A B C D E F H I K L M N O P R S T U V Y

A

• Ab.

  Noke Kombavulono, eyi ya kala onduko yosãi yatãlo vokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda osãi 11 vokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku upisa vokati kosãi Yevambi Linene toke vokati kosãi Yenyenye. Oyo ka ya tukuiwile konduko Vembimbiliya; yi tukuiwa lika okuti, “osãi yatãlo.” (Ate 33:38; Ese 7:9)​—Tala Alombo. B15.

• Adara.

  Noke yumandekua ko Bavulono, eyi ya kala onduko yosãi 12 yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yepandu yokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku upisa vokati kosãi ya Kayovo toke vokati kosãi Yelombo. (Est 3:7)​—Tala Alombo. B15.

• Akaya.

  Onduko eyi Vovisonehua vio Helasi yi tiamisiwila koluvumba luo Roma kombuelo yo Helasi okuti ombala yayo, o Korindo. Voluvumba luo Akaya mua kongelele olonepa viosi vio Peloponeso kuenda ocakati cocifuka co Helasi. (Ovl 18:12)​—Tala Alombo. B13.

• Alamote.

  Ondaka yimue yocisikilo yi lomboloka “afeko vosombo,” citava okuti, yi tiamisiwila kelaka lio supranu liakãi amalẽhe. Handi vali, citava okuti elaka liaco lia enda oku kuamiwa oco li lekise okuti, ovikuata viovisikilo via sukilile oku pangiwa lonjila yimue ya kolapo.​—1As 15:20; Os 46:Ovf.

• Alfa kuenda Ômega.

  Olonduko evi, oletala yatete leyi ya sulako yo ambesendaliu kelimi lio Helasi; ovio via tukuiwa kumosi olonjanja vitatu kelivulu Liesituluilo okuti, onduko yesumbilo yi tiamisiwila ku Suku. Olonduko evi vi lomboloka cimuamue okuti, “tete haeye wa sulako” kuendavo “efetikilo haeye esulilo.”​—Esi 1:8; 21:6; 22:13.

• Alupale ocitililo.

  Alupale a va Lewi muna omunu ka pondele ocipango a ponduile oku tilila oco a liteyuile kukuakufetuluinya osonde. Alupale epandu a sanduiwa Vofeka Yohuminyo, a nõliwile la Mose kuenda noke la Yehosua pocakati colonumbi via Yehova. Poku pitĩla volupale luocitililo, omunu wa ponda o lombolola ocitangi caye kakulu pombundi yolupale kuenda wa enda oku tambuiwa ciwa. Oco vana va ponda ocipango ka va ka tombe eliangiliyo liaco, omunu una wa ponda wa sukilile oku sombisiwa volupale muna a pondela omunu umue oco va limbuke nda omondi yi kuete ekandu ale sio. Nda eye ka kuete ekandu, o tiukila volupale luocitililo okuti omo a kala vokuenda kuomuenyo waye wosi ale toke eci ocitunda cinene ci fa.​—Ate 35:6, 11-15, 22-29; Yeh 20:2-8.

• Amene.

  “Ci lingiwe,” ale “oco muẽle.” Ondaka eyi ya tunda kelimi lio Heveru ʼa·manʹ, yi lomboloka okuti, “ca koleliwa.” Ondaka “Amene” ya enda oku popiwa poku tava ohuminyo yimue, ohutililo, ale ondaka yimue. Kelivulu Liesituluilo ondaka yaco yi tukuiwa ndonduko yesumbilo ya Yesu.​—Esn 27:26; 1As 16:36; Esi 3:14.

• Antikristu.

  Ondaka eyi kelimi lio Helasi yi kuete alomboloko avali. Oyo yi lomboloka unyãli wa Kristu. Yi lombolokavo Kristu yesanda, ale una o li kapa pomangu ya Kristu. Omanu vosi, ovisoko, ale ovimunga va li tukula lesanda okuti olonumiwa via Kristu, haivo va li tukula okuti va Mesiya ale va tamalãla la Kristu kuenda lolondonge viaye, citava okuti va tukuiwavo va antikristu.​—1Yo 2:22.

• Apako atete.

  Apako atete kotembo yoku ungula; onima yatete ale onima yocina cimue. Yehova wa handelekele ofeka ya va Isareli oku lumba kokuaye apako atete, ci kaile omunu, ocinyama, ale apako o posi. Va Isareli va enda oku lumba ku Suku apako atete Kocipito Colombolo ka vi Kuete Etumbisa kuenda ko Pendekoste. Ondaka ‘apako atete’ vupopi wocindekaise yi tiamisiwila ku Kristu kuenda kolondonge viaye olombuavekua.​—1Ko 15:23; Ate 15:21; Olo 3:9; Esi 14:4.

• Aramaiku.

  Elimi limue lia setahãla naito elimi lio Heveru okuti, li kuete o ambesendaliu yimuamue. Tete va Arameu ovo va enda oku vangula elimi liaco, pole, vokuenda  kuotembo, lia fetika oku vanguiwa lolofeka vialua poku linga olomĩlu kuenda lia kala elimi lioku sapela pokati kovoviali o Asuria lo Bavulono. Olio lia kalavo elimi lia velapo Kuviali wo Persia. (Ese 4:7) Olonepa vimue vielivulu lia Esera, lia Yeremiya kuenda lia Daniele via sonehiwa kelimi lio Aramaiku.​—Ese 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–7:28.

• Arama; va Arama.

  Ovitumbulukila via Arama omõla a Semi vina via kala kovaimbo oku upisa kolomunda vio Levanone toke ko Mesopotamia kuenda oku upisa kolomunda vio Tauro konano toke koku lokila ko Damasku oku amisako kombuelo. Imbo liaco kelimi lio Heveru lia tukuiwa okuti Arama, noke lieya oku tukuiwavo okuti, o Suria kuenda olonungi viaco via tukuiwa okuti, va Suria.​—Eft 25:20; Esn 26:5; Hos 12:12.

• Areopago.

  Owulu umue wa lepa ko Atenai, konano yo Acropole. Ya kalavo onduko yombonge (ekanga) lia enda oku liongoluilamo. Olonoño vimue via va Epikuru la va Stoiku viambata Paulu ko Areopago oco a lombolole ovina viatiamẽla kekolelo liaye.​—Ovl 17:19.

• Asasele.

  Kelimi lio Heveru, onduko eyi citava okuti yi lomboloka “Ohombo yi Nyelela.” Keteke lioku Tuvika Akandu, ohombo ya nõliwila Asasele ya enda oku tumiwa vekalasoko, ndondimbukiso yoku ambata akandu omanu vo vofeka lina va linga kunyamo wa pita.​—Ovs 16:8, 10.

• Aselgeia.

  —Tala UMBONDO.

• Asia.

  Vovisonehua vio Helasi, onduko yoluvumba lumue luo Roma okuti, mua kongelele onepa yutakelo okuti koloneke vilo ko Turkiya kuenda ovifuka vimue ndeci o Samo kuenda o Patmo. Ombala yaco ya kala o Efeso. (Ovl 20:16; Esi 1:4)​—Tala Alombo. B13.

• Asitarote.

  Osuku yukãi yuyaki u kanana kuenda yuyali okuti, ukãi wa Baale.​—1Sa 7:3.

• Aviva.

  Onduko yatete yosãi yatete yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yepanduvali yokalendaliu koku tenda ovovo. Yi lomboloka “Apunga (Olomema) vi Talala” okuti, oku upisa vokati kosãi Yelombo toke vokati kosãi ya Kupupu. Noke eci va Yudea va tunda ko Bavulono, ya tukuiwa okuti Nisana. (Esn 16:1)​—Tala Alombo. B15.

B

• Baale.

  Osuku yimue ya va Kanana ya tendiwile okuti, muẽle yilu, ukuakueca ombela kuenda uyali. Onduko “Baale” ya tiamisiwililevo kolosuku vi sulemo vio pocitumãlo. Kelimi lio Heveru, onduko yaco yi lomboloka “Muẽle; Cime.”​—1Ol 18:21; Rom 11:4.

• Belesevulu.

  Onduko ya eciwa ku Satana, ombuale ale ombiali yolondele. Citava okuti, epongoloko limue lia lingiwa konduko Baale-Sevuvu okuti, Baale wa enda oku fendeliwa la va Filisiti ko Ekirone.​—2Ol 1:3; Mat 12:24.

• Buli.

  Onduko yosãi yecelãla yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yavali yokalendaliu koku tenda ovovo. Ondaka yaco, ya tunda kondaka yimue yi lomboloka “onima; oku ima” kuenda yi fetika oku upisa vokati kosãi ya Mbalavipembe toke vokati kosãi ya Kuvala. (1Ol 6:38)​—Tala Alombo. B15.

C

• Canjangombe.

  Ocinyama cimue ca siata oku kala vovava, citava okuti, ociluvo cimue co vovava. Ku Yovi 3:8 kuenda 41:1, citava okuti ci tiamisiwila kongandu ale kociluvo cikuavo cinene co vovava haico ci kuete ongusu yalua. Canjangombe wa tukuiwa Kosamo 104:26, citava okuti, ci tiamisiwila Kocimuandu. Kalivulu akuavo ondaka yaco yi tiamisiwila kupopi wocindekaise kuenda ka ci tiamisiwila kocinyama cimue.​—Os 74:14; Isa 27:1.

D

• Dagoni.

  Osuku ya va Filisiti. Ya tunda konduko yimue ka ya kũlĩhĩwile, pole, olonoño vimue vi kongela onduko yaco londaka yo Heveru dagh (ombisi).​—Olg 16:23; 1Sa 5:4.

• Dekapoli.

  Ocimunga calupale o ko Helasi okuti, kefetikilo ca kuata alupale ekũi (ondaka ya tunda kelimi lio Helasi deʹka, yi lomboloka “ekũi” kuenda poʹlis, yi lomboloka “olupale”). Ya kalavo onduko yimbo lio kutundilo Wokalunga ko Galilea kuenda Olui Yordão, kuna kua sangiwile onepa yalua yalupale aco. Alupale aco a kala ono yovituwa via va Helasi kuenda olomĩlu. Yesu wa pita vimbo liaco, pole, ka kuli  uvangi laumue wokuti eye wa nyula limue pokati kalupale aco. (Mat 4:25; Mar 5:20)​—Tala Alombo. A7 kuenda B10.

E

• Edome.

  Onduko yikuavo ya eciwa ku Esau, omõla a Isake. Ovitumbulukila via Esau (Edome) via tambula onepa yimbo lio Seire, ovaimbo a kasi kolomunda pokati Kokalunga ka ka Kuete Akimba kuenda o Golfo yo Aqaba. Imbo liaco, lieya oku kũlĩhĩwa okuti o Edome. (Eft 25:30; 36:8)​—Tala Alombo. B3 kuenda B4.

• Efarimi.

  Onduko yomõla wavali wa Yosefe; onduko yaco noke ya lukiwa kocikoti cimue ca Isareli. Noke o Isareli ya tepiwa kuenje Efarimi okuti oco ocikoti ca kemãlelepo vali, ca linga ocindekaise cusoma wosi wovikoti ekũi.​—Eft 41:52; Yer 7:15.

• Efengi.

  Vovisonehua vio Heveru, ondaka yaco olonjanja vialua yi tiamisiwila kefengi limue, kuvei ale kocilunga cimue ci tumiwa la Yehova oco ci kaile ndeyambulo. Vovisonehua vio Helasi, ondaka yaco yi tiamisiwila koku veta ale oku kangisa lolohava vi kuete apumbu ale ya kutiwa lovinyaña.​—Ate 16:49; Yoa 19:1.

• Ekãlu.

  Okalosa ka kuete alola avali ka nãliwa lolokavalu, haiko va enda oku talavaya lako calua kuyaki.​—Etu 14:23; Olg 4:13; Ovl 8:28.

• Ekanga Linene.

  Ombonge ya velapo ya va Yudea ko Yerusalãi. Koloneke via Yesu, ombonge yaco ya kuata 71 komanu oku kongelamo ocitunda cinene kuenda vakuavo okuti, va kala ale ovitunda vinene, vana va tiamẽlele kepata liovitunda vinene, akulu, asongui vovikoti, asongui vapata kuenda vakuavisonehua.​—Mar 15:1; Ovl 5:34; 23:1, 6.

• Ekango.

  Ocimbota ale vokati kolui umue okuti, olonjanja vimue u kukuta, pole, kotembo yombela ka vi kukuta; ondaka yaco yi tiamisiwilavo kolui waco muẽle. Olondui vimue via enda oku kuatisiwa lolono viovava, omo liaco, vi amamako oku kuata ovava. Volonepa vimue Viovisonehua ondaka ekango ya pongoluiwa hati, “ocimbota.”​—Eft 26:19; Ate 34:5; Esn 8:7; 1Ol 18:5; Yov 6:15.

• Ekofue.

  Onanga yimue ya muñiwa okuti yi kapiwa kutue okuti yi kala ndocifuto. Ocitunda cinene ca enda oku wala ekofue lielinyu li kuete ulame wulu konepa yo kovaso wa kutiwa lukolo umue u vumbula. Soma wa endavo oku kapa ekofue vemẽhi liekolowa liaye. Yovi wa tukula ondaka yaco vupopi wocindekaise poku sokisa esunga liaye lekofue.​—Etu 28:36, 37; Yov 29:14; Esk 21:26.

• Ekongelo.

  Ocimunga cimue comanu va liongoluila pamosi oco va tẽlise ocimãho cimue ale upange. Vovisonehua vio Heveru ondaka eyi olonjanja vialua yi tiamisiwila kofeka ya Isareli. Vovisonehua vio Helasi oyo yi tiamisiwila kolohongele Viakristão, pole, olonjanja vialua kekongelo Liakristão.​—1Ol 8:22; Ovl 9:31; Rom 16:5.

• Ekungu.

  Ondaka yimue ya tunda kelimi lio Helasi aʹbys·sos okuti, yi lomboloka “cimue ca longa calua” ale “ka ci konomuisiwa, ka ci kuete ongave.” Oyo ya tukuiwa Vovisonehua Vio Helasi oco yi tiamisiwile kocitumãlo cimue ale kekalo limue lioku yikiwa. Omo mua kongela onjembo, pole, hayoko lika.​—Luk 8:31; Rom 10:7; Esi 20:3.

• Eliapu.

  Onduko ya Satana Vovisonehua vio Helasi okuti, yi lomboloka “Ukualundi.” Satana wa lukiwa okuti Eliapu momo eye usongui haeye wa velapo kalundi kuenda omindiki ya Yehova, yondaka Yaye kuenda yonduko Yaye yi kola.​—Mat 4:1; Yoa 8:44; Esi 12:9.

• Elulu.

  Noke yumandekua ko Bavulono, ya kala onduko yosãi yepandu yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yekũi lavali yokalendaliu koku tenda ovovo. Oyo yupisa vokati kosãi Yenyenye toke vokati kosãi Yenyenye Linene. (Neh 6:15)​—Tala Alombo. B15.

• Elumbu li kola.

  Onepa yimue yocipango ca Suku okuti, lia tunda kokuaye kuenje li selekiwa toke kotembo yaco kuenda li situluiwa lika ku vana eye a nõla oco va ci kũlĩhe.​—Mar 4:11; Va Kol 1:26.

• Enuku.

  Ulume umue wa kapaliwa. Olonjanja vialua alume vaco va enda oku nõliwa oco va vumbe ndoloñuatisi kalombe olosoma ale va kala olondavululi violonasoma kuenda viakama. Ondaka yaco yi tiamisiwilavo kesualali limue lia nõliwila ovopange elombe lia soma okuti, henukuko. Ya siata oku tukuiwa ndocindekaise ku “enuku omo Liusoma” okuti, omunu una o likandangiya  oco a tiamisile lika utima kupange wa Suku.​—Mat 19:12; Est 2:15; Ovl 8:27.

• Epalanga.

  Nguluvulu wa velapo yoluvumba lumue lua vialiwile la Vakuakusokiya ovihandeleko vio Roma. Eye wa kuatele unene kombonge kuenda kasualali. Ndaño okuti ovilinga viepalanga via enda oku konomuisiwa la Vakuakusokiya ovihandeleko, pole, eye wa kuatele unene walua voluvumba.​—Ovl 13:7; 18:12.

• Epaluma.

  Onjongo yimue ya miũha ya lisoka locinãla ci kasi pokati kesulilo liomuine unene kuenda esulilo liomuine utito poku yikula eka. Ndomo ci lekisiwa kovikeya vi soka 44.5 kolosentimetulu, epaluma limosi nda lia kuata eci ci soka 22.2 kolosentimetulu vusõvi. (Etu 28:16; 1Sa 17:4)​—Tala Alombo. B14.

• Epangati.

  Ombueti ya ambatiwa lombiali yimue ndondimbukiso yimue yunene woku viala.​—Eft 49:10; Hev 1:8.

• Epapatiso; Oku Papatisa.

  Ondaka eyi yi lomboloka “oku yuvikiwa,” ale oku iñisiwa kosi yovava. Yesu wa tumbika epapatiso okuti li linga ocikundi kolondonge viaye. Ovisonehua vi tukulavo epapatiso lia Yoano, epapatiso lespiritu sandu, epapatiso londalu kuenda apapatiso akuavo.​—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoa 3:23; 1Pe 3:21.

• Epinduko.

  Oku pasuka kolofa. Kelimi lio Helasi ondaka a·naʹsta·sis yi lomboloka “oku pasuka; ale oku votoka.” Embimbiliya li tukula apinduko ecea oku kongelamo epinduko lia Yesu lia lingiwa la Yehova Suku. Ndaño okuti apinduko akuavo a lingiwa la Eliya, Elisia, Yesu, Petulu kuenda Paulu, ovikomo viaco viosi via lingiwa lunene wa Suku. Epinduko li lingiwa palo posi okuti, “lia vakuesunga lava havakuesungako” li kuete esilivilo kocipango ca Suku. (Ovl 24:15) Embimbiliya li tukulavo epinduko lio kilu okuti, epinduko “liatete,” mu kongela vamanji va Kristu va wavekiwa lespiritu.​—Flp 3:11; Esi 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.

• Epipili.

  Ocipa cimue ale ukolo umue wa vindiwa lovina vimue ndeci, asipa ovinyama a tokekisa olonumba kakepa kuenda ovipa. Vokati kaco mua sanjavala, va enda oku kapamo ocikuata cimue coku hasa okuti olonjanja vialua ca kala ewe limue. Onepa yimue yosungu yepipili, yi kutiwa peka liomunu o yongola oku imba ewe liaco osimbu onepa yikuavo yi kuatiwa peka kuenje yi eciwa noke yoku ñualisa epipili. Olofeka vio kosimbu via enda oku pañinya asualali va talavaya lapipili volohoka viavo.​—Olg 20:16; 1Sa 17:50.

• Esambata.

  Ondaka eyi kelimi lio Heveru yi lomboloka “epuyuko; oku liwekapo oku linga cimue.” Olio eteke liepanduvali kosemana ya va Yudea (tunde koku iñila kuekumbi Votãlo toke koku iñila kuekumbi Vocasapalo). Oloneke vikuavo viovipito viunyamo oku kongelamo unyamo 7 kuenda unyamo 50, via enda oku tukuiwavo asambata. Keteke Liesambata, ka kua lingawaile upange, pole, ovitunda ovio lika via enda oku linga upange vocitumãlo ci kola. Vanyamo Esambata, osi ka ya limawale kuenda va Heveru ka va sakalaisale vakuavo oku feta olofuka. Vocihandeleko ca eciwile ku Mose, oku lava Esambata ca sungulukile, pole, asongui vatavo kocihandeleko caco va enda oku vokiyako kamue kamue kuenje koloneke via Yesu ka via lelukile komanu oku vi pokola.​—Etu 20:8; Ovs 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Esitikilo ale Ondimbukiso.

  Ocikuata cimue coku kapa ondimbukiso, (olonjanja vialua kotuma ale kosela) okuti ci lekisa muẽle yocina cimue, ondimbukiso yimue ale ohuminyo yimue. Asitikilo o kosimbu a pangiwile lovina via kõla (ovawe, lovayo onjamba ale avaya) via kuatele ololetala ale oviluvialuvia via sokotuiwa konele yikuavo. Esitikilo, li tukuiwa vupopi wocindekaise ndocina cimue ca kapiwa ondimbukiso, ndondimbukiso yocitumãlo, ale ndocina cimue ca vundisiwa ale celumbu.​—Etu 28:11; Neh 9:38; Esi 5:1; 9:4.

