ wa maandĩko mana ma kwaka, tũkeka mĩvango namo ya kũthi ũtavany’a, kana o tũkamantha ĩvinda ya kũmethukĩĩsya. Na ũndũ ũngĩ nĩ kana tũyaĩle o kũvanga kana Mũklĩsto mũna nĩ mũlũmu kana nĩ mwonzu. Twaĩle kũmanya kana kĩla ũmwe witũ e ngalĩko ĩla wĩthĩawa e mũlũmu na e ngalĩko ĩla wĩthĩawa e mwonzu. O nake mũtũmwa Vaulo nĩweesĩ kana aĩ na mawonzu a make. (2 Ako. 12:9, 10) Kwoou vai Mũklĩsto ũtatw’ĩĩka ũla ũngĩ.

14. Twaĩlĩte kwĩthĩwa twĩyũmbanĩtye kwĩka ata nĩ kana tũikanange mũuo ũla twĩ na w’o?

¹⁴ Ĩthĩwa na mũuo na ala angĩ. Twĩkaa kyonthe kĩla tũtonya tũikanange mũuo ũla twĩ naw’o na ana-a-asa maitũ, o na ethĩwa ve mavinda tũkwona ta matanatũelewa kana ta matũkua naĩ. (Soma Alomi 12:17, 18.) Ethĩwa nĩtwavĩtĩsya mũndũ, kũmwĩtya ũekeo no kũusye ngoo yake, ĩndĩ no nginya twĩke ũu kuma ngoonĩ. Kwa ngelekany’o, vandũ va kwĩa mwana-a-asa, “Vole nũndũ wa ũu ũkwĩw’a,” nũseo ũkonany’a nũũkwatya nũmũvĩtĩisye kwa kũmwĩa, “Vole nũndũ ndeto syakwa nikũũmĩisye.” Mũuo wĩthĩawa wĩ wa vata mũno mũno mũtwaanonĩ. Mũndũ na mũka mayaĩlĩte kwonethya andũ nĩmendene, na kaĩ me mũsyĩ maineenanasya, matũmĩaa ndeto mbai, kana nĩmokitaa.

15. Nata tũtonya kwĩka tũkonany’a kana twaekea mũndũ kũma ngoonĩ?

¹⁵ Ĩthĩawa wĩyũmbanĩtye kũekea. Twaekea mũndũ tũiatĩanĩaa na ĩvĩtyo yĩla watwĩka na nĩtũvetaa ũthatu ũla twĩĩ naw’o. Ethĩwa nĩtwĩyũmbanĩtye ‘kũmĩanĩsya ithyĩ kwa ithyĩ nthĩnĩ wa wendo; tũkĩthing’ĩĩsya kũsũvĩa wĩw’ano ũmwe wa veva wovanonĩ wa mũuo,’ tũikaemawa nĩ kũekea ala matũvĩtĩsya matesĩ kana nĩmatũvĩtĩsya. (Aev. 4:2, 3) Ethĩwa nĩtũkwenda tũekee mũndũ kuma ngoonĩ, no nginya tũsisye mũno tũikatinde tũisũanĩa ĩvĩtyo yĩla ũtwĩkie nũndũ wendo “ndũtalĩlaa ũthũku.” (1 Ako. 13:4, 5) Kwĩkalya ũthatu ngoonĩ kana kwĩkala twĩ ũthũ na mwana-a-asa kana mwĩĩtu-a-asa no kũtume twĩsa kwananga  vyũ ngwatanĩo yitũ nake, o na no kwĩse kũtuma twananga ngwatanĩo yitũ na Yeova vyũ. (Mt. 6:14, 15) O na ĩngĩ no tũvoyee ala matũvĩtĩsya nĩ kana twonany’e nĩtwamaekea kuma ngoonĩ.—Luka 6:27, 28.

16. Twaĩle kwosa ata ianda ila twanengwa ũthũkũminĩ wa Yeova?

¹⁶ Ndũkamanthe kwĩyĩuna. Mũndũ akwata ianda ũthũkũminĩ wa Yeova, aĩlĩte kũitũmĩa kwa nzĩa ĩkũtuma ala angĩ mamanya kana nũmendete kuma ngoonĩ. Ata? Ndaĩlĩte kũsyona ta nzĩa ya “kwĩuna mwene,” ĩndĩ aĩle ‘kũmantha kũuna angĩ.’ (1 Ako. 10:24) Kwa ngelekany’o, ĩla twĩ na maũmbano manene, ana-a-asa ala manyuvĩtwe ta athokany’a nĩmo methĩawa ma mbee kũvika kũla kũkwĩkalwa. Athokany’a aingĩ mayosaa kĩanda kĩu manengetwe ta mwanya wa kũkwata ivĩla ila nzeo vyũ kwondũ woo na andũ moo, ĩndĩ manyuvaa ivĩla ila ite nzeo mũno na syĩ vakuvĩ na vala maaĩwe. Meeyĩima moseo kwa nzĩa ĩsu, methĩawa mayonany’a kana nĩmendete ala angĩ kuma ngoonĩ. Wĩona ta ũtonya kũatĩĩa ngelekany’o ĩsu yoo ata?

17. Wendo wa w’o ũtonya kũtetheesya mũndũ ata ethĩwa nĩweeka naĩ ngito?

¹⁷ Umbũla naĩ ĩla wĩthĩwa wĩkĩte na ũiekana nayo vyũ. Aklĩsto amwe meeka naĩ ngito matataa kũmĩvitha nĩ kana maikevake nthoni kana maikasonokye angĩ. (Nth. 28:13) Ĩndĩ mũndũ ũkũvitha naĩ nde wendo nũndũ ethĩawa ayĩyĩũmĩsya na ayĩũmĩsya ala angĩ. Kwĩka ũu kũsiĩĩaa veva wa Ngai ũilika nesa kĩkundinĩ, o na no kwanange mũuo ũla wĩ kĩkundinĩ. (Aev. 4:30) Kwoou ethĩwa Mũklĩsto nĩweeka naĩ ngito na e na wendo wa w’o, kĩu kĩkatuma athi kũneena na atumĩa nĩ kana mamũtetheesye.—Yak. 5:14, 15.

18. Wendo wa w’o nĩ wa vata mũno wĩana ata?

¹⁸ Wendo nĩw’o nguma ĩla ya vata vyũ kwĩ syonthe. (1 Ako. 13:13) Nĩw’o ũtumaa andũ mamanya kana twĩ aatĩĩi ma Yesũ, na kana twĩthĩawa tũyĩyĩelekany’a na ũla umanĩte na wendo ũsu, nake nĩ Yeova. (Aev. 5:1, 2) Vaulo aandĩkie atĩĩ: “[Ethĩwa] ndi na wendo, nyie ti kĩndũ.” (1 Ako. 13:2) Kwoou “tũikendane na ndeto” tũ, ĩndĩ ekai tũendeee ‘kwendana na kwĩka, na kwendana w’o.’