Soʼutpünaa juyaka 1914, wainma na jimaʼalii oʼunakana nepialuʼujee süpüla surulaalüinjanain naya. Oʼunüshii naya sünain wanee atkawaa sümaa talatüin naaʼin süka kojuteein natuma noumain. «Talatüshi maʼin taya otta teʼree amüinrü tü kasa aʼatapajakat taya», müshi wanee surulaat soʼu 1914, chejeʼewai nia Estados Unidos.

Ajaʼttalaa müsü tü talataakalü aaʼin. Eetaayaai süntüin suluʼumüin naaʼin na surulaatkana makatüinjanain naya sünain atkawaa kojuya juya chaa Bélgica otta Francia. «Gran Guerra», münüsü tia atkawaakat natuma na wayuukana soʼutpünaa juyaka 1914. Maaʼulu yaa «Primera Guerra Mundial», münüsü shia.

Watta saalii wayuu oʼuwoʼutka sünain tia atkawaakat, eesü maʼaka poloo miyoone wayuu ouktaka otta eesü maʼaka piama shikii miyoone kataka oʼuu akatsaʼa amüloulin natüna sümaa nasaʼa. Isasü nachiki na sülaülakana mma chaa Europa nachiaain na wayuukana suulia tü atkawaakat. Wainma kasa mojusü shiʼipünaaka napüla na wayuukana tia atkawaakat. Otta eeyülia weʼrüin maaʼulu tü kasa mojusü shiʼipünaakat.

Motsoʼoinjatia sümaa tia atkawaakat naashin na sülaülakana mma. Naneeküin neʼe süpaʼa mmaka oʼunaa sünain tü atkawaakat sümaa nnojoluin natüjaain saaʼu jameerüin nakuwaʼipa; müshii aka naaʼin wanee wayuu waraitakai nooʼopünaa (The Fall of the Dynasties—The Collapse of the Old Order 1905-1922).

Maʼaka jeʼra semaana süchikijee nuʼutünüin aaʼin chi sülaülakai Austria, oʼttüsü tü atkawaakat natuma na sülaülakana mma chaa Europa. Suʼunnaa tia atkawaakat, asakinnüshi chi sülaülakai Alemania: «¿Jamüsükai ouktiraaka tü wayuukalüirua?», nümaka niakai: «¡Nnojorüleeja tatüjaain aaʼu!».

Na shikiishiikana tü atkawaakat, nnojotsü natüjaain aaʼu tü kasa mojusü eeinjatkat sünainjee tia atkawaakat. Chapa na surulaatkana sünain tü atkawaakat, nayaawata aaʼu nemeejünüin natuma na poliitikokana, naʼalainpalain naya na shikiipüʼükana iküleesia otta naapünüin ekii natuma na nalaülashiikana sünain atkawaa. ¿Jamüsü wamakaʼa tia?

Naashin na poliitikokana, eeinjatü kasa anasü suluʼujee tü atkawaakat. Müshi chi sülaülakai Alemania: «Atkaashii waya süchiirua tü wawashirüinkat, süchiirua eeinjatüin tü akuwaʼipaa eʼipünaalakat paala wapüla otta atkaashii waya süchiirua anainjatüin wakuwaʼipa mapeena». Chi sülaülakai Estados Unidos Woodrow Wilson, nujuʼitirüin wanee pütchi atalateʼeraka saaʼin wayuu. Naashin niakai, anainjatü sukuwaʼipa tü wayuukalüirua süchikijee tü atkawaakat. Otta naashin na chakana Gran Bretaña, müirümaʼaleeinjatia nnojoluin eein atkawaa süchikijee tia. ¡Alawaa neʼe tü namakat!

Nayataayaai jimateein aaʼin suulia tü atkawaakat na shikiipüʼükana tü iküleesiakalüirua. «Na ekirajüinjanakana süchiki tü Nünüikikat Maleiwa, nayashii palajanakana sünain ootoo na wayuukana sünain tü atkawaakat» (The Columbia History of the World). Nootuin na wayuukana sünain üttajiraainjanain naya. «Shia naaʼinmaaka na shikiipüʼükana iküleesia kojutüin natuma noumain suulialeʼeya tü nanoulakat. Alanaʼaleesia natuma sujutü noumain suulia tü nanoulakat. Na surulaat anoujüshiikana, aluwataanüshii naya sünain ouktirawaa saaʼu nünülia chi Nasenyotsekai», müsü tü karalouktakat La historia del cristianismo.

Naashin na sülaülakana surulaat, nakanajamaatüinjatü tü atkawaakat, nanüiki neʼe tia. Eʼikajaanüshii na surulaatkana süpüla ouktiraainjanain naya. Müshi wanee wayuu süchiki namüliain na surulaatkana: «Müliashii maʼin atumaa. Nnojotsü eeirüin wanee wayuu eʼraka tü müliaa neʼrakat». Mayaainjeʼe wainmain na surulaat oʼutünakana aaʼin, macheʼesalii na sülaülakana surulaat sünain neʼitaain palajana na nasurulaatsekana süpüla noʼutünüin aaʼin. Makalaka wainmain na surulaat eʼrakana wayumüin nooʼomüin na nekiipüʼükana.

¿Jamüsü nakuwaʼipa na wayuukana sutuma tia atkawaakat? Müsü nünüiki wanee surulaat chajachikai sünain tia atkawaakat: «Tü atkawaakat, sumojujain nekii na wayuukana otta tü nakuwaʼipakat». Nnojotsü kasain apütaain süchiki waneeirua mma eepuʼuka sümaiwa. Atkawaakat tia, aʼlaküsü süpüla waneeirua müliaa eeinjatka soʼujee tia. Süchikijee tia, jouluitpa eʼraa wayumüin nooʼomüin na sülaülakana mma.

¿Jamüsü joutka maʼin kasa mojusü süchikijee tü atkawaakat? ¿Alatüsüche neʼe tia süpaʼa mmaka? ¿Jameetche wakuwaʼipa mapeena?