• Espiritu.

  Kelimi lio Heveru ondaka ruʹach kuenda kelimi lio Helasi ondaka pneuʹma okuti, olonjanja vialua ya pongoluiwa hati, “espiritu” yi kuete alomboloko alua. Olondaka viaco vi tiamisiwila kueci ka ci muiwa lovaso omanu kuenda ceca uvangi wongusu. Olondaka evi kelimi lio Heveru leli lio Helasi citava oku vi tiamisila (1) kofela, (2) kongusu yomuenyo yoviluvo via palo posi, (3) unene u tunda kutima wocindekaise womunu, haiwo u vetiya oku vangula kuenda oku linga ovina lonjila yimue, (4) olondaka vi tunda kono yimue ka  yi letiwe, (5) omanu vakuetimba liespiritu kuenda (6) ongusu ya pama ya Suku ale espiritu sandu.​—Etu 35:21; Os 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Espiritu sandu.

  Ongusu ka yi letiwe Suku a siata oku talavaya layo oco a tẽlise ocipango caye. Olio li kola omo li tunda ku Yehova, una wa lipua kuenda wa velapo koku sunguluka momo oyo onjila Suku a kuama koku tẽlisa eci ci kola.​—Luk 1:35; Ovl 1:8.

• Esulilo lioluali.

  Otembo yi loña kesulilo liovina, ale kekalo liovina vi kasi oku vialiwa la Satana. Otembo yaco yi kuete elitokeko letukuluko lia Kristu. Yesu o ka tuma ovangelo oku “tepisa pokati kolondingaĩvi la vakuesunga” kuenda oku nyõla olondingaĩvi. (Mat 13: 40-42, 49) Olondonge via Yesu via yonguile oku kũlĩha otembo ‘yesulilo’ liaco. (Mat 24:3) Osimbu Yesu ka endele kilu, wa likuminya kolondonge viaye okuti, wa laikele oku kala lavo toke kotembo yaco.​—Mat 28:20.

• Esumuo.

  Yi tiamisiwila kesumuo omo lioku fa kuomunu umue, ale ocilunga cikuavo. Kosimbu, ca kala ocituwa oku litetela vokuenda kuotembo yimue. Poku lila lolukandi, vakuakulitetela va enda oku wala uwalo ulikasi, oku kapa etiko kovitue viavo, oku tola uwalo wavo kuenda oku li veta veta vonete. Vamue okuti upange wavo oku litetela, va enda oku lalekiwa polonambi.​—Eft 23:2; Este 4:3; Esi 21:4.

• Esunga.

  Ondaka eyi Vovisonehua yi lomboloka eci ci likuata lovihandeleko via Suku vieci ciwa leci cĩvi.​—Eft 15:6; Esn 6:25; Olo 11:4; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Etanimi.

  Onduko yosãi yepanduvali yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yatete yokalendaliu koku tenda ovovo. Oyo yupisa vokati kosãi Yenyenye Linene toke vokati kosãi ya Mbalavipembe. Noke eci va Yudea va tunda ko Bavulono, ya tukuiwa okuti Tirsi. (1Ol 8:2)​—Tala Alombo. B15.

• Eteke Liekanga.

  Eteke ale otembo eci ovimunga vimue, ale olofeka, pamue omanu vosi va kovongiwa oku li lombolola ku Suku. Li ka kalavo otembo ya vana va sombisiwila oku fa oco va pondiwe, ale esombiso li ka eca epuluvi ku vamue oco va popeliwe kuenje va ka kuata omuenyo ko pui. Yesu Kristu kuenda ovapostolo vaye va tukula “Eteke Liekanga” lio kovaso yoloneke okuti, ka mua kongelele lika vana va kasi lomuenyo, pole, mua kongelavo vana va fa osimbu.​—Mat 12:36.

• Eteke Lioku Tuvika Akandu.

  Eteke limue li kola hailio lia velelepo calua ku va Isareli, olio li tukuiwavo hati, Yom Kippur (yopiwa kelimi lio Heveru okuti yohm hak·kip·pu·rimʹ, ci lomboloka “eteke lioku sikũlũla”), lia enda oku sambiliyiwa keteke 10 yosãi ya Etanimi. Olio lika lia kala eteke liunyamo ocitunda cinene ca enda oku iñila Vohondo yi Kola Koku Kola yotavernakulu kuenda noke Yonembele. Ocitunda cinene, omo ca enda oku ecela osonde yocilumba cakandu aye, akandu a va Lewi vakuavo kuenda akandu omanu. Lia kala epuluvi limue liohongele yi kola, loku likandangiya oku lia kuenda lia kalavo esambata limue okuti, epuluvi limue lioku siapo ovopange a enda oku lingiwa eteke leteke.​—Ovs 23:27, 28.

• Etiopia.

  Ofeka yosimbu kombuelo Yegito. Mua kongelele onepa yimue yombuelo yo Egito yo koloneke vilo kuenda onepa yo konano yo Sudão yo koloneke vilo. Olonjanja vimue, ondaka yaco ya siata oku tukuiwa kondaka yo Heveru okuti, “Kusi.”​—Est 1:1.

• Etukuluko.

  Vovinimbu vimue Viovisonehua vio Helasi, ondaka eyi yi lomboloka oku tukuluka kua Yesu Kristu tunde eci a vialekiwa nda Soma Mesiya toke koloneke via sulako violuali lulo. Etukuluko lia Kristu ka li lomboloka oku iya loku tiuka ocipikipiki; pole, ci ambata otembo yimue.​—Mat 24:3.

• Etumbisa.

  Cimue ci kapiwa vosema ale vovava oco yi tumbe; ca piãla enene osema ya tamiwa okuti yi kuete etumbisa kuenje yi selekiwa vocikuata cimue. Olonjanja vialua etumbisa li tukuiwa Vembimbiliya ndocindekaise cekandu kuenda coku futa, olio li tiamisiwilavo koku kula ka ku muiwa, ale oku kula kualua.​—Etu 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Evamba.

  Oku teta ociyuvuluila kosungu yocimatamata cuyali culume. Ocituwa caco, ca kala ocihandeleko ku Avirahama kuenda kocitumbulukila caye, pole, ka ci kisikiwa Kakristão. Ondaka yaco kovolandu alua ya lomboluiwavo vupopi wocindekaise.​—Eft 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

•  Evĩho liukahonga.

  Ondaka yimue yi tunda kelimi lio Helasi por·neiʹa okuti, yi tiamisiwila kolonjila viosi vioku lipekela ka via sungulukile. Omu mua kongela ukahokolo, upuepue, oku lipekela kuomanu ka va kuelele, oku lipekela kuomanu vakuavimatamata vimuamue viuyali kuenda oku lipekela lovinyama. Ondaka yaco ya popiwa vupopi wocindekaise kelivulu Liesituluilo poku yi tiamisila kocipuepue cetavo ca tukuiwa hati, “Bavulono Yinene” poku lombolola ukamba waye lolombiali violuali lulo oco ci kuate unene kuenda ukuasi. (Esi 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Ovl 15:29; Gal 5:19)​—Tala OCIPUEPUE.

• Ewe lievindi.

  Ewe li kapiwa pevindi okuti, opo ovimano vivali vi li ñualehela poku tunga osapalalo oco vi tokekiwe ciwa. Ewe lia velapo lievindi ewe liociseveto okuti, ewe limue lia pama, lia enda oku nõliwila oku tunga olosapalalo viowiñi kuenda ovimbaka violupale. Ondaka yaco yi tiamisiwilavo vupopi wocindekaise koku seveta ilu lieve kuenda Yesu o tukuiwa okuti, “ewe lievindi liociseveto” liekongelo Liakristão, lina li sokisiwa lonjo yespiritu.​—Efs 2:20; Yov 38:6.

• Ewe liombambo.

  Ewe limue li kala kilu liewe likuavo lioku sula olomema oco vi linge osema. Vocakati cewe litito mua kapiwile ocikuatelo okuti, ci ñualela kilu liewe linene. Kosimbu, olombambo akãi va enda oku talavaya lavio via kala kolonjo vialua. Omo okuti okulia kuapata kueteke leteke kua enda oku suliwa pombambo, Vocihandeleko ca eciwile ku Mose, ka ca tavele okuti umue o tambula ombambo yukuavo ndonjeke. Kua tungiwilevo olombambo vinene ndevi via enda oku ñualisiwa lovinyama.​—Esn 24:6; Mar 9:42.

F

• Fareo.

  Onduko yesumbilo ya eciwile kolosoma vio Egito. Embimbiliya li tukula va Fareo vatãlo okuti, (Sisake, So, Tirihaka, Neko kuenda Hofara), pole, olonduko vikuavo ka via tukuiwile, oku kongelamo vana va kala koloneke via Avirahama, via Mose kuenda via Yosefe.​—Etu 15:4; Rom 9:17.

• Ferati.

  Olui lumue lua longa calua haluo lua velapo kombuelo yo Asia kuenda oluo lumue pokati kolondui vivali via velapo vio Mesopotamia. Oluo lua tukuiwa onjanja yatete Kefetikilo 2:14 okuti, lumue pokati kolondui vikuãla vio Edene. Olonjanja vialua lua siata oku tukuiwa hati, “Olui.” (Eft 31:21) Oluo lua kala ongave yo konano yocikanjo ca nõliwile o Isareli. (Eft 15:18; Esi 16:12)​—Tala Alombo. B2.

H

• Harmagedo.

  Ondaka yopiwa kelimi lio Heveru okuti, Har Meghid·dohnʹ, yi lomboloka “Omunda yo Megido.” Ondaka yaco yi kuete elitokeko “luyaki weteke linene lia Suku Ukuonene Wosi” kuna “olosoma violuali luosi” vi ongoluiwila oku yaka la Yehova. (Esi 16:14, 16; 19:11-21)​—Tala OHALI YA PIÃLA.

• Hermes.

  Osuku yo Helasi, omõla a Sewusi. Ko Lustra, Paulu vo tukula hati, Hermes momo va tendele osuku yaco okuti, yina yi kuete ocikele coku kala onumiwa yolosuku kuenda osuku yuloño woku vangula.​—Ovl 14:12.

• Herode.

  Onduko yepata yolosoma via vialele va Yudea via nõliwile tunde ko Roma. Herode u Grande wa kemãlele omo lioku tumbulula onembele vo Yerusalãi kuenda oku handeleka oku ponda omãla locimãho coku ponda Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Herode Arkelau kuenda Herode Antipasi, omãla valume va Herode u Grande va nõliwile oku viala pomangu ya va isiavo. (Mat 2:22) Antipasi wa kala ombiali yonepa yakuãla yoluvumba lumue okuti, wa kũlĩhĩwile ‘ndosoma’ ya vialele vokuenda kupange woku kunda wa Kristu ci soka anyamo atatu lomeyu kuenda wamamako toke kotembo ya sonehiwa kelivulu Liovilinga ocipama 12. (Mar 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Ovl 4:27; 13:1) Noke liuviali waye, Herode Agripa I, onekulu ya Herode u Grande, wa pondiwa lungelo wa Suku noke yoku viala vokatembo kamue. (Ovl 12:1-6, 18-23) Omõlaye Herode Agripa II, wa linga osoma kuenda wa viala kotembo eci va Yudea va lingila usuanji uviali wo Roma.​—Ovl 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

• Higaion.

  Ondaka yimue yuloño wovisungo. Ndomo yi sangiwa kelivulu Liosamo 9:16, ondaka yaco, yi pondola oku lomboloka etalamo lielaka limue lietungu li sikiwa lohalupa ale etalamo limue li ecelela oku sokolola.

•  Horeve; Omunda Horeve.

  Ovaimbo a kasi kolomunda okuti a ñualele Omunda Sinai. Oyo onduko yikuavo Yomunda Sinai. (Etu 3:1; Esn 5:2)​—Tala Alombo. B3.

I

• Insensu.

  Oku tengiwa kuolondemba kuenda onguendu okuti vi pia levando kuenje vi eca elemba liwa. Insensu vilikasi via enda oku tengiwa lovina vikuãla oco vi kapiwe votavernakulu kuenda vonembele. Insensu via enda oku timĩhiwa komẽle lo koñolosi kutala winsensu vohondo yi Kola, pole, Keteke Lioku Tuvika Akandu via enda oku timĩhiwa vokati kohondo yi Kola Koku Kola. Ca kala ocindekaise colohutililo vi taviwa viafendeli va Suku vakuekolelo. Pole, ka ca kisikiwile Kakristão.​—Etu 30:34, 35; Ovs 16:13; Esi 5:8.

• Isareli.

  Onduko Suku a eca ku Yakoba. Noke onduko yaco yeya oku tiamisiwilavo kovitumbulukila viaye viosi. Ovitumbulukila viomãla 12 va Yakoba olonjanja vialua via enda oku tukuiwa okuti, omãla va Isareli, onjo ya Isareli, omanu (alume) va Isareli, ale va Isareli. Onduko Isareli ya enda oku tukuiwavo okuti onduko yovikoti ekũi viusoma wo konano vina via tepiwa kusoma wo kombuelo kuenda noke yeya oku tiamisiwila Kakristão olombuavekua okuti, “o Isareli ya Suku.”​—Gal 6:16; Eft 32:28; 2Sa 7:23; Rom 9:6.

K

• Kaisare.

  Onduko yepata limue ko Roma okuti ya linga onduko yesumbilo yolombiali viuviali wo Roma. Augusto, Tiberio kuenda Kaludio va tukuiwa londuko yaco Vembimbiliya ndaño okuti Nero ka tukuiwa londuko yaco, pole, yi tiamisiwilavo kokuaye. Onduko “Kaisare” yi tukuiwavo Kovisonehua vio Helasi oco yi tiamisiwile komoko yoku viala, ale Kombiali.​—Mar 12:17; Ovl 25:12.

• Kaldea; Va Kaldea.

  Ci lomboloka ofeka kuenda omanu va tungile ocipepi lolui Tigre kuenda Ferati; vokuenda kuotembo olonduko evi viosi ovio va enda oku tukula lavio o Bavulono yosi kuenda olonungi vialio. Onduko “Va Kaldea” ya tiamisiwilevo ku vana va lilongisa calua kosikola okuti va enda oku lilongisa uloño, ovolandu, alimi kuenda uloño woku kũlĩhĩsa olombungululu, pole, va enda oku tãha kuenda oku kũlĩhĩsa olombungululu.​—Ese 5:12; Dan 4:7; Ovl 7:4.

• Kanana.

  Onekulu ya Noha kuenda omõla wa kuãla wa Hama. Ovikoti 11 via tunda ko Kanana, citava okuti, noke via tungila konele yutundilo wo Mediterraneo pokati Kegito lo Suria. Imbo liaco lia tukuiwa hati, “ofeka yo Kanana.” (Etu 18:3; Eft 9:18; Ovl 13:19)​—Tala Alombo. B4.

• Kapeka.

  Onjongo yimue ya miũha yoku yonga layo oku longa kuovava, oyo yi likuata leci ci soka 1.8 kolometulu. (Ovl 27:28)​—Tala Alombo. B14.

• Kasia.

  Ceci ci tunda kuti wo kasia (Cinnamomum cassia), okuti uti umue watiamẽla kepata liuti wokanela. O kasia va enda oku talavaya layo ndonguendu yelemba liwa kuenda ndolosimbolua viulela u kola woku waveka.​—Etu 30:24; Os 45:8; Esk 27:19.

• Kemosi.

  Osuku ya velapo ya va Moavi.​—1Ol 11:33.

• Kisileu.

  Noke ya va Yudea oku tiuka kumandekua ko Bavulono, ya kala onduko yosãi yecea yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yatatu yokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku pisa vokati kosãi ya Kuvala toke vokati kosãi ya Cembanima. (Neh 1:1; Sak 7:1)​—Tala Alombo. B15.

• Koral.

  Ocikuata cimue ca kõla ci kasi ndewe okuti, ci tunda kakepa ovinyama vimue vitito vio vokalunga. Oco ci sangiwa vokalunga kuenda ci kuete avala alua a litepa oku kongelamo evala li kusuka, li yela kuenda li tekãva. Ca piãla enene Vokalunga Kakusuka, mua kala olo koral vialua. Kosimbu, o koral yi kusuka ya soliwile calua kuenda ya pongoluiwile volomota lovina vikuavo vioku li posuisa.​—Olo 8:11.

• Kristu.

  Onduko yesumbilo ya Yesu okuti, kelimi lio Helasi yopiwa kondaka Khri·stosʹ okuti, yi likuata londaka yo Heveru ya pongoluiwa hati “Mesiya,” ale “Ombuavekua.”​—Mat 1:16; Yoa 1:41.

L

• Lewi; u Lewi.

  Onduko yomõla watatu wa Yakoba una a cita lukãi waye Lea; kuenda ya lingavo onduko yocikoti ceya oku iya noke. Omãla vaye vatatu va linga ociseveto covimunga vitatu via velapo via va Lewi. Olonjanja vimue ondaka “va Lewi” yi tiamisiwila kocikoti cosi, pole, olonjanja vikuavo ka mu kongela utunda wepata lia Arone.  Ocikoti ca Lewi ka ca tambuile osi layimue Vofeka Yohuminyo, pole, va va ĩha eci ci soka 48 kalupale vokati kolongave viofeka ya eciwile kovikoti vikuavo.​—Esn 10:8; 1As 6:1; Hev 7:11.

M

• Mahalati.

  Citava okuti ondaka yimue yocisikilo yi sangiwa kolondaka vioku fetika Kolosamo 53 kuenda 88. Citava okuti yopiwa kelimi lio Heveru yi lomboloka “oku hongua; oku vela,” loku eca ocisimĩlo cimue cesumuo, elomboloko liaco li likuata lulandu wesumuo wovisungo vivali.

• Malikama.

  Citava okuti onduko yaco yimuamue londuko Moleke, osuku ya velapo ya va Amoni. (Sof 1:5)​—Tala MOLEKE.

• Masikili.

  Ondaka yimue okuti kelimi lio Heveru, ka yi kuete elomboloko lia suapo, oyo yi sangiwa kolondaka vioku fetika Yolosamo 13. Citava okuti, yi lomboloka “Olondaka via fina vioku sokolola.” Vamue va sima okuti, ondaka ya lisetahãla ya pongoluiwa hati, ‘oku vumba lolondunge,’ pamue yi kuete elomboloko limuamue.​—2As 30:22; Os 32:Ovf.

• Merodaka.

  Osuku yimue ya velapo yolupale luo Bavulono. Noke eci Hamurabi soma yo Bavulono haeye ukuavihandeleko a lingisa o Bavulono ombala yo Bavulono, Merodaka (ale Marduque) wa velapo kekemãlo, noke eye wa piñala olosuku vialua viosimbu kuenje wa linga osuku yimue ya velapo yomanu vosi ko Bavulono. Noke, onduko Merodaka (ale Marduque) ya piñainyiwa londuko yesumbilo “Belu” (“Muẽle Yaco”) kuenje Merodaka vo tukola hati, Bel.​—Yer 50:2.

• Mesiya.

  Ondaka yopiwa kelimi lio Heveru yi lomboloka “oku wavekiwa,” ale “ombuavekua.” Pole, kelimi lio Helasi yi lomboloka “Kristu.”​—Dan 9:25; Yoa 1:41.

• Mikitama.

  Ondaka eyi Kelimi lio Heveru yi sangiwa kolondaka vioku fetika violosamo epandu (Os 16, 56-60). Ondaka yimue okuti, ka yi kuete elomboloko lia suapo, citava okuti, yi likuata londaka “ocisonehua.”

• Milikome.

  Osuku yimue yi fendeliwa la va Amoni, citava okuti osuku yimuamue la Moleke. (1Ol 11:5, 7) Osimbu uviali wa Salomone wa kala oku sulila, eye wa tungila olosuku viaco viesanda ovitumãlo via lepa.​—Tala MOLEKE.

• Mitakati.

  Yuna o kuatisa omanu volonepa vivali oco va li sunguluise. Vovisonehua, Mose o tukuiwa okuti mitakati yocisila Cocihandeleko kuenda Yesu eye mitakati yocisila cokaliye.​—Gal 3:19; 1Ti 2:5.

