Ĩĩ, o na kau Mbivilia ti ĩvuku ya saenzi, yĩla ĩkũweta ĩũlũ wa maũndũ ma saenzi ĩwetaa ĩteũvĩtya. Sisya wone ngelekanyʼo imwe syonanĩtye kana saenzi na Mbivilia nikwatĩanĩaa, na kana Mbivilia nĩyĩeleetye maũndũ mana ma saenzi ĩte kũvĩtya, ala me kĩvathũkanyʼo vyũ na woni wa andũ aingĩ ala maĩ kwʼo ĩvinda yĩla yaandĩkawa.

•   Nthĩ na matu syĩ mwambĩlĩlyo. (Mwambĩlĩlyo 1:1) Kĩvathũkanyʼo na ũu, ngewa imwe sya tene iwetaa kana nthĩ na matu iyaaũmbwa, ĩndĩ syaumĩlile oou kĩtumbo. Ambaviloni maĩkĩĩaa kana ngai ila syasyaie matu na nthĩ syaumĩte mokanganĩ elĩ. Na ngewa ingĩ iwetete kana nthĩ na matu syaalĩkile ĩtumbĩnĩ yĩmwe ĩnene mũno.

•   Syĩndũ ila syĩ nthĩnĩ wa Nthĩ na matu itongoeawʼa nĩ vinya na mĩao ĩtavĩndũkaa, ĩndĩ ti ngai syĩ kĩvathũkanyʼo sya andũ. (Yovu 38:33; Yelemia 33:25) Ngewa imwe kuma kũndũ kwĩ kĩvathũkanyʼo ĩũlũ wa nthĩ imanyĩasya kana vaiĩ ũndũ andũ matonya kwĩka makasiĩĩa meko matataĩĩwe na mavinda amwe mate ma tei, ala mekawa nĩ ngai syĩ kĩvathũkanyʼo.

•   Nthĩ ĩsũnzũlĩtwʼe vandũ vathei. (Yovu 26:7) Andũ aingĩ ma tene maĩkĩĩaa kana nthĩ nĩyĩanene, tondũ mesa yĩthĩawa ĩilyĩ, na ĩkwatĩĩwe nĩ nyamũ nene ta mboo kana nguu.

•   Mbũsĩ syusũaa kĩwʼũ yĩla kĩwʼũ kĩla kĩ ũkanganĩ na kũndũ kũngĩ kyavyũva, mĩthyũmũ yambata, yatwʼĩka matu, na yaua ta mbua, ĩya, kana ĩmwe. (Yovu 36:27, 28; Mũtavanʼya 1:7; Isaia 55:10; Amosi 9:6) Akiliki ma tene masũanĩaa kana mbũsĩ syusũawʼa nĩ kĩwʼũ kya ũkanga kĩla kĩ ungu wa nthĩ, na mũĩkĩĩo ũsu nĩwaendeeie nginya myakanĩ ya 1700.

•   Iĩma nĩsyũkĩlaa na myanda ĩkatheea, na iĩma ila syĩkwʼo ũmũnthĩ tene syaĩ ungu wa ũkanga. (Savuli 104:6, 8) Kĩvathũkanyʼo na ũu, ngewa mbingĩ iwetaa kana iĩma syoombiwe nĩ ngai sya andũ ivwʼaa o ũndũ iilye ũmũnthĩ.

•   Ũtheu nũsũvĩanaa andũ na mowau. Mĩao ĩla yanengetwe mbaĩ ya Isilaeli nĩyoonanĩtye ũndũ mũndũ waaĩle kwĩthesya ĩtina wa kũkwata mwĩĩ wa mũndũ mũkwʼũ, kũvatha ala me na mowau matonya kũkwatanwʼa, na mũndũ athi kyoo aikĩnzĩa nthĩ. (Alivai 11:28; 13:1-5; Kũtũngĩlĩlwa Kwa Mĩao 23:13) Kĩvathũkanyʼo na ũu, yĩla mĩao ĩsu yatũmĩkaa, ndawa ĩmwe ya Amisili yatũmĩawa kũvaka kĩtau, nĩ kĩndũ kyavulanĩtwʼe na mai ma mũndũ.

