A3
Ndomo Embimbiliya Lieya Kokuetu
Usovoli Wembimbiliya wa Ecelelavo okuti olio li Teyuiwa. Eye, eye Una wa koka okuti olondaka vi kuãimo vi sonehiwa:
“Ondaka ya Suku yetu yamamako otembo ka yi pui.”—Isaya 40:8.
Olondaka evi viocili, ndaño okuti oviña via sonehiwa tete Vembimbiliya Vovisonehua * vio Heveru kuenda vio Aramaiku ale Vovisonehua vio Helasi, ka via pulukile toke koloneke vietu. Omo liaco, tu pondola oku kolela ndati okuti, ovolandu Embimbiliya o koloneke vilo a situlula muẽle ovisonehua viatete via sonehiwa?
VAKUAKUKOPIYALA VA TEYUILA ONDAKA YA SUKU
Catiamẽla Kovisonehua vio Heveru, onepa yimue yetambululo ya kunamẽla kocituwa cimue cosimbu ca tumbikiwile la Suku ca kisikile okuti, ulandu wa sukilile oku kopiyaliwa. * Ndeci, Yehova wa eca olonumbi kolosoma vio Isareli oco vi upe olokopia viavo muẽle Viocihandeleko ca sonehiwa. (Esinumuĩlo 17:18) Handi vali, Suku wa ecele ku va Lewi ocikele coku teyuila Ocihandeleko kuenda oku ci longisa komanu. (Esinumuĩlo 31:26; Nehemiya 8:7) Noke liumandekua wa va Yudea ko Bavulono, kua tukuluka ocisoko cimue ca vakuakukopiyala ale vakuavisonehua (Va Soferimi). (Esera 7:6, atosi) Noke yotembo yimue, vakuavisonehua vaco, va linga olokopia vialua vialivulu a soka 39 Ovisonehua vio Heveru.
Vokuenda kuanyamo, vakuavisonehua va kopiyala lutate alivulu aco. Vokuenda Kuocita Catãlo Toke Kocita Cekũi Latãlo, ocimunga cimue ca va Yudea vakuavisonehua ca kũlĩhĩwile okuti va Masoreta, camamako locituwa caco. O Códice Leninegrado oco ociña cosimbu covisonehua vio Masoretiku, canyamo 1008/1009 K.K. Pole, vokati kocita 20, pokati Koviña Viokalunga ka ka Kuete Akimba, pa limbukiwa eci ci soka 220 koviña Viembimbiliya. Oviña viaco, via pitahãlele eci ci soka ohulukãi yanyamo okuti, ovio via kalapo vali viosimbu okuti o Códice Leninegrado yi sule. Oku sokisa Oviña Viokalunga ka ka Kuete Akimba kuenda o Códice Leninegrado, ku lekisa ocili cimue ci kuete esilivilo liokuti: Osimbu Voviña Viokalunga ka ka Kuete Akimba mu sangiwa apongoloko amue olondaka, lavimue pokati kapongoloko aco a tateka elomboloko.
Nye ci popiwa catiamẽla kalivulu a soka 27 Ovisonehua vio Helasi? Alivulu aco, a sonehiwa la vamue pokati kovapostolo va Yesu Kristu kuenda la vimue pokati kolondonge viaye viatete. Akristão vatete va kuama ovituwa via va Yudea poku upa olokopia vialivulu aco. (Va Kolosai 4:16) Ndaño lalambalalo onguluvulu yo ko Roma Diocleciano kuenda omanu vakuavo oco va nyõle alivulu Akristão vatete, olohulukãi vioviña viosimbu via teyuiwa toke koloneke vietu.
Oviña Viakristão, via pongoluiwavo kalimi akuavo. Vambimbiliya atete a pongoluiwa, mua kongela ana a pongoluiwa kalimi osimbu ndeci o Armenia, o Copta, o Etiope, o Georgianu, o Latim kuenda o Siriako.
NDOMO KU NÕLIWA ULANDU UMUE KELIMI LIO HEVERU KUENDA LIO HELASI OCO U PONGOLUIWE
Olokopia viosimbu Viembimbiliya, haviosiko vi kuete olondaka vimuamue. Oco hẽ, tu pondola oku kũlĩha ndati ulandu wocisonehua catete?