• Mitavaso.

  Alume vana va kuete ocikele cinene coku teyuila kuenda oku lava ekongelo. Ondaka yaco kelimi lio Heveru e·piʹsko·pos, yi tiamisiwila koku songuila leteyuilo. Olondaka “mitavaso” kuenda “ukulu” (pre·sbyʹte·ros) vi tiamisiwila kocikele cimuamue vekongelo Liakristão. Ondaka “ukulu” yi tiamisiwila vali calua kovituwa viwa viomunu wa nõliwa kuenda “mitavaso” yi tiamisiwila kovikele viyilila koku nõliwa.​—Ovl 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pe 5:2.

• Moleke.

  Osuku ya va Amoni; citava okuti osuku yaco yimuamue la Milikome kuenda Moloki. Citavavo okuti, onduko yesumbilo handukoko yosuku yimue ya tukuiwa. Ocihandeleko ca eciwile ku Mose ca enda oku lekisa okuti omunu wosi o lumba omãla vaye ku Moleke, o pondiwa.​—Ovs 20:2; Yer 32:35; Ovl 7:43.

• Moloki.

  —Tala MOLEKE.

• Mõlomunu.

  Ondaka eyi yi sangiwa Vavangeliu ci soka 80 kolonjanja. Yi tiamisiwila ku Yesu Kristu kuenda yi lekisa okuti, omo lioku citiwa kuaye ketimba, wa linga omunu okuti, ka kaile ociluvo cespiritu ca molẽha letimba lia pongoluiwa. Ondaka yaco yi lekisavo okuti, Yesu wa ponduile oku tẽlisa ocitumasuku ci sangiwa kelivulu lia Daniele 7:13, 14. Vovisonehua vio Heveru, ondaka yaco ya tukuiwa ku Esekiele kuenda ku Daniele, poku lekisa oku litepa ku kasi pokati kolonumiwa viaco vi fa, Lusovoli wesapulo liavo.​—Esk 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mute-labene.

  Ondaka yimue yi sangiwa kolondaka vioku fetika Osamo 9. Ondaka yaco, “yi tiamisiwila kolofa viomõla ulume.” Vamue va popia okuti ya kala onduko ale pamue olondaka viatete viocisungo cimue ca kũlĩhĩwa vi tukuiwa poku imba osamo yaco.

N

• Nanda.

  Ondaka yaco yi kuete elomboloko limuamue londaka “olumbungululu luomẽle.” Oluo olumbungululu lua sulako lua enda oku tundila kutundilo osimbu  ekumbi ka lia tundile, poku sapula oku iya kueteke liokaliye.​—Esi 22:16; 2Pe 1:19.

• Nasoma yo Kilu.

  Onduko yosuku yimue yukãi va Isareli olonanguluke va enda oku fendela koloneke via Yeremiya. Vamue va popia okuti, onduko yaco yi tiamisiwila kosuku yukãi yo ko Bavulono yi tukuiwa okuti, Istar (Asitarte). Onduko yaco ya likuata losuku yukãi u Sumeriana yi tukuiwa okuti, Inanna, ci lomboloka “Nasoma yo Kilu.” Handi vali, ndaño okuti oyo ya tiamisiwile kovailu, pole, ya kalavo osuku yimue yukãi yuyali. Asitarte o tukuiwavo okuti, “Ñala yo Kilu” vocisonehua cimue co Kegito.​—Yer 44:19.

• Nehilote.

  Ondaka yimue ka yi kuete elomboloko lia suapo yi sangiwa kolondaka vioku fetika Viosamo 5. Vamue va tava okuti yi tiamisiwila kocikuata cimue coku pepelela, yi tiamisiwila kondaka yimue ya tunda ko Heveru yi kuete elitokeko londaka cha·lilʹ (olumbendo). Omo liaco, citava okuti ondaka yaco yi tiamisiwila kocisungo cimue.

• Nisana.

  Noke yumandekua ko Bavulono, eyi oyo ya kala onduko yokaliye yosãi ya Aviva okuti, osãi yatete vokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda osãi yepanduvali vokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku upisa vokati kosãi Yelombo toke vokati kosãi ya Kupupu. (Neh 2:1)​—Tala Alombo. B15.

O

• O Alabastro.

  Olongalafa vitito viulela welemba liwa via pangiwa lewe limue li sangiwa ocipepi lolupale luo Alabastrone, Kegito. Ovimẽla violongalafa viaco, via kala vitito okuti ca lelukile oku vi sitika oco ulela u kuete esilivilo lialua ka u ka peseke. Ewe liaco lieya oku kũlĩhĩwavo londuko yimuamue.​—Mar 14:3.

• Ocela.

  Otuvawe kuenda ovitetuila viavaya via anda oku imbiwa poku nõla onjila yi kuamiwa. Ovio via enda oku kapiwa kesusu liuwalo, ale vocikuata cimue, loku vi tutumula. Una okuti ocela co kupukila, ale vo ci imbila, eye wa nõliwa. Oco, olonjanja vialua ca enda oku lingiwa lolohutililo. Ondaka “ocela” vupopi wocindekaise yi lomboloka “oku litepela” ale “onepa.”​—Yeh 14:2; Os 16:5; Olo 16:33; Mat 27:35.

• Ocihandeleko.

  Ondaka eyi eci yi sonehiwa loletala yinene, yi tiamisiwila Kocihandeleko ca eciwile ku Mose, ale kalivulu atãlo atete Embimbiliya. Eci yi sonehiwa loletala yitito, yi tiamisiwila kovihandeleko vi sangiwa Vocihandeleko ca Mose, ale konumbi yimue yocihandeleko.​—Ate 15:16; Esn 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Ocihandeleko ca Mose.

  Ocihandeleko Yehova a ecele ko Isareli pocakati ca Mose vekalasoko lio Sinai kunyamo wo 1513 O.Y. Alivulu atãlo atete Embimbiliya olonjanja vialua a tukuiwa hati, Ocihandeleko.​—Yeh 23:6; Luk 24:44.

• Ocikasia covisila.

  Okasia yimue ya pangiwa lavaya o akasia a lañiwa lulu okuti, ya kapiwile vohondo yi Kola Koku Kola yotavernakulu kuenje noke ya kapiwile vohondo yi Kola Koku Kola yonembele ya tungiwile la Salomone. Ocikasia caco, ca kuata onuviko yulu, kilu liaco kua kala va keruvi vavali va li vandekela. Vokati kaco mua kala avaya avali Ovihandeleko Ekũi. (Esn 31:26; 1Ol 6:19; Hev 9:4.)​—Tala Alombo. B5 kuenda B8.

• Ocikelẽyi.

  Onanga va enda oku linga layo olonjeke ale ovipete ndevi mu kapaiwa olomema. Ocikelẽyi ca enda oku pangiwa lovonya a tekãva ohombo kuenje ca enda oku waliwa lomanu va sumua.​—Eft 37:34; Luk 10:13.

• Ocikoselo cayuva.

  Ovitunu vivali via songiwa vewe okuti, cimue ca kala kilu cikuavo vombuelo kuenda via tokekisiwile lelove limue. Osimbu ayuva a kosiwila vocitunu ci kasi kilu, onepa ya kenjiwa yi lokila vocitunu ci kasi vombuelo. Ondaka yaco vupopi wocindekaise yi tiamisiwilavo kesombiso lia Suku.​—Isa 5:2; Esi 19:15.

• Ocikũla cilula.

  Ondaka yo Heveru yi tiamisiwila kovikũla via litepa vilula calua haivio vi kuete elemba li lẽha calua. Ondaka eyi yi tukuiwa Vembimbiliya vupopi wocindekaise, oco yi lekise ovitangi vialua vi tunda kevĩho liukahonga, kupika, kekambo liesunga kuenda kunanguluke.​—Esn 29:18; Olo 5:4; Yer 9:15; Amo 5:7.

• Ocilumba.

  Ombanjaile yeciwa ku Suku ndolopandu, oco omunu a limbuke okuti o kuete eko kuenda oco a tumbulule ukamba waye la Suku. Tunde ku Abele, omanu va enda oku eca ovilumba vialua lutima wosi, oku kongelamo viovinyama toke eci ca linga ekisika vocisila Cocihandeleko ca  eciwile ku Mose. Pole, ovilumba viovinyama ka via sukiliwile vali tunde eci Yesu a eca omuenyo waye ndocilumba ca lipua ndaño okuti, Akristão vamamako oku eca ovilumba viespiritu ku Suku.​—Eft 4:4; Hev 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Ocilumba cekandu.

  Ocilumba ceciwa omo liakandu ana ka a lingiwile ocipango, akandu aco a lingiwa omo liehonguo liekandu. Ovinyama vialua via enda oku lumbiwa, oku upisa kongombe toke kopomba ndomo ci likuata lekalo liomunu lomunu okuti ekandu liaco lia kala lioku tuvikiwa.​—Ovs 4:27, 29; Hev 10:8.

• Ocilumba Ceko.

  Ocilumba cimue ceciwa omo liakandu omunu umue. Oco ca litepele lovilumba vikuavo via enda oku eciwa omo liekandu, momo ca kuata esilivilo lioku tumbulula ocisila omunu wa lueya okuti wa likekembela a pumba omo liekandu limue kuenda oku eca kokuaye ekavuluko kekangiso liaye.​—Ovs 7:37; 19:22; Isa 53:10.

• Ocilumba Cohuminyo.

  Ocilumba cimue ceciwa lutima wosi ci lingiwa lolohuminyo vimue.​—Ovs 23:38; 1Sa 1:21.

• Ocilumba coku nyua.

  Ocilumba covinyu ca enda oku pesiwa kilu liutala kuenda ca enda oku lumbiwa lovilumba vikuavo. Paulu wa tukula ondaka yaco yocindekaise poku tukula onjongole yaye yoku li eca olumue koku kuatisa Akristão.​—Ate 15:5, 7; Flp 2:17.

• Ocilumba coku pia elisi.

  Ocilumba cocinyama ci timĩhiwa kutala oco ci lumbiwe ku Suku; afendeli ka va endaile oku seleka onepa layimue yocinyama (ongombe, okameme, ocitupi cohombo, onende, ale otumãla tuolopomba).​—Etu 29:18; Ovs 6:9.

• Ocilumba coku senga senga.

  Ocilumba cimue okuti ocitunda ca enda oku kapa ovaka aye vemẽhi liovaka wufendeli una wa kala oku eca ocilumba caco okuti o kuata ocilumba loku ci senga senga kovaso lo konyima; ale ocitunda oco ca enda oku senga senga ocilumba caco. Elinga liaco, ocindekaise coku eca ovilumba ku Yehova.​—Ovs 7:30.

• Ocilumba colopandu.

  Ocilumba ceciwa locimãho coku eca esivayo ku Suku omo lialiangiliyo aye kuenda ocisola caye ka ci pongoloka. Ositu yovinyama kuenda olombolo vi kuete etumbisa levi ka vi kuete etumbisa, via enda oku liwa. Va sukilile oku lia ositu yaco veteke limuamue.​—2As 29:31.

• Ocilumba combembua.

  Ocilumba cimue ca enda oku eciwa ku Yehova coku pinga ombembua kokuaye. Ufendeli kuenda vakuanjo yaye, ovitunda via velapo kuenda ovitunda via enda oku linga upange, ovo va enda oku lia ocilumba caco. Yehova wa enda oku tava owisi welemba liwa liulela u timĩhiwa. Osonde okuti yi lomboloka omuenyo, ya endavo oku eciwa kokuaye. Ca kala ndu okuti, ovitunda kuenda vakuakufendela va enda oku tumala la Yehova oco va lile kumosi, ci lekisa ukamba wombembua.​—Ovs 7:29, 32; Esn 27:7.

• Ocimalẽho.

  Uwalo woku li teyuila asualali va enda oku wala ndeci, ocikoko, ocikutu covivela, uvia, oviteyuilo vio kovolu kuenda ociyepelo.​—1Sa 31:9; Efs 6:13-17.

• Ociña.

  Opapelo yisõvi yi pangiwa locipa ale loloneva okuti, ya enda oku sonehiwa lika onele yimosi loku iñiwa kuti. Ovisonehua via enda oku sonehiwa kuenda oku kopiyaliwa voviña okuti, valivulu a siatele vokuenda kuotembo Embimbiliya lia sonehiwa.​—Yer 36:4, 18, 23; Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

• Ocindumba ca Salomone.

  Onembele yo koloneke via Yesu, ya kuatele okololo ya yambeliwa kocitali co kosamua kutundilo, ca kũlĩhĩwile okuti onepa ya supa konembele ya Salomone. Kocitumãlo caco oko Yesu a enda oku ñuala ñuala ‘kotembo yombambi,’ haiko Akristão vatete va enda oku lisanga poku fendela. (Yoa 10:22, 23; Ovl 5:12)​—Tala Alombo. B11.

• Ocipito Coku Tumbika.

  Lia kala eteke limue vunyamo lioku ivaluka oku yelisiwa kuonembele ya vĩhisiwile la Antíoco Epifânio. Ocipito caco ca enda oku fetika keteke 25 kosãi ya Kisileu kuenda ca enda oku lingiwa vokuenda kuoloneke ecelãla.​—Yoa 10:22.

• Ocipito Coku Ungula; Ocipito Colosemana.

  —Tala O PENDEKOSTE.

• Ocipito Colombolo ka vi Kuete Etumbisa.

  Ocipito catete pokati kovipito vitatu vinene va Isareli va enda oku linga unyamo lunyamo. Ca enda oku fetika keteke 15 ya Nisana noke yo Paskoa kuenda ca enda oku amamako oloneke epanduvali. Va ponduile lika oku lia olombolo ka vi kuete  etumbisa oco va ivaluke Etundilo liavo Kegito.​—Etu 23:15; Mar 14:1.

• Ocipito Colosinge.

  Ci tukuiwavo okuti Ocipito Colotavernakulu ale Ocipito Coku Ongolola. Oco ca enda oku lingiwa keteke 15-21 yosãi ya Etanimi. Ocipito caco ca lingawaile oku sambiliya oku ungula kua va Isareli kesulilo liunyamo woku lima kuenda ya kala otembo yesanju loku eca olopandu omo liasumũlũho a Yehova liovaima avo. Vokuenda kuoloneke viocipito, omanu va enda oku kala volosinge, ale vovipundo oco va ivaluke Etundilo liavo Kegito. Kuenje ca kala cimue pokati kovipito vitatu alume va kisikiwile oku enda ko Yerusalãi oco va ci sambiliye.​—Ovs 23:34; Ese 3:4.

• Ocipuepue.

  Omunu umue wa li tumbika kukahonga, ca piãla enene nda o ci lingila oku kuata olombongo. (Ondaka yo Helasi yokuti “ocipuepue,” porʹne, yi tunda kondaka yi lomboloka “oku landisa.”) Ondaka yaco olonjanja vialua yi tiamisiwila kakãi ndaño okuti, Embimbiliya li tukulavo ovipuepue vialume. Upuepue wa pisiwile Vocihandeleko ca eciwile ku Mose kuenda ofeto yocipuepue ka ya taviwile ndombanjaile vocitumãlo ci kola ca Yehova. Eci ca litepele lefendelo liesanda okuti, va tendele ovipuepue vio vonembele ndono yolomĩlu. (Esn 23:17, 18; 1Ol 14:24) Embimbiliya vupopi wocindekaise, li tukula ondaka yaco poku yi tiamisila komanu, kolofeka, ale kovisoko via litumbika kefendelo lioviteka osimbu vi popia okuti, afendeli va Suku. Elivulu Liesituluilo li tukula ocisoko catavo o “Bavulono Yinene” okuti, ocipuepue omo lioku kuata ukamba lolombiali violuali lulo oco ci kuate unene kuenda oku kuata ovokuasi.​—Esi 17:1-5; 18:3; 1As 5:25.

• Ocisembi.

  Ondando yi fetiwa oco ku yovuiwe kupika, keyambulo, kohali, kekandu, ale kocikele cimue. Vondando yaco ka mua kongelele lika olombongo. (Isa 43:3) Ocisembi ca sukiliwile volonjila via litepa. Ndeci, olonuñulu viosi vialume ale viovinyama ko Isareli via tiamẽlele ku Yehova kuenda ca sukilile ocisembi ale oku feta ondando yimue oco vi yovuiwe okuti vi linga lika upange ulikasi wa Yehova. (Ate 3:45, 46; 18:15, 16) Nda ongombe yimue ya tema ka ya kutiwile ya ponda omunu umue, muẽleaco wa sukilile oku feta ondando yimue oco a yovuiwe kesombiso lioku fa. (Etu 21:29, 30) Pole, ka kua endaile oku taviwa ocisembi comunu wa ponda ocipango. (Ate 35:31) Ca velapo ceci okuti, Embimbiliya li tukula ocisembi ca Kristu ca fetiwa loku fa kuaye oco a yovole omanu vakuepokolo kekandu kuenda kolofa.​—Os 49:7, 8; Mat 20:28; Efs 1:7.

• Ocisila.

  Oku lisila, ale ohuminyo yi lingiwa pokati ka Suku lomanu ale pokati komanu vavali yoku linga cimue ale oku yuvula oku ci linga. Olonjanja vimue omunu umosi eye lika wa kisikiwile oku tẽlisa ohuminyo (ocisila comunu umosi ca kala ohuminyo yimue). Olonjanja vikuavo, omanu vavali va kisikiwile oku tẽlisa ohuminyo (ocisila ci lingiwa lomanu vavali). Ndaño okuti ovisila via enda oku lingiwa pokati ka Suku lomanu, Embimbiliya li tukula ovisila pokati komanu, kovikoti, kolofeka, ale pokati kocimunga comanu. Pokati kovisila via pita otembo yalua vievi Suku a lingile la Avirahama, la Daviti, lofeka ya Isareli (ocisila Cocihandeleko) kuenda lo Isareli ya Suku (ocisila cokaliye).​—Eft 9:11; 15:18; 21:27; Etu 24:7; 2As 21:7.

• Ocisoko.

  Ocimunga cimue comanu va tava kalongiso ale kusongui umue okuti va kuama alongiso avo muẽle. Ondaka yaco yi tiamisiwila kovimunga vivali via kemãla via va Yudea okuti, va Fariseo kuenda va Sadukeo. Omanu vana okuti ka va kaile Akristão, va enda oku tukula etavo Liakristão okuti “ocisoko” ale “ocisoko ca va Nasara,” citava okuti, va enda oku li tenda ndetavo limue lia tunda ketavo lia va Yudea. Noke liotembo yimue vekongelo Liakristão mua tukulukavo ovisoko; “ocisoko ca va Nikolau” ci tukuiwa kelivulu Liesituluilo.​—Ovl 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Esi 2:6; 2Pe 2:1.

• Ocisola ka ci pongoloka.

  Ondaka ya kũlĩhĩwa calua kelimi lio Heveru yopiwa kondaka cheʹsedh, okuti yi tiamisiwila kocisola ci vetiyiwa lohuminyo, lesunga, ocili kuenda ukamba walua. Ondaka yaco olonjanja vialua yi tiamisiwila kocisola Suku a kuetele omanu, pole, yi tiamisiwilavo kocisola omanu va li kuetele.​—Etu 34:6; Rut 3:10.

• Ocisungo celisiõsuĩlo.

  Ocisungo ci situlula esumuo lialua ndeci, esumuo li tunda kolofa viekamba limue ale liomunu tu sole calua; elisiõsuĩlo limue.​—2Sa 1:17; Os 7:Ovf.

•  Ocisungo Colongende.

  Olondaka vioku fetika Olosamo 120 toke 134. Ndaño okuti kuli ovisimĩlo vialua viatiamẽla kelomboloko liolondaka evi, valua va tava okuti, olosamo evi 15 via imbiwa lafendeli va sanjuka va Isareli osimbu ‘va lamanela’ ko Yerusalãi yina, ya kala kilu liolomunda vio Yuda oco va kale kovipito vitatu vinene viunyamo lunyamo.

• Ocitali.

  Ocimbaka, ale ocitumãlo cimue ca ñualele ocingonja otavernakulu kuenda noke ca kala ocimbaka, ale ocitali ca ñualele onembele. Utala woku ecela ovilumba vioku pia elisi wa kala kocitali cotavernakulu kuenda vokati kocitali conembele. (Tala Alombo. B5, B8, B11.) Embimbiliya li tukulavo ovitali poku ci tiamisila kolonjo kuenda kalombe.​—Etu 8:13; 27:9; 1Ol 7:12; Esi 4:11; Mat 26:3.