 Kwosana na ũndũ Mbivilia yonanĩtye, ũsũngĩo wa ĩkũlyo yĩu nĩ aiee. Sisya momanyĩsyo amwe ma ũvũngũ makonetye ũndũ ũsu:

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Mbivilia yasyaa kana nthĩ na matu syoombiwe kwa mĩthenya thanthatũ kĩla mũthenya wĩ wa masaa 24.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Mbivilia ndĩwetete yĩla Ngai woombie nthĩ na matu. (Mwambĩlĩlyo 1:1) O na ĩngĩ, mĩthenya ya wũmbi ĩla ĩwetetwe nthĩnĩ wa ĩvuku ya Mwambĩlĩlyo kĩlungu kya mbee yonanasya mavinda matesĩkĩe ũasa wamo. O na eka ũu, ĩvinda yonthe yĩla yatũmĩkie kũmba nthĩ na matu yĩtĩtwe “mũthenya.”—Mwambĩlĩlyo 2:4.

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Mbivilia ĩmanyĩasya kana Ngai ambie kũmba mĩtĩ atanamba kũmba syũa nĩ kana yĩtetheesye mĩtĩ kũseũvya lĩu.—Mwambĩlĩlyo 1:11, 16.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Mbivilia yonanasya kana syũa, ĩla nĩ ĩmwe katĩ wa ndata ila syĩ ‘matunĩ,’ nĩyo yoombiwe mbee wa mĩtĩ. (Mwambĩlĩlyo 1:1) Kyeni kya syũa nĩkyavikie ĩũlũ wa nthĩ “mũthenya” wa mbee, kana ĩvindanĩ ya mbee ya wũmbi. Na o ũndũ yayaya yaendeeie kũthea, tũivika “mũthenya” wa katatũ wa wũmbi, kyeni kya syũa kyaĩ kingĩ ũkethĩa no kĩtetheesye mĩtĩ kũseũvya lĩu. (Mwambĩlĩlyo 1:3-5, 12, 13) Ĩndĩ ĩtina syũa nĩyakenũkie vyũ, weethĩa nĩyenekee nesa ĩũlũ wa nthĩ.—Mwambĩlĩlyo 1:16.

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Mbivilia ĩmanyĩasya kana syũa nĩyo yĩthyũlũlũkaa nthĩ.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Mũtavanʼya 1:5 yaĩtye atĩĩ: “O na syũa nĩyumaa, na syũa nĩyĩthũaa, na kwĩkalaata yĩthi vandũ vayo vala yumaa.” Ĩndĩ o na ũu wĩ o vo, ndeto isu syĩonanyʼa ũndũ syũa yonekaa nĩ mũndũ e ĩũlũ wa nthĩ. O na ũmũnthĩ mũndũ no atũmĩe ndeto “syũa nĩyumaa,” na “syũa nĩyĩthũaa,” ĩndĩ ayĩthĩwa o esĩ kana nthĩ nĩyo ĩthiũũkaa syũa.

 Ũmanyĩsyo wa ũvũngũ: Mbivilia yasyaa kana nthĩ nĩyĩanene.

 Kĩla Mbivilia ĩmanyĩasya: Mbivilia ĩtũmĩĩte ndeto “kũvika itulu sya nthĩ” kwonanyʼa isio sya vaasa vyũ ĩũlũ wa nthĩ, na ũu ti kwonanyʼa kana nthĩ yĩ mũthya kana nĩyĩanene. (Meko ma Atũmwa 1:8) O ta ũu, ndeto “ikotonĩ inya sya nthĩ” nĩ ũneeni wa ngelekanyʼo ũla ũkwonanyʼa nthĩ yonthe, ĩndĩ ti kwasya kana nthĩ yĩ kona inya.—Isaia 11:12; Luka 13:29.