Eci ci sokisiwa lulongisi umue o pinga kolondonge vi soka 100 oco vi upe okopia yocipama celivulu limue. Ndaño okuti noke ocipama catete ceya oku nyelela, oku sokisa olokopia 100 nda ca situlula ulandu u sangiwa vulandu watete. Ndaño okuti ondonge londonge ya ponduile oku lueya, pole, citava okuti vosi yavo nda ka va lueyele lonjila yimuamue. Cimuamue haico okuti, eci olonoño via sokisa olohuluwa violokopia vialivulu osimbu Embimbiliya, via tẽla oku sanga akulueya a vana vopa olokopia kuenda oku kũlĩhĩsa eci ulandu watete wa kala oku popia.
“Oku popia ocili, ka kuli upange ukuavo wosimbuwa pitiyiwa lonjila yimue ya suapo”
Tu pondola oku kolela ndati okuti ovisimĩlo vi sangiwa vovolandu atete Embimbiliya via pitiyiwa lonjila yimue ya suapo kokuetu? Catiamẽla kulandu Wovisonehua vio Heveru, onoño yimue yi tukuiwa okuti William H. Green, ya popia ndoco: “Oku popia ocili, ka kuli upange ukuavo wosimbu wa pitiyiwa lonjila yimue ya suapo.” Catiamẽla kulandu Wovisonehua vio Helasi, ale Otestamentu Yokaliye, onoño yimue Yembimbiliya yi tukuiwa hati F. F. Bruce ya soneha ndoco: “Uvangi wovisonehua Viotestamentu yetu Yokaliye, wa velapo calua okuti uvangi wovisonehua vialua viasonehi va kemãla okuti va kapiwako calua lomanu, u sule.” Eye wa popiavo hati: “Nda Otestamentu Yokaliye ya kaile omunga yovisonehua vi lombolola ovina ka via tiamẽlele ketavo, ocili calio nda ca tendiwa lomanu valua ndocina cimue ka ci tatãliwa.”
Ocipama 40 celivulu lia Isaya Voviña Viokalunga ka ka Kuete Akimba (oku upisa kunyamo wo 125 toke 100 O.Y.)
Eci ovio via sokisiwa lovisonehua vio Heveru noke yohulukãi yanyamo, kua sangiwa lika oku litepa kutito ca piãla enene konjila ndomo via sonehiwa
Ocipama 40 celivulu lia Isaya vo Códice Alepo, ociña co Heveru co Masoretiku ci kuete esilivilo oku upisa kunyamo wo 930 K.K.
Ocisonehua co Heveru: Embimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye Liovisonehua Vio Heveru (1953-1960) lia kunamẽla ko Biblia Hebraica, lia Rudolf Kittel. Oku upisa kotembo yaco, Ambimbiliya akuavo opiwa kulandu wo Heveru ndeci, o Biblia Hebraica Stuttgartensia kuenda Biblia Hebraica Quinta, mua kongelele akonomuiso okaliye a kunamẽlele Koviña Viokalunga ka ka Kuete Akimba kuenda koviña vikuavo viosimbu. Ovopange aco wuloño, a tumbulula o Códice Leninegrado vulandu wa velapo kumue latosi a kuete olondaka via sokisiwa lolono vikuavo, oku kongelamo o Pentateuku Samaritanu, Oviña Viokalunga ka ka Kuete Akimba, o Septuaginta yo Helasi, o Targum Aramaiku, o Vulgata Latina kuenda o Pesito Siriaka. Ci kaile o Biblia Hebraica Stuttgartensia kuenda o Biblia Hebraica Quinta, a konomuisiwa poku pongiya Embimbiliya lilo liokaliye.