• Ociteka; Efendelo lioviteka.

  Ociteka, ociñumañuma, ocindekaise cocina cimue ci kasiko muẽle, ale ci simiwa okuti, omanu va ci fendela. Efendelo lioviteka li lomboloka oku sumbila, oku sola, efendelo, ale oku fendela ociteka cimue.​—Os 115:4; Ovl 17:16; 1Ko 10:14.

• Ocitumãlo ca lepa.

  Ocitumãlo cimue cefendelo ci sangiwa kilu liowulu umue, liomunda yimue ale embumbua limue lia pangiwa lomunu. Ndaño okuti olonjanja vimue ovitumãlo via lepa via kala ocitumãlo coku fendelela Yehova, pole, olonjanja vialua via kuatele elitokeko lefendelo liolosuku viesanda.​—Ate 33:52; 1Ol 3:2; Yer 19:5.

• Ocitumãlo ci Kola.

  Olonjanja vimue, ci lomboloka ocitumãlo coku fendela okuti, ocitumãlo ci kola. Olonjanja vialua ci tiamisiwila kotavernakulu ale konembele vo Yerusalãi. Ondaka yaco yi tukuiwavo okuti ocitumãlo ca Suku coku kala kovailu.​—Etu 25:8, 9; 2Ol 10:25; 1As 28:10; Esi 11:19.

• Ocitumasuku.

  Esapulo li tunda ku Suku ale esituluilo liocipango Caye. Ocitumasuku ci lomboloka elongiso li tunda ku Suku liatiamẽla kovituwa, ci lombolokavo onumbi ya Suku, ale esombiso, pamue esapulo lieci ci laika oku iya.​—Esk 37:9, 10; Dan 9:24; Mat 13:14; 2Pe 1:20, 21.

• Ocitunda.

  Ulume umue wa kala onumiwa ya Suku koku kuatisa omanu loku va longisa catiamẽla ku Suku kuenda kovihandeleko viaye. Ovitunda via kalavo olonumiwa via Suku kovaso omanu, koku eca ovilumba poku va livondelelako kuenda oku va pingilako. Osimbu Ocihandeleko ca eciwile ku Mose ka ca tumbikiwile, usongui wepata eye muẽle wa kala ocitunda cepata liaye. Vemẽhi Liocihandeleko ca eciwile ku Mose, alume vepata lia Arone okuti vakuacikoti ca Lewi, va kala kupange wutunda. Alume vakuavo va Lewi va kala oloñuatisi viavo. Eci kua tumbikiwa ocisila cokaliye, o Isareli yespiritu ya linga ofeka yovitunda kumue la Yesu Kristu Ocitunda Cinene.​—Etu 28:41; Hev 9:24; Esi 5:10.

• Ocitunda ca Velapo.

  Vovisonehua vio Heveru eyi onduko yikuavo yi tiamisiwila “kocitunda cinene.” Vovisonehua vio Helasi ondaka “ovitunda via velapo” yi tiamisiwila komanu va velapo kupange wutunda, pamue mu kongela vana va kala ovitunda vinene, pole, vopiwa ocikele caco cutunda kuenda asongui veci ci soka 24 kovimunga viovitunda.​—2As 26:20; Ese 7:5; Mat 2:4; Mar 8:31.

• Ocitunda cinene.

  Vemẽhi Liocihandeleko ca eciwile ku Mose, oco ca kala ocitunda ca velapo ca enda oku livondelelako omanu kovaso a Suku loku songuila ovitunda vikuavo. Ci tukuiwavo okuti, “ocitunda ca velapo.” (2 Asa. 26:20; Ese 7:5) Oco lika ca kuatele omoko yoku iñila vohondo yi Kola Koku Kola okuti, ya kala ohondo ya salamapo vali votavernakulu kuenda noke vonembele. Oco ca enda oku iñilamo lika onjanja yimosi vunyamo okuti, Keteke Lioku Tuvika Akandu. Ondaka “ocitunda cinene” yi tiamisiwilavo ku Yesu Kristu.​—Ovs 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Hev 4:14.

• Ocituviko Cohenda.

  Onuviko yocikasia covisila, muna ocitunda cinene ca enda oku nyĩlila osonde yovilumba viakandu Keteke Lioku Tuvika Akandu. Ondaka yaco kelimi lio Heveru yi lomboloka “oku tuvika (ekandu)” ale pamue, “oku imũla (ekandu).” Onuviko yaco ya pangiwile lulu okuti, kilu liaco kua kala va keruvi vavali, umosi konele yimue ukuavo konele yikuavo. Olonjanja vimue yi tukuiwa lika okuti “onuviko.” (Etu 25:17-22; 1As 28:11; Hev 9:5)​—Tala Alombo. B5.

• Ociva condalu.

  Ci lomboloka ocitumãlo cocindekaise okuti, “vociva condalu yi ponda” kuenda ci tukuiwavo okuti, “oku fa kuavali.” Vakuakandu okuti ka va likekembela, Eliapu, kufa kuenda onjembo, omo  va ka imbiwa. Poku tukula ociluvo cimue cespiritu, kufa kuenda onjembo okuti ovina viosi ka vi timĩhiwa londalu, ci lekisa okuti, ociva caco cocindekaise, ka ci lomboloka ekangiso ka li pui, pole, enyõleho ka li pui.​—Esi 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Ocumbo celau.

  Ocitumãlo cimue ca posoka, ale ca lisetahãla locumbo cimue. Ocitumãlo caco catete, ca tukuiwile okuti Edene, cina Yehova a pangelele olohueli viatete. Eci Yesu a kala oku vangula locingumba ca kala ponele yaye kuti wekangiso, wa lekisa okuti ilu lieve lia laikele oku linga ocumbo celau. Kukanda 2 Va Korindo 12:4, ondaka yaco citava okuti yi tiamisiwila kocumbo celau ci keya kovaso yoloneke kuenda kelivulu Liesituluilo 2:7, yi tiamisiwila kocumbo celau kilu.​—Oci 4:13; Luk 23:43.

• Odariku.

  Ocingangu culu co ko Persia ci lema 8.4 kolograma. (1As 29:7)​—Tala Alombo. B14.

• Odenariu.

  Ocingangu copalata co ko Roma ca kuatele ocilemo ci soka 3.85 kolograma kuenda ca kuatele ociluvialuvia ca Kaisare konele yimue. Ocingangu cimosi ca kala ofeto yeteke limosi liupange kuenda ca kala “elisimu” va Roma va kisikile va Yudea oku feta. (Mat 22:17; Luk 20:24)​—Tala Alombo. B14.

• O dracma.

  Vovisonehua vio Helasi, ondaka eyi yi tiamisiwila kocingangu copalata co ko Helasi okuti kotembo yaco, ca kuatele ocilemo ci soka 3.4 kolograma. Vovisonehua vio Heveru mua tukuiwa o dracma yimue yopalata yo kotembo yo Persia okuti, yi tendiwa ndo dariku. (Neh 7:70; Mat 17:24)​—Tala Alombo. B14.

• O Efa.

  Onjongo yovina via kukuta kuenda ocikuata coku yonga olomema. Omo okuti ya lisoka lombatu okuti oyo onjongo yovina viovava, ya soka 22 kalitulu. (Etu 16:36; Esk 45:10)​—Tala Alombo. B14.

• O Efonde.

  Uwalo umue u kasi ndevendalia wa enda oku waliwa lovitunda. Ocitunda cinene ca enda oku wala o efonde yilikasi okuti, kovaso yaco kua kala onjeke yo ponete yi kuete 12 kovawe alikasi. (Etu 28:4, 6)​—Tala Alombo. B5.

• O Filisiti; Va Filisiti.

  Ofeka yi kasi konele yombuelo yo Isareli yeya oku tukuiwa okuti o Filisiti. Ovingendeleyi vio ko Crete vina vieya oku tunga vofeka yo Filisiti vieya oku tukuiwa okuti va Filisiti. Ovo veya oku vialiwa la Daviti, pole, vamamako oku lianja kuenda va kala ovanyãli vo Isareli otembo yosi. (Etu 13:17; 1Sa 17:4; Amo 9:7)​—Tala Alombo. B4.

• Ofolono.

  Ocitumãlo cimue coku yenguluila utale; ya kuatavo esilivilo lioku kangula ovitele kuenda ovikuata vikuavo viotuma. Kosimbu, olofolono via enda oku pangiwa latisolo ale lovawe. Ofolono ya kuatavo esilivilo lioku timĩha ohala kuenda ovikuata vikuavo viotuma.​—Eft 15:17; Dan 3:17; Esi 9:2.

• Ogera.

  Ocilemo ci soka 0.57 kolograma. Oyo ya enda oku likuata leci ci soka 1/20 kolosiekele. (Ovs 27:25)​—Tala Alombo. B14.

• O Gileada.

  Onepa yimue ima calua yi kasi kutundilo Wolui Yordão, okuti ya sanjavalele oku upisa konano kuenda kombuelo Yocimbota co Yavoke. Olonjanja vimue, onduko yaco ya endavo oku tiamisiwila kocikanjo cosi co Isareli kutundilo wo Yordão, kuna kua kala ovikoti via Ruvene via Gadi kuenda onepa yimue yocikoti ca Manase. (Ate 32:1; Yeh 12:2; 2Ol 10:33)​—Tala Alombo. B4.

• O Gitite.

  Ondaka yimue yocisikilo ka yi kuete elomboloko limue lua suapo, ndaño okuti yi molẽha ndu okuti, yopiwa kondaka gath kelimi lio Heveru. Vamue va tava okuti o gitite ocileñi cimue ci likuata lovisungo vi tiamisiwila koku panga ovinyu, momo o gath yi tiamisiwila kocikoselo cayuva.​—Os 81:Ovf.

• Ohali ya piãla.

  Kelimi lio Helasi ondaka “ohali” yi lomboloka esumuo ale ovitangi vi tunda kasakalalo. Yesu wa tukuile “ohali ya piãla” ya laikele oku iya ko Yerusalãi ca piãla enene yina ya laikele oku iya noke komanu okuti, ya kuatele elitokeko loku ‘iya lulamba.’ (Mat 24:21, 29-31) Paulu wa lombolola ohali yaco ndelinga liesunga lia Suku, ku “vana ka va kũlĩhĩle Suku, la vana ka va pokola kolondaka viwa” viatiamẽla ku Yesu Kristu. Elivulu Liesituluilo ocipama 19, li lekisa Yesu okuti o songuila olohoka vio kilu oku liyaka ‘locinyama ca tema, lolosoma vio kilu lieve kumue lolohoka viavo.’ (2Te 1:6-8; Esi 19:11-21) “Owiñi wakahandangala,” u lekisiwa ndu okuti u kasi oku puluka kohali yaco. (Esi 7:9, 14)​—Tala HARMAGEDO.

•  O Helasi.

  Elimi li vanguiwa lomanu vo kofeka yo Helasi; kuenda onungi yo ko Helasi ale yuna okuti epata liaye lia citiwila kofeka yaco. Vovisonehua vio Helasi ondaka yaco yi kuete elomboloko lialua okuti, yi tiamisiwila komanu vosi Havayudeako, ale vana va vetiyiwa oku vangula elimi lio Helasi kuenda oku kuama ovituwa viavo.​—Yoe 3:6; Yoa 12:20.

• Ohenda ya piãla.

  Ondaka eyi kelimi lio Helasi, yeca ocisimĩlo ceci ca sunguluka haico ca fina. Ondaka yaco olonjanja vialua yi tiamisiwila koku eca oviali, ale ocituwa coku eca ovina. Eci yi tiamisiwila kohenda ya piãla ya Suku, ondaka yaco yi lomboloka oviali viohenda via eciwa ocali la Suku okuti, ka lavoka oku u tiuwila cimue. Ondaka yaco yi lomboloka ocali ca Suku, ocisola cocili kuenda ohenda a kuetele omanu. Ondaka yaco kelimi lio Helasi, yi lombolokavo “ocali” kuenda “ombanjaile yohenda.” Ombanjaile yimue omunu ka sesamẽla okuti, u o yeca o vetiyiwa locituwa coku eca.​—2Ko 6:1; Efs 1:7.

• O Hine.

  Onjongo yovina viovava kuenda onduko yocikuata conjongo yaco. Oyo yi likuata leci ci soka 3.67 kalitulu ndomo ca popiwa la Josephus ukuovolandu okuti, o hine yimosi yi soka olokoru vivali vio ko Atena. (Etu 29:40)​—Tala Alombo. B14.

• O Hisopu.

  Ocikũla cimue ci kuete amẽla kuenda ovianja vitito vioku nyĩla osonde ale ovava kovipito vioku yelisa. Citava okuti yi tiamisiwila kocikũla cimue ci tukuiwa manjerona (Origanum maru; Origanum syriacum). Ndomo ca tukuiwa kelivulu lia Yoano 19:29, citava okuti yi tiamisiwila ko manjerona ya kutiwa kocanja cimue ale kocitungu co sorgo (Sorghum vulgare), momo ocikũla caco ca lepele calua oku ci kapa konjavi okuti, yi yuvikiwa vindangele oco va yi tulike toke komẽla wa Yesu.​—Etu 12:22; Os 51:7.

• O homeri.

  Onjongo yovina via kukuta ya lisoka lokoru. Ya likuatele lonjongo yombatu okuti, yi soka 220 kalitulu. (Ovs 27:16)​—Tala Alombo. B14.

• Ohondo yi Kola.

  Ohondo yatete haiyo yinene yotavernakulu, ale yonembele kuenda ya litepele lohondo ya salamapo vali okuti, Ohondo yi Kola Koku Kola. Vohondo yi Kola yotavernakulu mua kala ociyekelo colondiyelo culu, utala wulu winsensu, omesa yolombolo via taliwa kuenda ovikuata viulu; vonembele mua kala utala wulu, oviyekelo ekũi violondiyelo viulu kuenda olomesa ekũi violombolo via taliwa. (Etu 26:33; Hev 9:2)​—Tala Alombo. B5 kuenda B8.

• Ohondo yi Kola Koku Kola.

  Ohondo ya salamapo vali yo votavernakulu kuenda yo vonembele, muna mua kala ocikasia covisila; yi tukuiwavo okuti, yi Kola Koku Kola. Ndomo ci likuata Locihandeleko ca eciwile ku Mose, ocitunda cinene oco lika ca kuatele omoko yoku iñila vohondo yi Kola Koku Kola kuenda ca enda oku iñilamo lika onjanja yimosi vunyamo okuti, Keteke Lioku Tuvika Akandu.​—Etu 26:33; Ovs 16:2, 17; 1Ol 6:16; Hev 9:3.

• Ohongele.

  Ocimunga cimue comanu ca kovongiwa oco ci kale kohongele yimue. Vovisonehua vio Heveru, ondaka yaco olonjanja vialua yi tiamisiwila komanu va Isareli va enda oku liongoluila kovipito viefendelo ale kovipito viofeka vi kuete esilivilo lialua.​—Esn 16:8; 1Ol 8:5.

• Ohuminyo.

  Ohuminyo yimue yi lingiwa pokolika ku Suku yoku tẽlisa ocina cimue, oku eca ocilumba ale ombanjaile, oku iñila kupange umue, pamue oku likandangiya kovina vimue okuti ka via sungulukile. Ondaka yaco yi tõlisa ohuminyo.​—Ate 6:2; Uku 5:4; Mat 5:33.

• O Iliriku.

  Oluvumba lumue luo Roma lu kasi konano yo Helasi. Paulu wa lingilako ungende kupange waye woku kunda, pole, ka kuli uvangi u lekisa okuti eye wa kundila muẽle ko Iliriku, ale wa pitako ño ombamba. (Rom 15:19)​—Tala Alombo. B13.

• Okabu.

  Onjongo yovina via kukuta okuti yi soka 1.22 kalitulu, yi likuata lonjongo yocilemo combatu. (2Ol 6:25)​—Tala Alombo. B14.

• Okanga.

  Uti u kapiwa kapepe omunu okuti, kolonele vivali o yenjekako ovilemo, ale avaya pamue okanga yi kapiwa kosingo yovinyama vivali (olonjanja vimue olongombe) eci vi nãla ovina vioku lima kepia ale okalosa. Omo okuti apika olonjanja vialua va enda oku li kapa okanga oco va ambate ovilemo, okanga ya tukuiwa ndocindekaise cupika, ale oku pokola komunu ukuavo pamue ekangiso kuenda ohali. Oku upa ale oku teya okanga, ca  lombolokele oku yovuiwa kupika, kekangiso kuenda koku fukĩlisua.​—Ovs 26:13; Mat 11:29, 30.

• O Koru.

  Onjongo yovina via kukuta kuenda viovava. Oyo ya sokele 220 kalitulu ndomo ci likuata lonjongo yocilemo combatu. (1Ol 5:11)​—Tala Alombo. B14.

• Oku kapa ovaka.

  Omunu wa enda oku kapiwa ovaka oco a nõliwile oku linga upange umue ulikasi ale oku nõliwa oco a sumũlũisiwe, oku kayisiwa pamue oku wĩha ongavelo yespiritu sandu. Olonjanja vimue omanu va enda oku kapa ovaka kovinyama osimbu ka via lumbiwile.​—Etu 29:15; Ate 27:18; Ovl 19:6; 1Ti 5:22.

• Oku Kola.

  Ocituwa cimue ca Yehova; ekalo lioku yela kovituwa kuenda oku kola. (Etu 28:36; 1Sa 2:2; Olo 9:10; Isa 6:3) Nda ci tiamisiwila komanu (Etu 19:6; 2Ol 4:9), kovinyama (Ate 18:17), kovina (Etu 28:38; 30:25; Ovs 27:14) kovitumãlo (Etu 3:5; Isa 27:13) kolotembo (Etu 16:23; Ovs 25:12) kuenda kovopange (Etu 36:4), ondaka yatete yo Heveru yeca ocisimĩlo coku likalila, oku litepa ale oku yelisiwa ku Suku o kola; ekalo lioku nõliwila oku linga upange wa Yehova. Vovisonehua vio Helasi ondaka “oku kola” yi tiamisiwilavo koku likalila oco omunu a tiamẽle ku Suku. Ondaka yaco yi tiamisiwilavo koku yela kovituwa viomunu.​—Mar 6:20; 2Ko 7:1; 1Pe 1:15, 16.

• Oku likandangiya oku lia.

  Oku yuvula oku lia cosi vokuenda kuotembo yimue ya sokiyiwa. Va Isareli va enda oku likandangiya oku lia Keteke Lioku Tuvika Akandu, kotembo yohali kuenda ceci va sukilile onumbi ya Suku. Va Yudea va tumbikile ocituwa coku likandangiya oku lia olonjanja vikuãla vunyamo omo liovilunga va pita lavio. Oku likandangiya oku lia, ka ku kisikiwa Kakristão.​—Ese 8:21; Isa 58:6; Luk 18:12.

• Oku Likekembela.

  Ondaka eyi Vembimbiliya yi lomboloka oku pongolola ovisimĩlo poku likekembela lutima wosi ekalo liomuenyo omunu a kuatele, ovilinga vĩvi ale ceci omunu ka tẽlele oku linga. Oku likekembela lutima wosi, ku nena onima yiwa okuti, oku pongolola ovilinga.​—Mat 3:8; Ovl 3:19; 2Pe 3:9.

• Oku lisinga.

  Ohuminyo yimue yi lingiwa oco ku eciwe uvangi wokuti, ocina cimue cocili, ale ohuminyo yimue yi lingiwa vutima yokuti omunu umue o ka linga ocina cimue ale sio. Ohuminyo yimue yi lingiwa komunu umue wa velapo, ca piãla enene ku Suku. Yehova wa kolisa ocisila caye la Avirahama poku lisinga.​—Eft 14:22; Hev 6:16, 17.

• Oku liyelisa.

  Ondaka yaco Vembimbiliya ka yi lomboloka lika oku liyelisa ketimba, pole, yi lombolokavo oku amamako oku kuata ekalo limue lia pua etondelo, etime kuenda oku yuvula cosi catiamẽla keliño, ovina via vĩha, ale ceci ci nyõla ovisimĩlo kuenda ekalo kespiritu. Vemẽhi Liocihandeleko ca eciwile ku Mose, ondaka yaco yi tiamisiwila koku yelisua.​—Ovs 10:10; Os 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Oku lueya.

  Oku lueya ocihandeleko cimue ca tumbikiwa; Vembimbiliya ondaka yaco ya li setahãla londaka “ekandu.”​—Os 51:3; Rom 5:14.

• Oku pongiya.

  Onduko yeciwa keteke li livanga Kesambata okuti, vokuenda kueteke liaco va Yudea va sukilile oku pongiya ovina viosi vi sukiliwa. Eteke liaco, lia enda oku sulila koku iñila kuekumbi okuti, koloneke vilo Votãlo, noke oco Esambata li fetika. Ku va Yudea, eteke lia enda oku fetika oku upisa koñolosi toke koñolosi yikuavo.​—Mar 15:42; Luk 23:54.

• Oku pota.

  Voku pota mua kongela oku kongela ocimunga cutele oco ci likuate lusõvi wonanga. Ocimunga cutele ci pita vemẽhi kuenda ci pita kilu liutele wa vindiwa okuti, ci kala onjanjo.​—Olg 16:13.

• Oku pupulula.

  Oku ongolola onepa yimue yovina vionguiwa vakuakungula va sia ocipango ale sio. Ocihandeleko ca eciwile ku Mose, ca enda oku handeleka omanu oco ka va kongule cosi ci kasi kolonele viovapia kuenda ka ca tavele oku ungula apako osi oliveira ale ayuva. Oku pupulula eci ca supapo noke yoku ungula, ca kala ocihandeleko ca eciwile la Suku komunu ohukũi, una wa sukilile cimue, kocingendelei, kosiwe kuenda kocimbumba.​—Rut 2:7.

• Oku Sanjavala kuwalo.

  Ocimunga cutele ci kasi kolonjenje viuwalo umue. Utele waco, u pita kilu kuenda kosi yutele wa tutiwa okuti, ocimunga cutele ci kasi vusõvi wuwalo.​—Ovs 13:59.

• Oku Sasa; Ocimbandi.

  Onjila yimue yoku tepa olomema kovisiakiti kuenda kovinene;  ocitumãlo va enda oku lingila upange waco. Oku sasa kuaco kua enda oku lingiwa lombueti yimue, nda pali olomema vialua ci lingiwa locikuata cimue cilikasi, ndeci omakina yimue yoku sasa okuti yi nãliwa lovinyama. Oco ca enda oku pita kilu liolomema via kapiwa pocimbandi okuti, ocitumãlo cimue ca lepa cecelela oku saselapo olomema viaco eci kuiya ofela.​—Etu 26:5; Isa 41:15; Mat 3:12.

• Oku siñala.

  Oku tukula ale oku popia ũvi komunu umue ale kocina cimue. Ondaka yaco ka yi lomboloka oku sawula ale oku kuata onyeño yi tuala kungangala. Oku siñala olonjanja vialua ku lomboloka oku tukula ũvi u laika oku pita lomunu, pole, eci esiñalo liaco li lingiwa la Suku, ale lomunu umue o kuete unene, ondaka yaco yi tiamisiwila kocitumasuku okuti yi kuete esilivilo kuenda ongusu.​—Eft 12:3; Ate 22:12; Va Gal 3:10.

• Oku sumbila Suku.

  Ci lomboloka esumbilo, efendelo kuenda oku vumba Yehova Suku loku kolela komoko yaye yoku viala.​—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Oku tuvika akandu.

  Vovisonehua vio Heveru, oku tuvika akandu ci likuata lovilumba via enda oku lingiwa oco omanu va kuate ukamba la Suku kuenda oku u fendela. Vemẽhi Liocihandeleko ca eciwile ku Mose, kua enda oku eciwa ovilumba ca piãla enene kunyamo Weteke Lioku Tuvika Akandu, oco ku kale oku linalisa la Suku ndaño lakandu omunu lomunu kuenda vomanu vosi vo vofeka. Ovilumba viaco via kala ocindekaise cocilumba ca Yesu una wa tuvika akandu vomanu vosi onjanja yimosi lika, loku eca komanu evelo lioku linalisa la Yehova.​—Ovs 5:10; 23:28; Kol 1:20; Hev 9:12.

• Oku vĩhisiwa.

  Ondaka eyi yi lomboloka oku liña ketimba ale oku sinĩla ovihandeleko. Vembimbiliya ondaka yaco olonjanja vialua yi tiamisiwila kueci ka ci taviwa, ale ca vĩha, ndomo ca lekisiwa Vocihandeleko ca eciwile ku Mose. (Ovs 5:2; 13:45; Mat 10:1; Ovl 10:14; Efs 5:5)​—Tala OKU LIYELISA.

• Oku waveka.

  Kelimi lio Heveru, ondaka yaco yi lomboloka “oku kapiwa ulela.” Ulela wa enda oku itiliwa komunu ale kocikuata cimue ndondimbukiso yoku nõliwila upange umue ulikasi. Vovisonehua vio Helasi, ondaka yaco yi tiamisiwilavo koku wavekiwa lespiritu sandu kua vana va nõliwila elavoko lioku enda kilu.​—Etu 28:41; 2Sa 16:13; 2Ko 1:21.

• O lepton.

  Kotembo Ovisonehua vio Helasi via sonehiwa, oyo ya kala ocingangu cosipi cititopo vali ca va Yudea. Vambimbiliya amue ondaka yaco ya pongoluiwa hati, “citito calua.” (Mar 12:42; Luk 21:2; etosi.)​—Tala Alombo. B14.

• O loge.

  Ociyongelo citito calua covina viovava ca tukuiwa Vembimbiliya. Vo Talmude ya va Yudea, oyo ya lomboluiwa 1/12 yo hine, o loge yi kuete eci ci soka 0.31 kalitulu. (Ovs 14:10)​—Tala Alombo. B14.

• Olohuela viunawa.

  Ocituwa cimue okuti ulume wa enda oku kuela ukãi ocimbumba wamanjaye nda okuti eye ka sile omõla umue oco a cite laye omãla. Ocimãho caco, ca kala okuti ocitumbulukila camanjaye camamako. Ocituwa caco noke ca kapiwavo Vocihandeleko ca eciwile ku Mose.​—Eft 38:8; Esn 25:5.

• Olohuma.

  Apange a litepa a palãla vovimunga vinene. Vocihandeleko ca eciwile ku Mose, via tendiwile okuti via yela kuenda ca tavele oku vi lia. Ovimunga viaco vinene vi lia cosi vi sanga, loku nyõla cosi kuenda eli olio esunga lieci via tendiwile ndefengi.​—Etu 10:14; Mat 3:4.

• Olombinga viutala.

  Olombinga via enda oku kapiwa kavindi akuãla ovotala amue. (Ovs 8:15; 1Ol 2:28)​—Tala Alombo. B5 kuenda B8.

• Olombolo ka vi kuete etumbisa.

  Ondaka yaco, yi tiamisiwila kombolo yi pangiwa okuti ka mua endele etumbisa.​—Esn 16:3; Mar 14:12; 1Ko 5:8.

• Olombolo Via Taliwa.

  Ekũi lavivali kolombolo via enda oku kapiwa volomumu vivali okuti, omumu lomumu ya kuatele olombolo epandu komesa vohondo yi Kola yo votavernakulu kuenda yo vonembele. Vi tukuiwavo okuti “olombolo via tumbikiwa.” Ocilumba caco coku eca ku Suku, ca enda oku piñanyiwa lolombolo viokaliye Kesambata Lesambata. Olombolo vi upiwako via enda oku liwa lika lovitunda. (2As 2:4; Mat 12:4; Etu 25:30; Ovs 24:5-9; Hev 9:2)​—Tala Alombo. B5.

• Olombolo via tumbikiwa.

  —Tala OLOMBOLO VIA TALIWA.

•  Olonaviyu vio ko Tarsisi.

  Onduko yimue yi tukuiwa tete oco yi tiamisiwile kolonaviyu via enda oku linga ungende ko Tarsisi yosimbu (okuti, koloneke vilo yi tukuiwa hati o Espanha). Citava okuti, onduko yaco ya lombolokele olonaviyu vinene okuti vi linga ungende kovitumãlo vi kasi ocipãla. Salomone la Yehosafata va enda oku talavaya lolonaviyu viaco poku linga ungende wolomĩlu.​—1Ol 9:26; 10:22; 22:48.

• Olondaka vioku fetika.

  Olonumbi vi molẽha kefetikilo liosamo yimue, oco vi situlule omunu wa yi soneha, ulandu, olonumbi viatiamẽla kovisungo ale kocimãho cosamo yaco.​—Tala olondaka vioku fetika Violosamo 3, 4, 5, 6, 7, 30, 38, 60, 92, 102.

• Olondaka viwa.

  Vovisonehua vio Helasi yi lomboloka olondaka viwa Viusoma wa Suku kuenda epopelo omo lioku kolela ku Yesu Kristu.​—Luk 4:18, 43; Ovl 5:42; Esi 14:6.

• Olondavululi Via Soma yo Roma.

  Ocimunga casualali vo ko Roma va tumbikiwa ndolondavululi viuviali wo Roma. Olondavululi vieya oku kala ongusu yimue yopulitika vi kuete unene walua poku kuatisa ale oku kundula uviali umue.​—Flp 1:13.

• Olondele.

  Oviluvo vĩvi viespiritu ka vi letiwe haivio vi kuete unene walua okuti omanu va sule. Kelivulu Liefetikilo 6:2 ovio vi tukuiwa okuti, “omãla va Suku yocili” kuenda kukanda wa Yuda 6 vi tukuiwa okuti “ovangelo,” pole, ka via lulikiwile oco vi kale olondingaĩvi; ovio via kala ovangelo va li lingisa ovanyãli va Suku omo vo sinĩla koloneke via Noha kuenje via likongela ku Satana poku sinĩla Yehova.​—Esn 32:17; Luk 8:30; Ovl 16:16; Tia 2:19.

• Oloneke via sulako.

  Ondaka eyi londaka yikuavo ndeci “onepa ya sulako yoloneke,” via tukuiwa vovitumasuku Viembimbiliya oco vi tiamisiwile kotembo eci ovolandu a komõhisa a ka tẽlisiwa. (Esk 38:16; Dan 10:14; Ovl 2:17) Ca tamba ño kocitumasuku locitumasuku, otembo yaco citava okuti yi pita anyamo amue, ale anyamo alua. Handi vali, Embimbiliya li tukula ondaka “oloneke via sulako” poku yi tiamisila koluali lulo, vokuenda kuetukuluko lia Yesu ka li muiwa lovaso.​—2Ti 3:1; Tia 5:3; 2Pe 3:3.

• Oloneva.

  Ocikũla cimue ci kulila vovisave ca setahãla olondeya vioku panga lavio akualu, olokasia kuenda awato. Va enda oku talavaya lavio poku panga ovimalẽho vioku soneha via setahãla opapelo. Oviña vialua, via enda oku pangiwa loloneva.​—Etu 2:3.

• Olonganji.

  Alume va nõliwile la Yehova oco va yovole omanu vaye, osimbu otembo yolosoma viomanu vio ko Isareli ka ya pitĩlile.​—Olg 2:16.

• Olonoño va Epikuru.

  Olondonge vionoño yimue u Helasi o tukuiwa hati Epikuru (341-270 O.Y.). Elongiso liavo lia tiamisiwilile lika kocisimĩlo cokuti, ayele o-o a kala ocimãho ca velapo komuenyo.​—Ovl 17:18.

• Olonoño va Stoiku.

  Osikola yimue yo ko Helasi yolonoño via enda oku tava okuti, esanju li tunda koku kala ndomo ci likuata locimãho kuenda ekalo. Kocisimĩlo cavo, omunu ukualondunge viocili, ka kapeleko evalo ale esanju.​—Ovl 17:18.

• Oloñuatisi violonganji.

  Vuviali wo Bavuluno, oloñuatisi via kala olonalavayi viovivanja violombala okuti, via kuatele elomboloko liovihandeleko kuenda omoko yoku sombisa. Vuviali wo ko Roma olonganji via kala asongui kovopange ombiali. Vocikele cavo mua kongelele oku sokiya ciwa ovina, oku tata olombongo, oku sombisa vana va sinĩla ocihandeleko kuenda oku tuma oku eca eyambulo.​—Dan 3:2; Ovl 16:20.

• Olosamo.

  Ocisungo coku sivaya Suku. Olosamo via enda oku tukuiwa vovisikilo loku imbiwa lafendeli, oku kongelamo oku fendela Yehova Suku pokati kowiñi vonembele yaye vo Yerusalãi.​—Luk 20:42; Ovl 13:33; Tia 5:13.

• Olosapo.

  Olondaka violondunge ale asapulo a longisa ovina viocili ale vievi vi kuete esilivilo volondaka vitito. Olusapo lumue Luembimbiliya lu kasi ndondaka yalupolo ale elumbu limue. Olonjanja vimue olusapo lu popia olondaka viocili vupopi woku sokisa. Olondaka vimue pamue vi vanguiwa lonjila yoku sepula, ale yoku pembula omanu vamue.​—Uku 12:9; 2Pe 2:22.

• Oluali.

  Ondaka yo Helasi yi tukuiwa hati ko′smos, yi lomboloka (1) omanu vosi va litepa kovisimĩlo ale kekalo liomuenyo ale (2) omanu valua va litepa lafendeli va taviwa la Yehova. (3) Eci ondaka yo Helasi  ai·onʹ yi tukuiwa, yi tiamisiwila vokuenda kuotembo yimue okuti mua kongela otembo yimue ya pita ale haiyo ka ya kũlĩhĩwile, ale otembo ka yi pui. Pole, olonjanja vialua yi tiamisiwila koku tumãla kuekalo liovina, ekalo liovina koloneke vilo, ale ovina vi kuatisa oku limbuka otembo yimue, uvo, ale anyamo okuti hatemboko lika.​—Mat 24:3; Mar 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.

• Olumbeta.

  Ocikuata ca pangiwa lutale coku pepelela, coku eca ondimbukiso kuenda coku sika ovisikilo. Ndomo ca sonehiwa kelivulu Liatendelo 10:2, Yehova wa eca olonumbi oco ku lingiwe alumbeta avali opalata va ponduile oku talavaya lavio oco ku eciwe ondimbukiso ya suapo poku kovonga omanu, oku katula ocilombo ale oku sandeka esapulo liuyaki. Citava okuti, alumbeta aco a miũhile, o-o a li tepele “lolombinga” via ñuala okuti, a pangiwile lolombinga viovinyama. Alumbeta a pangiwile lovikuata ka via tukuiwile, a kongeliwavo pokati kovimalẽho viovisungo va enda oku talavaya lavio vonembele. Ocileñi calumbeta, ca kala ondimbukiso yesapulo liasombiso a Yehova ale ca lombolokelevo ovolandu amue alikasi a tunda ku Suku.​—2As 29:26; Ese 3:10; 1Ko 15:52; Esi 8:7–11:15.

• Olumbungululu luomẽle.

  —Tala NANDA.

• Olundeya.

  Onduko yeciwa kovikũla vialua via litepa vi kulila vovisave. (Yov 8:11; Isa 42:3; Mat 27:29; Esi 11:1)​—Tala OLUNDEYA LUOKU SETEKA.

• Olundeya luoku seteka.

  Lua kuatele ovikeya epandu vusõvi. Ndomo ci likuata lukeya wa siata, owo wa kuata onjongo yi soka 2.67 kolometulu; ndomo ci likuata lukeya usõvi, owo wa kuata onjongo yi soka 3.11 kolometulu. (Esk 40:3, 5; Esi 11:1)​—Tala Alombo. B14.

• Olupale lua Daviti.

  Onduko ya eciwa kolupale lua Yevusi eci Daviti a lu yula kuenda noke yoku tungilako elombe liaye. Oluo lu tukuiwavo okuti, o Siono. Imbo li kasi kombuelo yo Yerusalãi kuenda hailio olupale luosimbu.​—2Sa 5:7; 1As 11:4, 5.

• O Makedonia.

  Olupale lumue lu kasi konano yo Helasi okuti, lua kemãlele kuviali wa Alexandre u Grande kuenda lua amamako toke eci lua yuliwa la va Roma. O Makedonia ya kala oluvumba lumue luo Roma eci upostolo Paulu a linga ungende waye watete ko Europa. Paulu wa nyula ocitumãlo caco olonjanja vitatu. (Ovl 16:9)​—Tala Alombo. B13.

• Omakina yoku pota.

  Ocikapelo cimue coku tuta alinya a vindiwa.​—Etu 39:27.

• Omãla va Arone.

  Ovitumbulukila via Arone onekulu ya Lewi. Arone wa nõliwile ndocitunda cinene catete vemẽhi Liocihandeleko ca eciwile ku Mose. Omãla va Arone va enda oku linga ovopange wutunda votavernakulu kuenda vonembele.​—1As 23:28.

• O mana.

  Ya kala okulia kua va Isareli vekalasoko vokuenda kueci ci soka 40 kanyamo. Okulia kuaco kua eciwile la Yehova. Kuenje kua enda oku molẽha posi locikomo ndowume komẽle lomẽle, pole, Vesambata hacoko. Eci va Isareli va ci mola onjanja yatete va pula vati, Eci nye? ale kelimi lio Heveru hati, “man huʼ?” (Etu 16:13-15, 35) Kovinimbu vikuavo yi tukuiwa okuti, “olomema vio kilu” (Os 78:24), “ombolo yi tunda kilu” (Os 105:40) kuenda “ombolo ya vakuonene” (Os 78:25). Yesu wa tukulavo omana vupopi wocindekaise.​—Yoa 6:49, 50.

• Omangu yekanga.

  Embumbua li kasi posamua pocitumãlo cimue ca yeluka, yi kuete olosikata, kuna ku tumãla olonganji vi vangula lowiñi loku tukula onjila va nõlapo vekanga. Olondaka “omangu yekanga ya Suku” kuenda “omangu yekanga ya Kristu” vupopi wocindekaise, vi lomboloka esokiyo lia Yehova lioku sombisa omanu.​—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.

• Ombalaka Yohongele.

  Ondaka yimue ya eciwile kombalaka ya Mose kuenda kotavernakulu yi kola ya kapiwile tete vekalasoko.​—Etu 33:7; 39:32.

• Ombatu.

  Onjongo yovina viovava. Ndomo ci likuata lekonomuiso lia lingiwa liovimuanyuila viasanga via kuatele onduko yaco, onjongo yaco yi likuata leci ci soka 22 kalitulu. Olonjongo vialua vikuavo viovina via kukuta lolonjongo viovina viovava, Vembimbiliya vi tendiwa ndomo ci likuata lonjongo yombatu. (1Ol 7:38; Esk 45:14)​—Tala Alombo. B14.

• Ombinga.

  Ondaka eyi okuti yi tiamisiwila kolombinga viovinyama, ya kalavo ocikuata coku nyuila ovava, coku kapa ulela, coku selekamo otinda, ovina vioku  liposuisa, coku panga ovikuata viovisikilo kuenda ocikuata coku eca ondimbukiso. (1Sa 16:1, 13; 1Ol 1:39; Esk 9:2) Vupopi wocindekaise, “ombinga” yi tiamisiwilavo kongusu, kunene kuenda keyulo.​—Esn 33:17; Mik 4:13; Sak 1:19.

• Ombueti yi Kola.

  Ondaka (ʼashe·rahʹ) kelimi lio Heveru yi tiamisiwila (1) kombueti yimue yi kola okuti ocindekaise ca Asera, osuku yukãi yuyali ya va Kanana ale (2) ociluvialuvia cosuku yukãi yi tukuiwa hati, Asera. Citava okuti, olombueti vi kola pamue via pangiwile volonepa via litepa kuenda lavaya. Ovio via pangiwile lonjila yimue okuti ka via sokotuiwile ale via kala vioviti.​—Esn 16:21; Olg 6:26; 1Ol 15:13.

• Ombutukuma.

  Ovovei osi a kukutisa ovikũla a kokiwa lolofungu. Ca siata oku popiwa okuti ombutukuma ya tukuiwa Vembimbiliya onguyu yononga yimue yi tekãva (Puccinia graminis).​—1Ol 8:37.

• Omeri.