Ocisonehua co Helasi: Kesulilo liocita 19, olonoño B. F. Westcott kuenda F.J.A. Hort, via sokisa oviña Viembimbiliya via kalako poku pongiya ocisonehua co Helasi cina ovo va kolelele okuti, copiwa muẽle vovisonehua vio kosimbu. Vokati kocita 20, Ocisoko coku pongolola Embimbiliya li Kola—Epongoluilo Lioluali Luokaliye, ca talavaya lolonumbi viocisonehua caco oco ci kale uvangi weci va kala oku pongolola. Va talavayavo loloneva viosimbu citava okuti, vio kocita cavali kuenda vio kocita catatu K.K. Oku upisa kotembo yaco, kua kala oloneva vialua oco va talavaye lavio. Handi vali, ovisonehua vimue ndeci vio Nestle kuenda vio Aland levi vio Sociedades Bíblicas Unidas, vi situlula akonomuiso okaliye a lingiwa lolonoño. Ovina vimue via sangiwa viakonomuiso aco, via kongeliwa Vembimbiliya lilo.
Ndomo ci sangiwa kovisonehua viaco, ci lomboloka okuti ovinimbu vimue Viovisonehua vio Helasi, vi sangiwa Vambimbiliya osimbu ndeci Embimbiliya li Kola, lio 1963, via vokiyiwako la vakuakukopiyala kuenda lalimue eteke via pangele onepa kovisonehua vi Kola. Pole, omo okuti oku tepisiwa kuovinimbu ku taviwa Vambimbiliya a pongoluiwa kua sokiyiwa ale kocita 16, oku upiwa kuovinimbu viaco, kua ecelela okuti Vambimbiliya alua povinimbu vimue ka pa sangiwa olondaka. Ovinimbu viaco vievi Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Marko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yoano 5:4; Ovilinga 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; kuenda Va Roma 16:24. Vembimbiliya lilo, ovinimbu evi vi lekisiwa letosi limue apa popiwa olondaka viaco.
Catiamẽla kulandu walua woku malusula u sangiwa kevanjeliu lia Marko 16 (ovinimbu 9-20) kuenda kulandu umbumbulu woku malusula u sangiwa kevanjeliu lia Marko 16, lolondaka vi sangiwa kevanjeliu lia Yoano 7:53–8:11, u lekisa okuti lacimue pokati kovinimbu viaco via kongeliwile vovisonehua viatete. Omo liaco, ovinimbu evi ka via tiamẽlele kovisonehua vio kosimbu. Eli olio esunga lieci ka via kongeliwile Vembimbiliya lilo. *
Olondaka vimue, via siata oku pongoluiwa oco vi kongeliwe kovina olonoño olonjanja vialua vi tava okuti, via tunda muẽle vovisonehua viatete. Ndeci, ndomo ci likuata loviña vimue, kevanjeliu lia Mateo 7:13 ku popia ndoco: “Iñili vombundi ya sukatela, momo ombundi ya sanjavala kuenda onjila yi tuala kenyõleho ya tanda.” Vambimbiliya atete kelimi Liongelesi Liepongoluilo Lioluali Luokaliye ondaka “ombundi,” ka ya kongeliwile vocisonehua. Pole, ekonomuiso lia lingiwa lioviña, li lekisa okuti ondaka “ombundi,” ya sangiwa vovisonehua viatete. Omo liaco, oyo ya kongeliwa Vembimbiliya lilo. Kuli etendelo lialua liapongoloko a lisetahãla. Pole, etendelo liapongoloko aco, litito kuenda ka li pongolola esapulo lia sokamo Liondaka ya Suku.
Ociña cimue coloneva cukanda 2 Va Korindo 4:13–5:4 oku upisa kunyamo wo 200 K.K.
^ Ovinimbu 5 Via tukuiwa lika okuti Ovisonehua vio Heveru vovinimbu vi kuãimo.
^ Ovinimbu 7 Esunga limue lieci oviña via sukililile oku kopiyaliwa lieli okuti, oviña viatete via sonehiwile vovikuata vi nyõleha lonjanga.
^ Ovinimbu 18 Olonumbi vikuavo vi lekisa esunga lieci ovinimbu viaco ka via tiamẽlele vovisonehua viatete, vi sangiwa vatosi akuavo vo Tradução do Novo Mundo das Escrituras Sagradas com Referências, lia sandekiwa kunyamo wo 1984.