  Onjongo yovina via kukuta okuti yi soka 2.2 kalitulu, ale ekũi lio efa yimue. (Etu 16:16, 18)​—Tala Alombo. B14.

• Omina.

  Kelivu lia Esekiele yi tukuiwavo okuti, mane. Onjongo yocilemo kuenda yolombongo. Ndomo ulandu wolonoño u lekisa, omina yimosi yi likuata leci ci soka 50 kolosiekele kuenda osiekele yimosi yi soka 11.4 kolograma, omina Vovisonehua vio Heveru, yi kuete ocilemo ci soka 570 kolograma. Citava okuti, kua kalavo omina yimue yusoma ndeci, ovikeya. Vovisonehua vio Helasi omina yimosi yi soka 100 kolodracma. Oyo yi kuete ocilemo ci soka 340 kolograma. Olomina akũi lepandu via sokele otalendo yimosi (Ese 2:69; Luk 19:13)​—Tala Alombo. B14.

• Omõla a Daviti.

  Ondaka yimue yi tiamisiwila ku Yesu olonjanja vialua, poku lekisa okuti, Eye kapiñala kocisila Cusoma wa laikele oku tẽlisiwa la umue wocitumbulukila ca Daviti.​—Mat 12:23; 21:9.

• Omongoloke.

  Umue wa tavisiwa. Ondaka yaco Vovisonehua yi lomboloka una wa tiamẽlele ketavo lia va Yudea okuti, nda ulume mua kongelele oku seviwa evamba.​—Mat 23:15; Ovl 13:43.

• Omunu wa yovoka; Elianjo.

  Vokuenda kuviali wo Roma “omunu wa yovoka” yuna wa citiwa lelianjo okuti o kuete omoko yoku kala onyitiwe yofeka. Pole, “elianjo” li tiamisiwila komunu wa yovuiwa kupika. Eyovo lia suapo lia ecelelele okuti, omunu wa tambula elianjo o kala onyitiwe yo Roma, pole, ka ca tavele okuti o nõliwila oku kuata ocikele kopulitika. Eyovo ka lia suilepo li yovola omunu kupika, pole, ka kuatele elianjo lialua liunyitiwe.​—1Ko 7:22.

• Omura.

  Ondemba yelemba liwa yi tunda kovisapa viñi viñi kuenda koviti vitito viombuto yo Commiphora. Omura ya kala yimue pokati kolosimbolua viulela u kola woku waveka. Oyo ya enda oku nyĩliwa kovowalo lo kolohama oco yece elemba liwa kuenda ya tengiwile kulela woku siũla etimba loku li sieketa. Omura ya endavo oku sieketiwa kovivimbi osimbu ka via kendiwile.​—Etu 30:23; Olo 7:17; Yoa 19:39.

• O Nardo.

  Ulela umue welemba liwa wa tĩla calua haiwo u kuete evala li kusuka, wopiwa kocikũla cimue ci kuete onduko yimuamue (Nardostachys jatamansi). Omo okuti oyo ya tĩla calua, o nardo ya enda oku tengiwa lovolela ka a kuete esilivilo lialua kuenda olonjanja vialua ka va endaile oku yi suisapo. Ocili okuti, ci kaile evanjeliu lia Marko kuenda lia Yoano, a tukula “o nardo yocili” yina ya sieketiwa ku Yesu.​—Mar 14:3; Yoa 12:3.

• Ondalelo ya Ñala.

  Vondalelo yaco mua kongela ombolo ka yi kuete etumbisa kuenda ovinyu okuti, vi lomboloka etimba losonde ya Kristu; onjivaluko yolofa via Yesu. Omo okuti Ovisonehua vi vetiya Akristão oku amamako oku linga ocipito caco, ca sungulukavo oku ci tukula okuti “Onjivaluko.”​—1Ko 11:20, 23-26.

• Ondavululi.

  Yuna o teyuila omanu kohele ale ovipako, ca piãla enene vokuenda kuteke, ale yuna eca ondimbukiso eci ku iya ohele yimue. Olondavululi olonjanja vialua via enda oku kala kilu liovimbaka violupale kuenda kolosapalalo oco vi mole vana va kasi oku iya osimbu ka va pitĩlile. Kusualali ondavululi yi tukuiwa okuti ukuakulava. Vupopi wocindekaise ovaprofeto va kala olondavululi viofeka yo Isareli, ovo va enda oku lungula nda enyõleho limue lia kala ocipepi.​—2Ol 9:20; Esk 3:17.

• Ondimbukiso.

  Ocikuata cimue, elinga limue, ekalo, ale oku molẽha kuocina cimue ci kuete esilivilo ndocindekaise cocina cikuavo, ocina ci kasiko, ale ceci ci laika oku  iya kovaso yoloneke.​—Eft 9:12, 13; 2Ol 20:9; Mat 24:3; Est 1:1.

• Ondimbukiso yi kola yelitumbiko.

  Ulame u nina wulu wa fina mua sokotuiwa olondaka vio Heveru viokuti, “Oku kola kua tiamẽla ku Yehova.” Owo wa enda oku kapiwa kovaso yekofue liocitunda cinene. (Etu 39:30)​—Tala Alombo. B5.

• Ondingaĩvi.

  Onduko yeciwa ku Satana Eliapu, una o patãla Suku kuenda olonumbi viaye viesunga.​—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

• Ondunda.

  Kelimi lio Heveru “Millo,” ya tunda kondaka yi lomboloka “oku yukisa.” O Septuaginta yi pongolola ondaka yaco hati “olupale.” Citava okuti, lua kala esokiyo li lekisa ndomo Olupale lua Daviti lua tungiwa. Pole, onjila ya suapo ndomo lua tungiwile toke etaili ka ya kũlĩhĩwile ciwa.​—2Sa 5:9; 1Ol 11:27.

• Onela yondimbukiso.

  Ondimbukiso yimue ya enda oku kapiwa komuine ale komota yimue oco citave okuti yi waliwa posingo. Ya kala ondimbukiso yunene wonguluvulu yimue ale ya kesongo umue. (Eft 41:42)​—Tala ESITIKILO ALE ONDIMBUKISO.

• Onembele.

  Onjo ya kala ko Yerusalãi okuti, ya piñainya otavernakulu yina ya kala ombala yefendelo liocili lia va Isareli. Onembele yatete, ya tungiwa la Salomone kuenda ya nyõliwa la va Bavulono. Onembele yavali, ya tungiwa la Seruvavele noke yoku tunda kumandekua ko Bavulono kuenda ya tumbuluiwa la Herode u Grande. Vovisonehua onembele yeya oku tukuiwa hati, “onjo ya Yehova.” (Ese 1:3; 6:14, 15; 1As 29:1; 2As 2:4; Mat 24:1)​—Tala Alombo. B8 kuenda B11.

• Onepa yekũi.

  Onepa yekũi yoku feta elisimu, ca piãla enene kovopange atiamẽla kefendelo. (Mal 3:10; Esn 26:12; Mat 23:23; Hev 7:5) Vemẽhi Liocihandeleko ca eciwile ku Mose, onepa yekũi yovaima kuenda yovinyama, ya enda oku eciwa koku kuatisa va Lewi unyamo lunyamo. Va Lewi va ecaecavo onepa yavo yekũi yoku kuatisa ovitunda vakuepata lia Arone. Kua kalavo onepa yekũi yovina vikuavo. Pole, onepa yekũi ka yi kisikiwa Kakristão.

• Ongehena.

  Kelimi lio Helasi onduko yaco yi tiamisiwila Kocimbota co Hinomi, kombuelo yo Yerusalãi yosimbu. (Yer 7:31) Vocitumasuku ondaka yaco ya tukuiwa ndocitumãlo mua enda oku imbiwa ovivimbi. (Yer 7:32; 19:6) Ka kuli uvangi u lekisa nda okuti ovinyama, ale omanu va enda oku imbiwa Vongehena oco va timĩhiwe lomuenyo ale oku kangisiwa. Omo liaco, Ongehena ka yi lomboloka ocitumãlo cimue ka ci letiwe lovaso muna omanu va kangisiwila otembo ka yi pui vondalu. Pole, ondaka Ongehena ya tukuiwa la Yesu kuenda olondonge viaye, oco yi lekise eyambulo ka li pui ‘‘lioku fa kuavali’’ okuti enyõleho ka li pui.​—Esi 20:14; Mat 5:22; 10:28.

• Onguendu.

  Ondemba yi tunda koviti kuenda kovisapa vimue vi tukuiwa hati, Boswellia. Eci vi timĩhiwa, vi eca elemba liwa. Oyo ya kala osimbolua yinsensu vi kola via enda oku kapiwa votavernakulu kuenda vonembele. Ya enda oku tengiwavo kovilumba violomema kuenda via kapiwile kulala lulala wombolo ya taliwa vokati kohondo yi Kola.​—Etu 30:34-36; Ovs 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Ongumbo.

  Onanga yimue ya fina calua ya potiwa lutele haiyo ya kuata oviluvialuvia via va keruvi va enda oku tepisa layo pokati kohondo yi Kola lohondo yi Kola Koku Kola yotavernakulu kuenda yonembele. (Etu 26:31; 2As 3:14; Mat 27:51; Hev 9:3)​—Tala Alombo. B5.

• Ongunji.

  Onjaka ya miũha yi kuatelela ale yi kundikiya ocina cimue. Olongunji vimue via pangiwile oco va lingileko onjivaluko yimue ale ovipito vimue. Onembele kuenda onjo ya soma via tungiwile la Salomone, via kuata olongunji. Omanu vana va enda oku fendela olosuku viesanda, va panga olongunji vi kola kua kunamẽlele efendelo liavo liesanda kuenje va Isareli olonjanja vimue va endavo oku kuama onjila yaco. (Olg 16:29; 1Ol 7:21; 14:23)​—Tala UTUE WONGUNJI.

• Ongunji yi Kola.

  Ongunji yimue ya miũha, olonjanja vialua oyo yewe, ocili okuti, ondimbukiso yunene wa Baale ale yolosuku vikuavo viesanda.​—Etu 23:24.

• Onixi.

  Ewe limue ka li kuete esilivilo lialua okuti, lia tengiwa lo agata ale li kasi ndu okuti lia tengiwa lewe li ñañala. Onixi yi kuete olonepa vi yela via tengiwa lolonepa vi tekãva, vi kusukĩlua, vi kusuka, vietiko kuenda vievala liamẽla a talala. Olio lia enda oku kala kovowalo alikasi  ocitunda cinene.​—Etu 28:9, 12; 1Asa 29:2; Yov 28:16.

• Onjeke.

  Ocina cimue omunu wa levala a eca kukuakulevalisa oco ci kale nduvangi wokuti ocina ca levalisiwa ci ka fetiwa. Ocihandeleko ca eciwile ku Mose ca enda oku eca olonumbi viatiamẽla konjeke oco vi teyuile asukila olohukũi kuenda vana ka va tẽla oku liteyuila vofeka.​—Etu 22:26; Esk 18:7.

• Onjeke yocipa yovinyu.

  Onjeke ya pangiwa locipa cocinyama, ndeci cohombo ale comeme kuenda mua enda oku kapiwa ovinyu. Ovinyu ya enda oku kapiwa vonjeke yocipa yokaliye omo okuti, ovinyu yaco yi kuete etumbisa yi koka okuti onjeke yi nalũha. Olonjeke viovipa viokaliye vi nalũha; evi viosimbu ka vi nalũha kuenje vi tuika.​—Yeh 9:4; Mat 9:17.

• Onjeke yo ponete.

  Onjeke ya pangiwa lovawe a tĩla yi kapiwa ponete yocitunda cinene co Isareli olonjanja viosi eci ci iñila vohondo yi Kola. Oyo ya tukuiwile okuti “onjeke yo ponete yoku sombisa” momo mua kala o Urimi kuenda o Tumimi, va enda oku talavaya lavio poku situlula asombiso a Yehova. (Etu 28:15-30)​—Tala Alombo. B5.

• Onjila.

  Ondaka yimue okuti vupopi wocindekaise Vovisonehua, yi tiamisiwila konjila ndomo tu linga ovina pamue kekalo li taviwa la Yehova ale kekalo ka li taviwa laye. Vana va linga olondonge via Yesu Kristu, va tukuiwile okuti, va tiamẽla “Konjila” okuti, ovo va kuata omuenyo umue wa kunamẽlele kekolelo va kuatela Yesu Kristu loku kuama ongangu yaye.​—Ovl 19:9.

• Oñuatisi yekongelo.

  Kelimi lio Helasi ondaka di·aʹko·nos, ya pongoluiwa olonjanja vialua okuti “ukuakuvumba” ale “ukuenje.” Ondaka “oñuatisi yekongelo” yi tiamisiwila ku una o vumba ndoñuatisi yocimunga cakulu vekongelo. Eye o sukila oku kapako olonumbi Viembimbiliya oco a tambule ocikele cupange waco.​—1Ti 3:8-10, 12.

• Onuñulu.

  Omõla uveli ulume wa isia umue. (okuti ka ci tiamisiwila komõla uveli wa ina). Kosimbu, onuñulu yulume ya sumbiwile calua vepata kuenda ya kuatele ocikele coku songuila onjo eci isia a fa. Ondaka yaco yi tiamisiwilavo kuveli wulume wovinyama okuti, olonjanja vimue o tukuiwa “uveli”​—Etu 11:5; 13:12; Eft 25:33; Kol 1:15.

• O Paskoa.

  Ocipito cimue ca enda oku lingiwa unyamo lunyamo keteke 14 yosãi ya Aviva (yeya oku tukuiwa noke okuti Nisana) coku sambiliya oku yovuiwa kua va Isareli Kegito. Oco ca enda oku lingiwa poku ponda loku yoka okameme (ale ohombo) okuti, ya enda oku liwa lovikũla vi lula kuenda olombolo ka vi kuete etumbisa.​—Etu 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.

• O Pendekoste.

  Ca kala ocipito cavali pokati kovipito vitatu vinene alume vosi va Yudea va handelekiwile oku sambiliya ko Yerusalãi. O Pendekoste yi lomboloka “(Eteke) Liakũi Atãlo,” haiyo onduko yi sangiwa Vovisonehua vio Helasi yi tukuiwa okuti, Ocipito coku Ungula kuenda Vovisonehua vio Heveru yi tukuiwa okuti Ocipito Colosemana. Oyo ya enda oku lingiwa keteke 50 oku tenda oku upisa keteke 16 ya Nisana.​—Etu 23:16; 34:22; Ovl 2:1.

• O Persia; Va Persia.

  Ofeka kuenda omanu va tukuiwa olonjanja vialua oku kongelamo va Media. Kefetikilo liulandu wavo, va Persia va kala lika konepa yo Kombuelo ya tapika yo Iranianu. Kuviali wa Kuro u Grande (okuti ndomo vakuovolandu vo kosimbu va ci lombolola, wa kala omõla umue okuti isiaye wo ko Persia kuenda inaye wo ko Media), va Persia va vialele va Media ndaño okuti usoma wamamako oku kala wolonepa vivali. Kuro wa yula Uviali wo Bavulono kunyamo wo 539 O.Y. Kuenje wa ecelela okuti, va Yudea olomandekua va tiukila vofeka va citiwila. Va Yudea va vialiwile la va Persia toke eci Alexandre u Grande a yula va Persia kunyamo wo 331 O.Y. Uviali wo Persia wopisile Kolui Indu kutundilo toke Kokalunga ko Egeu kutakelo. Uviali wo Persia wa tukuiwa vocinjonde cimue ca Daniele kuenda velivulu lia Esera, lia Nehemiya leli lia Ester. (Ese 1:1; Dan 5:28)​—Tala Alombo. B9.

• O Pim.

  Ocilemo kuenda ondando va Filisiti va enda oku pinga poku lepika ovikuata via litepa viutale. Ovilemo vialua viewe via sangiwa la vana va fẽla ovina viosimbu posi ko Isareli, via kuatele olokosoante viondaka “pim” kelimi lio Heveru yosimbu; ocilemo calio ci soka 7.8 kolograma ci panda olonepa vivali viosiekele yimosi.​—1Sa 13:20, 21.

•  O Romã.

  Epako limue li kasi ndomasã okuti, onepa yo kombuelo yi kasi ndekolowa. Ocipeta calio ca kõla ca ñualiwa lolomema vitito vieyuka ovava kuenda vokati kolumema lolumema muli ombuto yimue yevala li kusuka. Ovina vioku posuisa via setahãla o romã, via enda oku posuisa uwalo u vumbula ka u kuete ovoko wocitunda cinene kuenda ovitue violongunji via Yakini la Boasi kovaso yonembele.​—Etu 28:34; Ate 13:23; 1Ol 7:18.

• Osãi yokaliye.

  Eteke liatete liosãi losãi yokalendaliu ka va Yudeia, lina lia tendiwile ndeteke lioku liongoluila pamosi, oku linga ocipito kuenda oku eca ovilumba vilikasi. Kanyamo a kuamamo, eteke liaco lia linga liocipito ca velapo cofeka kuenda omanu ka va lingaile ovopange.​—Ate 10:10; 2As 8:13; Kol 2:16.

• Osea.

  Onjongo yovina via kukuta. Ocilemo conjongo yaco ci likuata lonjongo yombatu okuti yi soka 7.33 kalitulu. (2Ol 7:1)​—Tala Alombo. B14.

• O Seminite.

  Ondaka yimue yocisikilo yi lomboloka okuti, “ecelãla” oyo yi pondola oku tiamisiwila kocisungo cimue ca sonehiwa okuti, ci kuete evomba litito. Catiamẽla kovikuata viovisikilo, ondaka yaco citava okuti, ya tiamisiwilile ku vana va enda oku sika elaka liovisikilo li kuete evomba litito. Catiamẽla kovisungo citava okuti, ondaka yaco ya tiamisiwile kocisungo cimue ca sonehiwa okuti ci kuete evomba litito kuenda oku imba ovisungo viaco ndomo via sonehiwa.​—1As 15:21; Os 6:Ovf; 12:Ovf.

• Osiekele.

  Onjongo ya suapo yocilemo kuenda yolombongo kelimi lio Heveru. Ocilemo calio, ci soka 11.4 kolograma. O “siekele yocitumãlo ci kola” citava okuti va talavaya layo oco va lekise okuti, ocilemo ci sukila oku suapo ale ci sukila oku likuata locilemo ca siata ale cina ca solekiwile votavernakulu. Citava okuti, kua kala osiekele yocili (okuti ya litepele losiekele ya siata) ale ocilemo ca siata ca solekiwile kelombe.​—Etu 30:13.

• O Sirte.

  Ovingunguma vivali vinene vi kasi konele yokalunga ko Libia Konano yo Afrika. Vakualonaviyu kosimbu, va enda oku kuata usumba omo lieseke lia kala kowulo okuti lia enda oku pongoloka olonjanja vialua omo liakimba. (Ovl 27:17)​—Tala Alombo. B13.

• Osongo.

  Ombueti yimue yi kuete ocivela ca songoloka olongunja via siata oku songuila layo ocinyama. Osongo yi sokisiwa lolondaka viomunu ukualondunge okuti o vetiya olonjeveleli oku kapako alungulo olondunge. Ondaka “oku tasula kolosongo” yi sokisiwa lelinga liongombe yimue ya huka okuti, yi tamalãla koku tomiwa kuosongo poku amamako oku tasula kolosongo kuenje yu punyula.​—Ovl 26:14; Olg 3:31.

• Osunangonga.

  Ondaka eyi, yi lomboloka “oku kala pamosi; oku liongolola,” pole, vovisonehua vialua yi lomboloka onjo, ale ocitumãlo va Yudea va enda oku liongoluila oku tanga Ovisonehua, oku tambula olonumbi, oku kunda kuenda oku likutilila. Koloneke via Yesu, imbo limbo lio Isareli lia kuatele osunangonga yimosi kuenda alupale anene a kuatele olosunangonga vialua.​—Luk 4:16; Ovl 13:14, 15.

• O Suria; Va Suria.

  —Tala ARAMA; VA ARAMA.

• Otalendo.

  Onjongo yinene ya va Heveru yoku yonga ovina kuenda ocilemo colombongo. Oyo ya kuata ocilemo ci soka 34.2 kolokilu. Otalendo yitito yo ko Helasi ya kuata ocilemo ci soka 20.4 kolokilu. (1As 22:14; Mat 18:24)​—Tala Alombo. B14.

• O Tartaru.

  Vovisonehua vio Helasi, ci sokisiwa lokayike ka sulepo muna mua imbiwile ovangelo vakuesino vo koloneke via Noha. Vukanda 2 Petulu 2:4, poku tukula ondaka tartaru (oku “imbiwa vo Tartaru”) ka ci lomboloka okuti “ovangelo va linga ekandu” va imbiwa vo Tartaru (okuti, vokayike ka kasi kosi yongongo kuenda vocitumãlo cowelema walua haimo mu kala olosuku ka via kemãlele) ndeci atavo esanda a longisa. Pole, ci lomboloka okuti Suku wa va kapa kutito kocitumãlo cavo kilu, kovikele viavo kuenda wa tekãvisa ovitima viavo lowelema walua catiamẽla kocipango ca Suku. Owelema waco u tiamisiwilavo kueci ci laika oku pita lavo, cina Ovisonehua vi lekisa okuti, eyambulo ka li pui kumue lombiali yavo, Satana Eliapu. Omo liaco, o Tartaru yi lomboloka oku kapiwa kutito kuovangelo vaco vakuesino. Ondaka yaco ka ya lisokele ‘lekungu’ lia tukuiwa kelivulu Liesituluilo 20:1-3.

•  Otavernakulu.

  Ombalaka yambatiwa va Isareli va enda oku fendelela noke yoku tunda Kegito. Votavernakulu mua enda oku kala ocikasia covisila via Yehova, oco ca kala ondimbukiso yemolẽho lia Suku kuenda ca kala ocitumãlo cimue covilumba lefendelo. Oyo olonjanja vimue ya tukuiwavo okuti, “ombalaka yohongele.” Oyo ya tungiwile lavaya kuenda ya sitikiwile lolonanga viovalatanya okuti va tutilako va keruvi. Ya tepiwile volohondo vivali, yatete ya tukuiwile okuti, ohondo yi Kola, yavali ya tukuiwile okuti, ohondo yi Kola Koku Kola. (Yeh 18:1; Etu 25:9)​—Tala Alombo. B5.

• Ovangelo.

  Ondaka eyi yopiwa kelimi lio Heveru mal·ʼakhʹ kuenda kelimi lio Helasi agʹge·los. Olondaka viaco vivali vi lomboloka “omunga,” pole, nda yi tiamisiwila kolomunga viespiritu, yi tukuiwa okuti “ungelo.” (Eft 16:7; 32:3; Tia 2:25; Esi 22:8) Ovangelo oviluvo viespiritu vi kuete unene, haivio via lulikiwa la Suku osimbu omanu ka va lulikiwile. Ovio via tukuiwavo Vembimbiliya okuti “olohuluwa violosandu,” “omãla va Suku” kuenda “olombungululu viomẽle.” (Esn 33:2; Yov 1:6; 38:7) Ovangelo ka va lulikiwile lepondolo lioku licita, pole, va lulikiwa ungelo lungelo. Etendelo liavo li pitahãla ocita colohuluwa. (Dan 7:10) Embimbiliya li lekisa okuti, ovo va kuete olonduko viavo muẽle kuenda ovituwa via litepa, pole, ndaño ndoco, ovo lumbombe va likala oku fendeliwa, loku yuvula oku situlula olonduko viavo. (Eft 32:29; Luk 1:26; Esi 22:8, 9) Ovo va kuete ovisoko via litepa kuenda ovikele vialua ndeci, oku vumba kovaso yocalo ca Yehova, oku eca asapulo aye, oku teyuila afendeli va Yehova palo posi, oku tẽlisa asombiso a Suku kuenda oku kuatisa kupange woku kunda olondaka viwa. (2Ol 19:35; Os 34:7; Luk 1:30, 31; Esi 5:11; 14:6) Kovaso yoloneke ovo va ka kuatisa Yesu kuyaki wo Harmagedo.​—Esi 19:14, 15.

• Oviali viohenda.

  Olombanjaile vi eciwila oku kuatisa omunu wa suka. Ondaka eyi ka ya tukuiwile Vovisonehua vio Heveru, pole, Ocihandeleko ca ecele olonumbi ku va Isareli catiamẽla kocikele cavo coku kuatisa olohukũi.​—Mat 6:2.

• Ovikomo; Ovilimbu.

  Ovilinga ale ovikomo okuti ka vi sokisiwa lovonene osi a kũlĩhĩwa lomanu kuenda ka vi tiamisiwila komanu. Olondaka “ondimbukiso” kuenda “ocikomo,” olonjanja vimue Vembimbiliya vi lomboloka cimuamue.​—Etu 4:21; Ovl 4:22; Hev 2:4.

• Ovikuata vioku ima ondalu.

  Ovimalẽho via pangiwa lulu, citava okuti via kala ndotuayola, va enda oku talavaya lavio votavernakulu kuenda vonembele oco va ime lavio ulienge wolondiyelo.​—Etu 37:23.

• Ovikuata vioku teta omutusila.

  Ovikuata va enda oku talavaya lavio votavernakulu kuenda vonembele, via pangiwile lulu ale losipi. Citava okuti, ovio via kala ndolotesola vioku teta omutusila wondiyelo.​—2Ol 25:14.

• Ovikumbi.

  Ocimalẽho cimue coku kangisa. Ovikuata vimue via enda oku ecelela lika oku kapamo ovolu, osimbu okuti vikuavo via enda oku lingisa okuti etimba liomunu li kala vekalo limue lia tĩla calua okuti pamue vi kuta ovolu, ovoko kuenda osingo.​—Yer 20:2; Ovl 16:24.

• Ovilundu; Ukuavilundu.

  Uvei umue wa kãla wekova. Vovisonehua, ovilundu ka vi tiamisiwila lika kuvei wa kũlĩhĩwa londuko yaco koloneke vilo, momo ka wa ponduile lika oku sambukila komanu, pole, wa ponduilevo oku sambukila kuwalo kuenda kolonjo. Omunu o kuetiwe luvei wovilundu o tukuiwa okuti, ukuavilundu.​—Ovs 14:54; Luk 5:12.

• Ovina via pundiwa.

  Ovikuata, ovinyama ale ovina vikuavo vi kuete esilivilo via pundiwa kunyãli umue wa yuliwa.​—Yeh 7:21; 22:8; Hev 7:4.

• Oviña Viovipa.

  Ocipa comeme, cohombo, ale conãle ca pongiyiwile ndocikuata coku sonehelamo. Oviña viaco via pamele vali calua okuti, oviña violoneva vi sule kuenda omo mua sonehiwile ovisonehua Viembimbiliya. Oviña viovipa Paulu a pingile ku Timoteo oco a vi nene, citava okuti via kala olonepa vimue Viovisonehua vio Heveru. Oviña vimue via sangiwa Vokalunga ka ka Kuete Akimba, via sonehiwile voviña viovipa.​—2Ti 4:13.

• Ovindululu.

  Omãla va litepa haivo olongangala okuti va kala omãla vovangelo vana va lipongolola vatimba ositu okuti, va lipekela  lomãla vakãi vomanu osimbu Etande ka lieyile.​—Eft 6:4.

• Ovinene.

  Ocipeta cupiwa kolomema vi liwa eci ku tepiwa olomema pocimbandi kuenda oku vi pekula. Ovinene via siata oku tukuiwa vupopi wocindekaise ndondimbukiso yocina cimue ka ci kuete esilivilo kuenda ci kutisa osõi.​—Osa 1:4; Mat 3:12.

• Ovisonehua.

  Ovisonehua vi kola Viondaka ya Suku. Ondaka eyi yi molẽha lika Vovisonehua vio Helasi.​—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Oviyukilo viondalu.

  Ovikuata via pangiwa lulu, lopalata, losipi, via kala votavernakulu kuenda vonembele oco va timĩhe insensu loku upa akala kutala wovilumba loku timĩha omutusila wociyekelo colondiyelo culu. Ovio vi tukuiwavo okuti oviyukilo.​—Etu 37:23; 2As 26:19; Hev 9:4.

P

• Porneia.

  —Tala EVĨHO LIUKAHONGA.

• Purimi.

  Ocipito cimue conjivaluko ca enda oku lingiwa unyamo lunyamo keteke 14 kuenda keteke 15 kosãi ya Adara. Va enda oku sambiliya eyovo lia va Yudea lienyõleho koloneke via Nasoma Ester. Ondaka purimi okuti ka ya tiamẽlele kelimi lio Heveru, yi lomboloka “olosande.” Ocipito co Purimi, ale Ocipito Colosande, via kala olonduko via eciwa omo lielinga lia Hamana lioku sokiya Puri (Osande) oco ku sokiyiwe eteke lioku tẽlisa esokiyo liaye lioku ponda va Yudea.​—Est 3:7; 9:26.

R

• Rahava.

  Ondaka yimue yi tukuiwa vupopi wocindekaise kelivulu lia Yovi, Olosamo kuenda lia Isaya (oyo ka yi tiamisiwila kukãi Rahava wa tukuiwa kelivulu lia Yehosua). Kelivulu lia Yovi, ulandu waco u kuatisa oku limbuka Rahava ndocinyama cinene co vokalunga; vovisonehua vikuavo, ocinyama caco ca tukuiwa ndondimbukiso Yegito.​—Yov 9:13; Os 87:4; Isa 30:7; 51:9, 10.

S

• Samaria.

  Ombala yolupale lua velapo yusoma wo konano wapata ekũi a Isareli vokuenda 200 kanyamo kuenda haiyo ya kala onduko yovaimbo osi a tiamẽlele kuviali waco. Olupale lua tungiwila komunda yi kuete onduko yaco. Koloneke via Yesu, olupale luo Samaria lua kuata onduko yocivanja ca kala pokati ko Galilea konano kuenda ko Yudea kombuelo. Yesu kovongende aye wa yuvula oku ka kundilako, pole, olonjanja vimue wa enda oku pitamo, loku vangula lolonungi viaco. Petulu wa talavaya losapi yavali yocindekaise Yusoma eci va Samaria va tambula espiritu sandu. (1Ol 16:24; Yoa 4:7; Ovl 8:14)​—Tala Alombo. B10.

• Satana.

  Kelimi lio Heveru ondaka eyi yi lomboloka “Ukuakutamalãla.” Kelimi lio Heveru kuenda lio Helasi, yi tiamisiwila ku Satana Eliapu, Unyãli wa velapo wa Suku.​—Yov 1:6; Mat 4:10; Esi 12:9.

• Sela.

  Ondaka yimue yuloño yi sangiwa vocisungo velivulu Liolosamo kuenda lia Havakuki. Citava okuti, yi tiamisiwila ketalamiso poku imba ale kocisungo cimue oco cecelele oku sokolola loku ũha ale oku situlula ocisimĩlo tua mala oku tukula. O Septuaginta yo Helasi yi pongolola ondaka yaco okuti diápsalma, yi lomboloka “etalamiso liocisungo.”​—Os 3:4; Hav 3:3.

• Sevata.

  Noke yoku tunda kumandekua ko Bavulono, ya kala onduko yosãi 11 yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi 5 yokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku upisa vokati kosãi ya Susu toke vokati kosãi ya Kayovo. (Sak 1:7)​—Tala Alombo. B15.

• Sewusi.

  Yimue pokati kolosuku vialua ya kemãla ya va Helasi. Ko Lustra, Barnaba vo tukula hati, Sewusi. Oviña via sonehiwa kosimbu via sangiwa ocipepi lo Lustra, via tukula “ovitunda via Sewusi” kuenda “Sewusi, osuku yekumbi.” Onaviyu Paulu a lingila ungende oku tunda kocifuka co Melita ya kuata ociluvialuvia cokuti, “Omãla va Sewusi” okuti, omãla volonjamba va tukuiwa Castor kuenda Polux.​—Ovl 14:12; 28:11.

• Siono; Omunda Siono.

  Onduko yo Yevusi olupale lumue lu kuete oviteyuilo lua va Yevusi, lu sangiwa kowulu yombuelo yo Yerusalãi. Noke yoku tambuiwa la Daviti, eye wa tungilako elombe liaye kuenje lua tukuiwa hati, “Olupale lua Daviti.” (2Sa 5:7, 9) O Siono ya linga omunda yimue yilikasi haiyo yi kola ya Yehova eci Daviti a kapako Ocikasia. Noke, vonduko yaco mua kongelele onepa kua kala onembele konele Yomunda Moria kuenda olonjanja vimue, ya tiamisiwilevo kolupale luosi luo Yerusalãi. Oyo olonjanja vialua ya tukuiwa  vupopi wocindekaise Vovisonehua vio Helasi.​—Os 2:6; 1Pe 2:6; Esi 14:1.

• Sivi.

  Onduko yatete yosãi yavali vokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yecelãla vokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku upisa vokati kosãi ya Kupupu toke vokati kosãi ya Kupemba. Noke yumandekua ko Bavulono, ya tukuiwa okuti Íiar vo Talmude ya va Yudea kuenda kovopange akuavo noke liumandekua ko Bavulono. (1Ol 6:37)​—Tala Alombo. B15.

• Siwana.

  Noke yoku tunda kumandekua ko Bavulono, ya kala onduko yosãi yatatu yokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda yosãi yecea yokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku upisa vokati kosãi ya Kupemba toke vokati kosãi Yevambi. (Est 8:9)​—Tala Alombo. B15.

• Suku Yocili.

  Oku pongoluiwa kuondaka “Suku” kelimi lio Heveru. Olonjanja vialua, onjila ndomo ondaka yaco yi tukuiwa kelimi lio Heveru yi lekisa okuti, Yehova eye lika Suku yocili, eye wa litepa lolosuku viesanda. Ondaka “Suku yocili” yi teyuila elomboloko lia suapo liondaka yaco kelimi lio Heveru vocisonehua locisonehua.​—Eft 5:22, 24; 46:3; Esn 4:39.

T

• Tamusi.

  (1) Onduko yosuku yesanda yina akãi olonanguluke va Heveru va enda oku lilila ko Yerusalãi. Citava okuti, Tamusi wa kala osoma yimue ya enda oku fendeliwa noke yolofa viaye. Vocisonehua co Sumerianu Tamusi o tukuiwa hati, Dumusi kuenda wa kũlĩhĩwa okuti, ulume ale o sole suku yukãi yuyali yi tukuiwa hati, Inanna (okuti Bavulono Isitar). (Esk 8:14) (2) Noke yoku tunda kumandekua ko Bavulono, onduko yosãi ya kuãla vokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda osãi yekũi vokalendaliu koku tenda ovovo. Okuti oku upisa vokati kosãi Yevambi toke vokati kosãi Yevambi Linene.​—Tala Alombo. B15.

• Terafi.

  Olosuku ale oviteka viepata okuti, olonjanja vimue via enda oku kũlĩhĩsiwa oco vi situlule ovina vi laika oku iya kovaso yoloneke. (Esk 21:21) Vimue via kuata utunga lesatãhalo liomanu, pole, vikuavo via kala vitito. (Eft 31:34; 1Sa 19:13, 16) Vakuakũlĩhisa ovina vio kosimbu ko Mesopotamia va lekisa okuti, oku kuata o terafi ca kuata elitokeko lomunu wa laikele oku tambula ocipiñalo cepata. (Eci ci situlula esunga lieci Rahele a tikuila o terafi ya isiaye.) Pole, eci hacoko ca kala ko Isareli ndaño okuti, efendelo lioviteka vio terafi lia kalako koloneke violonganji kuenda violosoma, pokati kovina via nyõliwa la Soma Yosiya ukuekolelo, pa kala oviteka vio terafi.​—Olg 17:5; 2Ol 23:24; Hos 3:4.

• Tevete.

  Noke yoku tunda kumandekua ko Bavulono, onduko yosãi yekũi vokalendaliu ka kola ka va Yudea kuenda osãi yakuãla vokalendaliu koku tenda ovovo. Oku pisa vokati kosãi ya Cembanima toke vokati kosãi ya Susu. Ya kũlĩhĩwa okuti, “osãi yekũi.” (Est 2:16)​—Tala Alombo. B15.

• Tirsi.

  —Tala ETANIMI kuenda Alombo. B15.

U

• U Heveru.

  Onduko yatete ya eciwa ku Avirama (Avirahama) oco pa kale etepiso pokati kaye la va Amori vana va lisunguile laye. Noke onduko yaco ya enda oku tukuiwa poku yi tiamisila kovitumbulukila via Avirahama pocakati conekulu yaye Yakoba kuenda kelimi liavo. Koloneke via Yesu, kelimi lio Heveru kueya oku kongeliwa olondaka vialua vio Aramaiku kuenda olio elimi lia enda oku vanguiwa la Kristu kumue lolondonge viaye.​—Eft 14:13; Etu 5:3; Ovl 26:14.

• Ukahokolo.

  Ulume ale ukãi o kuele o tava oku lipekela lomunu ukuavo okuti, hayeko ohueli yaye.​—Etu 20:14; Mat 5:27; 19:9.

• Ukahonga.

  —Tala EVĨHO LIUKAHONGA.

• Ukama.

  Ukãi wavali okuti, olonjanja vialua wa kala upika.​—Etu 21:8; 2Sa 5:13; 1Ol 11:3.

• Ukeya.

  Ocinãla ci kasi pokati kohokolua toke kosungu yomuine usõvipo vali pokati kovimuine. Ukeya wa va Isareli wa kuatele eci ci soka 44.5 kolosentimetulu, pole, va kuatavo ukeya unene okuti, upati weka u soka 51.8 kolosentimetulu. (Eft 6:15; Luk 12:25)​—Tala Alombo. B14.

• Ukristão.

  Onduko Suku a eca kolondonge via Yesu Kristu.​—Ovl 11:26; 26:28.

• Ukuakukũlĩhĩsa olombungululu.

  Omunu o kũlĩhĩsa ekumbi, osãi kuenda olombungululu oco a tãhe ovina vi ka pita kovaso yoloneke.​—Dan 2:27; Mat 2:1.

• Ukuakutãha.

  Omunu umue o litukula okuti o kuete uloño woku lombolola ovina vi laika oku pita kovaso yoloneke. Mua  kongela vakualumbu, vakuakutãha, vakuakukũlĩhĩsa olombungululu kuenda vakuavo va tukuiwa Vembimbiliya.​—Ovs 19:31; Esn 18:11; Ovl 16:16.

• Ukuakutalavaya lotuma.

  Omunu umue ukuakupanga olombia viotuma, alonga kuenda ovikuata vikuavo viotuma. Kelimi lio Heveru, ondaka ukuakutalavaya lotuma yi lomboloka “ukuakupanga.” Omoko ukuakutalavaya lotuma a kuete lotuma, olonjanja vialua ya siata oku tukuiwa ndocindekaise cunene wa Yehova komanu kuenda kolofeka.​—Isa 64:8; Rom 9:21.

• Ukuakuvangula lolondele.

  Omunu umue o seteka oku vangula lomanu va fa.​—Ovs 20:27; Esn 18:10-12; 2Ol 21:6.

• Ukuavinjonde.

  Omunu umue o vetiyiwa la Suku oco a situlule ocipango caye okuti, ovaso aye a yikuiwa oco a mole ale oku kuata elomboloko liovina vimue ka via lombolokele ciwa komanu vosi. Ondaka yaco kelimi lio Heveru, ya tunda kondaka yimue yi lomboloka “oku tala” ci kaile vupopi umue wocili ale wocindekaise. Omanu va enda oku sandiliya ukuavinjonde oco va pinge kokuaye olonumbi vi kuatisa poku tetulula ovitangi.​—1Sa 9:9.

• Ukuavisonehua.

  Omunu umue wa enda oku linga o kopia Yovisonehua vio Heveru. Kotembo Yesu eya palo posi, ondaka yaco ya tiamisiwilile kocisoko cimue ca pindisiwa Vocihandeleko. Ovo va enda oku tamalãla la Yesu.​—Ese 7:6, etosi.; Mar 12:38, 39; 14:1.

• Ukulu; Ulume wa kuka.

  Ulume wamako kalima, pole, Vovisonehua ondaka yaco yi tiamisiwila kunene kuenda kocikele omunu a kuete posongo yaye, ale vofeka. Kelivulu Liesituluilo ondaka eyi yi tiamisiwilavo koviluvo vio kilu. Kelimi lio Helasi ondaka pre·sbyʹte·ros ya pongoluiwa hati, “ukulu” nda yi tiamisiwila ku vana va kuete ocikele coku songola ekongelo.​—Etu 4:29; Olo 31:23; 1Ti 5:17; Esi 4:4.

• Ulala Wolomunda vio ko Levanone.

  Yimue pokati kovolala avali olomunda ya lingisa okuti, o Levanone yi kala ofeka yimue yolomunda. Ulala wo Levanone u kasi kutakelo kuenda ulala wo Anti-Levanone u kasi kutundilo. Owo wa tepiwa locimbota cimue ca longa calua haico cima calua. Ulala wo Levanone u kasi konele yokalunga ko Mediterraneo kuenje olonepa via lepapo vali vi kuete 1.800 kolometulu kuenda 2.100 kolometulu. Kosimbu, o Levanone ya kala lolosedru vinene okuti, via kapiwileko calua lolofeka via kala ocipepi. (Esn 1:7; Os 29:6; 92:12)​—Tala Alombo. A7.

• Ulambu.

  Ofeto yimue ombiali yeca kombiali yikuavo oco yi kale ondimbukiso yeliketiso locimãho coku amamako lombembua ale oku sanda eteyuilo. (2Ol 3:4; 18:14-16; 2As 17:11) Ondaka ulambu, yi tiamisiwilavo kelisimu omunu lomunu a eca.​—Neh 5:4; Rom 13:7.

• Umandekua.

  Oku tundisiwa vofeka omunu a citiwila ale konjo, olonjanja vialua omo liocihandeleko ca vana va yula. Ondaka yaco kelimi lio Heveru, yi lomboloka “oku tunda.” Va Isareli va tala ohali kovomandekua avali anene. Usoma wo konano wovikoti ekũi wambatiwile kumandekua la va Asuria, noke usoma wo kombuelo wovikoti vivali wambatiwile kumandekua la va Bavulono. Vamue va supapo kovomandekua aco avali, va tiukila kovaimbo avo omo liocihandeleko ca Kuro ombiali yo Persia.​—2Ol 17:6; 24:16; Ese 6:21.

• Umbanda.

  Oku tava kelongiso liokuti omunu wa fa etimba liaye handi li kala komuenyo kuenda ovo va pondola oku vangula lava va kasi lomuenyo, ca piãla enene lekuatiso liomunu umue (ukuakutãha). Kelimi lio Helasi, ondaka “vakuombanda” yi tukuiwa hati, phar·ma·kiʹa okuti nda ondaka londaka, yi lomboloka “onjo yoku landisila ovihemba.” Ondaka yaco yeya oku kuata elitokeko lumbanda, momo kosimbu omanu va enda oku nyua olodroga poku pinga unene wolondele oco va linge umbanda.​—Gal 5:20; Esi 21:8.

• Umbondo.

  Yopiwa kelimi lio Helasi kondaka a·selʹgei·a okuti, yi tiamisiwila kovilinga vĩvi vi lueya ovihandeleko via Suku kuenda vi lekisa ovilinga viumbondo; ovituwa viaco ka via sumbiwile, ale vi sepuisa vana va kuete omoko, ovihandeleko kuenda olonumbi. Ondaka yaco ka yi tiamisiwila kocituwa cimue cĩvi okuti ocina cimue citito.​—Va Gal 5:19; 2Pe 2:7.

• Unanguluke.

  Ondaka eyi kelimi lio Helasi (a·po·sta·siʹa) yopiwa kondaka yimue yi lomboloka “oku amela kupãla.” Ondaka yaco yi lombolokavo “oku litepa, oku yanduluka ale esino.” Vovisonehua vio Helasi ondaka “unanguluke” yi tiamisiwila tete  ku vana va siapo efendelo liocili.​—Olo 11:9; Ovl 21:21; 2Te 2:3.

• U Nasara.

  Onduko ya eciwa ku Yesu omo okuti wa kala ukuimbo lio Nasara. Citava okuti, onduko yaco yopiwa kondaka yo Heveru ya tukuiwa kelivulu lia Isaya 11:1 yokuti “ocinjovelela.” Noke onduko yaco yeya oku tiamisiwilavo kolondonge via Yesu.​—Mat 2:23; Ovl 24:5.

• U Nasiri.

  Ondaka yimue ya tunda kelimi lio Heveru, yi lomboloka “Umue wa Nõliwa,” “Umue wa Litumbika,” “Umue wa Tepiwa.” Kua kala ovisoko vivali viu Nasiri: vana va liecele olumue kuenda vana va nõliwile la Suku. Ulume umue ale ukãi umue wa ponduile oku linga ohuminyo yimue yilikasi ku Yehova yoku kala u Nasiri vokuenda kuotembo yimue. Vana va lingile ohuminyo yoku lieca olumue, va sukilile oku kapako olonumbi vitatu via velapo: ovo ka ca tavele oku nyua ovina vi koluisa, ndaño oku lia epako limue liuti wuyuva, ka ca tavele oku teta esinga ale oku lamba ketimba liomunu wa fa. Vana va nõliwile la Suku oku kala va Nasiri, vamamako locikele caco vokuenda kuomuenyo wavo kuenda Yehova wa ecele ovihandeleko vilikasi kokuavo.​—Ate 6:2-7; Olg 13:5.

• Ungelo Unene.

  Ci lomboloka “usongui wovangelo.” Ondaka yaco yi lomboloka “usongui” ale wa “velapo.” Ondaka yokuti “ungelo unene,” Vembimbiliya yi tiamisiwila lika komunu umosi ci lekisa okuti, kuli lika ungelo umosi unene. Embimbiliya lio tukula londuko yokuti ungelo unene, ci lomboloka Mingeli.​—Dan 12:1; Yuda 9; Esi 12:7.

• Unyamo Weyovo.

  Unyamo wosi 50, u fetika oku tendiwa oku upisa koku iñila kua va Isareli Vofeka Yohuminyo. Vokuenda Kunyamo Weyovo, osi ka ya ponduile oku limiwa kuenje apika vana okuti va Heveru va ponduile oku yovuiwa. Olosi vina viocipiñalo okuti via landisiwile, va enda oku vi tiula. Handi vali, Unyamo Weyovo wa kala unyamo umue wovipito, unyamo woku yovoka okuti, ofeka yi tumbuluiwa oco yi kale vali ndeci Suku a yi tumbikile tete.​—Ovs 25:10.

• Upange u kola.

  Upange woku kunda okuti u kola, haiwo u lingiwa lafendeli va Suku.​—Rom 12:1; Esi 7:15.

• Upostolo.

  Ondaka yaco yi lomboloka “umue wa tumiwa” kuenda yi tiamisiwilavo ku Yesu kumue la vana va tumiwa oku vumba vakuavo. Olonjanja vialua yi tiamisiwila kolondonge vina Yesu a nõla okuti, ocimunga comanu 12 va linga olonumiwa.​—Mar 3:14; Ovl 14:14.

• Uprofeto.

  Omunu umue okuti, pocakati caye ocipango ca Suku ci situluiwa. Ovaprofeto va kala va kapitiya ka Suku okuti, ka va endaile lika oku pitiya ovina vi ka pita, pole, va pitiyavo alongiso, ovihandeleko kuenda asombiso a Yehova.​—Amo 3:7; 2Pe 1:21.

• Urimi kuenda Tumimi.

  Ovikuata ocitunda cinene ca enda oku talavaya lavio ndeci omunu umue a talavaya losande oco a limbuke ocipango ca Suku eci kua sukiliwile etambululo lia Yehova kapulilo a velapo atiamẽla kofeka. O Urimi kuenda o Tumimi via kapiwile vokati konjeke yo ponete yocitunda cinene eci eye a iñila votavernakulu. Ovio ka va endaile oku talavaya vali lavio noke lia va Bavulono oku nyõla o Yerusalãi.​—Etu 28:30; Neh 7:65.

• Usoma wa Suku.

  Ondaka eyi yi tiamisiwila kuviali wa Suku u kasi oku vialiwa Lomõlaye, Yesu Kristu.​—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Usongui.

  Omunu umue okuti ka velelepo epalanga kuviali wo Bavulono. Vembimbiliya, asongui va kuatele ocikele ca velapo coku songuila alume vakualondunge velombe lio Bavulono. Asongui va tukuiwavo vokuenda kuviali wa Soma Dariu wo ko Media.​—Dan 2:48; 6:7.

• Usongui wa Velapo.

  Ondaka eyi kelimi lio Helasi yi lomboloka “Cime wa Velapo.” Oyo yi tiamisiwila kocikele ca velapo ca Yesu Kristu coku yovola omanu vakuekolelo konima yekandu okuti olofa loku va songuila komuenyo ko pui.​—Ovl 3:15; 5:31; Hev 2:10; 12:2.

• Usongui Wolonjimbi.

  Ndomo ca tukuiwa Kosamo, ondaka yaco kelimi lio Heveru ci kasi ndu okuti, yi tiamisiwila komunu umue wa enda oku songuila asokiyo olondaka violonjimbi. Eye wa endavo oku pindisa olonjimbi va Lewi loku endisa ovipama vilikasi. Ambimbiliya amue, a pongolola ondaka yaco hati, “omesele yocisungo” kuenda “usongui welaka.”​—Os 4:Ovf; 5:Ovf.

•  Utala.

  Embumbua limue lia tungiwa lonata, lovawe, lolondopi ale avaya a lañiwa lutale okuti oko va enda oku ecela ovilumba ale insensu viefendelo. Vohondo yatete yotavernakulu kuenda yonembele, mua kala “utala umue utito wulu” woku lumbila insensu. Owo wa pangiwile lavaya a lañiwa lulu. Kosamua yocitali kua kala “utala umue unene wosipi” woku eca ovilumba vioku pia elisi. (Etu 27:1; 39:38, 39; Eft 8:20; 1Ol 6:20; 2As 4:1; Luk 1:11)​—Tala Alombo. B5 kuenda B8.

• Uti.

  Uti umue wa miũha kua enda oku patekiwa omunu wa linga cĩvi. Kolofeka vimue va enda oku pondelako omanu ale oku lekisa ocivimbi comunu oco ci kaile ndelungulo kuenda esepu kowiñi. Va Asuria omo okuti va kũlĩhĩwile mekonda liuyaki wavo, olomandekua vina via pondiwa via enda oku tomiwa vimo luti umue wa songoloka okuti, wenda toke vonete yomunu waco wa pondiwa. Vocihandeleko ca va Yudea, vana va kuatele eko omo liungangala, oku popia atonãi ale oku fendela oviteka, va enda oku pondiwa tete lovawe ale pamue lonjila yikuavo kuenda ovivimbi viavo via enda oku tulikiwa koviti oco ci linge ndelungulo komanu vakuavo. (Esn 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Va Roma olonjanja vimue va enda oku kutila lika omunu kuti kuenje o kalako oloneke vialua osimbu ka file levalo, lenyona, lonjala kuenda lutanya. Olonjanja vimue va enda oku valela omanu kovaka lo kovolu kuti ndeci va linga la Yesu. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Ovl 2:23, 36)​—Tala UTI WEKANGISO.

• Uti Wekangiso.

  Kelimi lio Helasi ondaka stau·rosʹ, yi lomboloka uti umue wa miũha, ndowu Yesu a pondiwila. Ka kuli uvangi u lekisa okuti ondaka yaco kelimi lio Helasi yi lomboloka ekulusu, ndeci vakuetavo liesanda va tukula ekulusu ndondimbukiso yatavo vokuenda kuanyamo alua osimbu Yesu keyile. “Uti wekangiso” weca elomboloko lia suapo liondaka yatete, ndeci Yesu a tukula ondaka stau·rosʹ oco a lombolole ekangiso, ohali kuenda esepu olondonge viaye via laikele oku pita. (Mat 16:24; Hev 12:2)​—Tala UTI.

• Uti womuenyo.

  Uti umue wa kala vocumbo Cedene. Embimbiliya ka li lekisa okuti uti waco wa kuatele unene woku eca omuenyo; owo wa kala ondimbukiso yohuminyo ya Suku yoku eca omuenyo ko pui ku vana eye nda a ecelela oku lia kapako aco.​—Eft 2:9; 3:22.

• Uti wukũlĩhĩso weci ciwa leci cĩvi.

  Uti umue wa kala vocumbo Cedene una Suku a kapa ndondimbukiso yomoko yaye yoku tumbikila omanu olonumbi vieci “ciwa” kuenda vieci “civĩ.”​—Eft 2:9, 17.

• Utue wongunji.

  Onepa yo kilu ya posuisiwa yongunji. Olongunji vinene via enda oku sikĩlĩla olongunji via lisetahãla okuti Yakini kuenda Boasi, vina via kala konepa yo kovaso yonembele ya Salomone. (1Ol 7:16)​—Tala Alombo. B8.

• Uvangi.

  Ondaka “Uvangi” olonjanja vialua yi tiamisiwila Kovihandeleko Ekũi via sonehiwa vavaya avali ovawe a eciwile ku Mose.​—Etu 31:18.

• U Yudea.

  Onduko ya tukuiwa komunu wa tiamẽlele kocikoti ca Yuda noke yoku nyõliwa kuovikoti ekũi wusoma wo Isareli. (2Ol 16:6) Noke yumandekua ko Bavulono, onduko yaco ya enda oku tiamisiwila ku va Isareli vakuavikoti via litepa vana va tiukila kofeka yo Isareli. (Ese 4:12) Noke ya enda oku tukuiwavo koluali luosi oco pa kale etepiso pokati ka va Isareli lomanu Vakualofeka. (Este 3:6) Onduko yaco ya tukuiwavo vupopi wocindekaise eci upostolo Paulu a lombolola okuti, ofeka omunu a citiwila ka ya kuatele esilivilo lalimue vekongelo Liakristão.​—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.

V

• Va Fariseo.

  Etavo limue lia va Yudea lia kala kocita catete K.K. Ovo ka va tiamẽlele kovitumbulukila viovitunda, pole, va kakatelele calua koku lava Ocihandeleko, ndaño muẽle kovina vitito kuenda va velisilepovo oviholo. (Mat 23:23) Ka va tavaile oku setukula ovituwa via va Helasi kuenda omo okuti va kala olonoño Viocihandeleko lovihilahila, va kuatele unene walua komanu. (Mat 23:2-6) Vamue pokati kavo va kalavo asongui Vekanga Linene. Ovo olonjanja vialua va enda oku pisa Yesu catiamẽla koku lava Esambata, oviholo, oku kala la vakuakandu kuenda la vakuakupinga elisimu. Vamue veya oku linga Akristão, oku kongelamo Saulu u Tarsu.​—Mat 9:11; 12:14; Mar 7:5; Luk 6:2; Ovl 26:5.

•  Va Keruvi.

  Ovangelo va kuete ovikele vilikasi. Ovo va litepa la va serafi.​—Eft 3:24; Etu 25:20; Isa 37:16; Hev 9:5.

• Vakuacitundo ca Herode.

  Va kũlĩhĩwilevo okuti va Herode. Ovo va tiamẽlele kocitundo cimue ca enda oku kuatisa kovina vio pulitika via va Herode eci va vialiwile la va Roma. Va Sadukeo vamue citava okuti, va tiamẽlelevo kocitundo caco. Va Herode va likongela ku va Fariseo koku tamalãla la Yesu.​—Mar 3:6.

• Va Media; O Media.

  Ovitumbulukila viomõla a Yafete o tukuiwa Madai; ovo va kala katapi a kasi kolomunda vio Iraniano okuti yeya oku linga ofeka yo Media. Va Media va likongelele la va Bavulono oco va yule va Asuria. Kotembo yaco, o Persia ya kala oluvumba luo Media, pole, Kuro wa lekisa esino kuenje o Media ya kongeliwa ku va Persia oco yi linge Uviali wo Medo-Persia okuti, wa yula Uviali wo Bavulono yokaliye kunyamo wo 539 O.Y. Va Media va kala ko Pendekoste yunyamo wo 33 K.K., ko Yerusalãi. (Dan 5:28, 31; Ovl 2:9)​—Tala Alombo. B9.

• Va Netimini.

  Vakuakutata onembele ale olondingupange vina ka via kaile va Isareli. Onduko yaco kelimi lio Heveru, yi lomboloka “Vana va Eciwa,” ci lekisa okuti, va eciwile oco va linge upange vonembele. Citava okuti, valua pokati ka va Netimini va kala ovitumbulukila via va Giveone, vana Yehosua a ecele ocikele “coku tiaña olohũi kuenda oku tapela ovava omanu kuenda utala wa Yehova.​—Yeh 9:23, 27; 1As 9:2; Ese 8:17.

• Va Sadukeo.

  Etavo limue lia va Yudea okuti mua kala ava va kemãla haivo olohuasi kuenda ovitunda via kuatele unene walua kovopange onembele. Ovo ka va tavaile oviholo vialua va Fariseo va enda oku kuama kuenda alongiso akuavo a va Fariseo. Ka va tavaile kepinduko ale oku tava okuti kuli ovangelo. Ovo va lambalalele Yesu.​—Mat 16:1; Ovl 23:8.

• Va Samaria.

  Onduko eyi ya tiamisiwile tete kusoma wo konano wovikoti ekũi a va Isareli, pole, eci o Samaria ya yuliwa la va Asuria kunyamo wo 740 O.Y., vonduko yaco mua kongelelevo ovingendeleyi via neniwa la va Asuria. Koloneke via Yesu, onduko yaco ka ya tiamisiwile kepata ale kopulitika, pole, ya tiamisiwile ku vana va tiamẽlele ketavo lia kala kovaimbo ocipepi lo Sekeme yosimbu kuenda ko Samaria. Oloñame viaco via kuatele oviholo via litepa levi vietavo lia va Yudea.​—Yoa 8:48.

• Va Serafi.

  Oviluvo viespiritu via ñuala kocalo ca Yehova kovailu. Ondaka serafi kelimi lio Heveru yi lomboloka “vava va taima.”​—Isa 6:2, 6.

Y

• Yakoba.

  Omõla a Isake la Rebeka. Noke Suku wo wĩha onduko ya Isareli kuenda eye weya oku linga kukululu yomanu va Isareli (va tukuiwilevo va Isareli kuenda noke va Yudea). Eye wa linga isia yomãla 12 kuenje kumue lovitumbulukila viavo va linga ovikoti 12 viofeka ya Isareli. Onduko Yakoba yamamako oku tukuiwa poku yi tiamisila kofeka, ale komanu va Isareli.​—Eft 32:28; Mat 22:32.

• Yedutunu.

  Ondaka yimue ka yi kuete elomboloko lia suapo, ya tukuiwa kolondaka vioku fetika Violosamo 39, 62 kuenda 77. Olondaka viaco vioku fetika via kapiwako oco vi situlule olonumbi viosamo okuti, pamue o tẽla oku limbuka ocisungo caco ale ocikuata cocisikilo. Kua kala onjimbi yimue u Lewi yi tukuiwa hati Yedutunu, onjila eyi yoku linga ovisungo ale ocikuata covisikilo citava okuti via kuata elitokeko leye muẽle ale lomãla vaye.

• Yehova.

  Onjila ndomo o Tetragrama ya pongoluiwa Kumbundu (okuti ololetala vikuãla vio Heveru vionduko ya Suku), oyo yi molẽha eci ci pitahãla 7.000 kolonjanja Vembimbiliya lilo.​—Tala Alombo. A4 kuenda A5.

• Yuda.

  Omõla wakuãla wa Yakoba una a cita lukãi waye Lea. Vocitumasuku Yakoba a tukula osimbu a kala oku panda koku fa, wa popele okuti ombiali ya velapo haiyo yi kala otembo ka yi pui, ya laikele oku tunda kocikoti cepata lia Yuda. Yesu vekalo liaye palo posi, wa tunda kocikoti ca Yuda. Onduko Yuda yi tiamisiwilavo kocikoti kuenda kusoma weya oku tukuiwa londuko ya Yuda. Owo wa tukuiwa okuti usoma wo kombuelo kuenje o Yuda ya sokiyiwile lovikoti via va Isareli okuti ca Yuda la Benjamini kuenda mua kongelele ovitunda la va Lewi. O Yuda ya kala onepa yombuelo yofeka okuti, mua kongelele o Yerusalãi kuenda onembele.​—Eft 29:35; 49:10; 1Ol 4:20; Hev 7:14.