Eaha to roto?

Tapura tumu parau

Te oraraa mai faahiahia o te Bibilia

Te oraraa mai faahiahia o te Bibilia

Te oraraa mai faahiahia o te Bibilia

O TE Bibilia te buka opere-roa ˈˈe-hia o te tuatapaparaa. Fatata e 4,8 miria tei opere-ê-na-hia. I 2007 noa, ua neneihia e 64 600 000 tiahapa Bibilia. No te taa i te reira, a manaˈo i te buka aamu manaˈo-noa-hia tei hoo-rahi-hia i taua matahiti ra, 12 mirioni noa ïa tei neneihia i Marite.

I te roaraa o to ˈna aamu, ua ora mai te Bibilia i te haafifiraa atâta e rave rahi i to ˈna vai-tamau-raa. I te roaraa o te tuatapaparaa, ua opanihia e ua tutuihia te Bibilia i te auahi. Ua haavîhia e ua haapohehia te feia i huri i te reira. Te haafifiraa atâta roa ˈˈe râ, o te ino-riirii-raa ïa te Bibilia, eiaha râ te hamani-ino-raa uˈana. No te aha?

E 66 buka rii to te Bibilia. Ua papaihia te buka tahito roa ˈˈe a 3 000 tiahapa matahiti aˈenei e te tahi mau melo o te nunaa Iseraela. Ua tapao te feia papai matamua e te mau papai parau i te mau poroi faaurua i nia i te mau mea e ino hanoa, mai te gima e te iri puaa. Aitâ te mau papai matamua i itehia ˈtura. E tausani râ papai tahito o te mau tuhaa nainai e tuhaa rahi o te mau buka Bibilia tei itehia mai. Te hoê tuhaa o te Evanelia a Ioane, hoê o teie mau buka, ua papaihia ïa tau ahuru matahiti noa i muri aˈe i to te aposetolo Ioane papai-matamua-raa i ta ˈna Evanelia.

No te aha mea faahiahia ˈi te oraraa mai te mau Bibilia? Te faatae maira anei te mau Bibilia no teie tau i te mau poroi iho â i tapaohia e te feia papai matamua?

Teihea roa te tahi atu mau papai tahito?

Ia hiˈohia i tei tupu i nia i te mau papai a te mau nunaa i te tau o Iseraela, mea faahiahia roa te oraraa mai te Bibilia. E nunaa tapiri to Phoinikia, ei hiˈoraa, ia Iseraela i na matahiti tausani hou te Mesia. Ua haaparare teie feia tapihoo ihitai i ta ratou huru papairaa piapa e ati aˈe ia Mediteranea. Ua moni-atoa-hia ratou i te hooraa i te gima i to Aiphiti e te mau Heleni. Tera noa râ, te na ô ra te hoê vea no to Phoinikia: “Aita faahou ta ratou mau papai i nia i te gima te rahiraa o te ino hanoa, e te mea ta tatou i ite no nia i to Phoinikia, no roto mai ïa i te mau faatiaraa hape a to ratou mau enemi. Noa ˈtu e te parauhia ra e mea rahi ta to Phoinikia papai, ua moe roa te reira ehia maororaa.”—National Geographic.

E te mau papai ïa a to Aiphiti i tahito? Ua matau-maitai-hia te mau tapao ta ratou i nanaˈo aore ra i peni i nia i te mau patu o te hiero e i te tahi atu vahi. Ua tui atoa to ratou roo no te papairaa i nia i te gima. No nia râ i te mau papai Aiphiti i nia i te gima, te na ô ra o Kenneth Kitchen, taata tuatapapa ia Aiphiti tahito: “Te manaˈohia ra e ua ino roa fatata e 99 % o te mau gima atoa tei papaihia mai te area matahiti 3000 e tae atu i te omuaraa o te tau Heleni Roma.”

E te mau papai ïa i nia i te gima a to Roma? Teie te hoê hiˈoraa. Ia au i te hoê buka (Roman Military Records on Papyrus), e au ra e e aufauhia te mau faehau Roma e toru taime i te matahiti. E papaihia te reira i nia i te gima. Te manaˈohia ra e i na matahiti e 300 mai ia Auguso (27 hou to tatou tau–14 o to tatou tau) e tae atu ia Dioclétien (284-305 o to tatou tau), i vai na ïa e 225 000 000 parau aufauraa moni ohipa. Ehia e toe ra? E piti anaˈe e mea ohie ia taio.

No te aha e mea iti roa ˈi te papai tahito i nia i te gima tei toe mai? E ino oioi te gima e te iri puaa tei matau-atoa-hia, i te haumi. Te na ô ra te hoê titionare: “No te ahuaraˈi, e vai noa mai te mau papai gima mai taua tau ra [na matahiti tausani hou te Mesia] ahiri noa to roto te reira i te medebara e i te ana aore ra vahi paruruhia.”—The Anchor Bible Dictionary.

E te mau papai o te Bibilia?

Ua papaihia te mau buka Bibilia matamua i nia i te mau mea e ino hanoa tei faaohipahia e to Phoinikia, to Aiphiti, e to Roma. No te aha ïa tei papaihia i roto i te Bibilia i ora mai ai no te riro ei buka pia-roa ˈˈe-hia? Te hoê tumu ia au ia James Kugel orometua haapii, ua papai-faahou-hia te mau buka matamua “ehia taime i te roaraa atoa o te tau i papaihia ˈi te Bibilia.”

Eaha te faaauraa i rotopu i te mau huriraa Bibilia no teie tau e te mau papai tahito? E melo te orometua haapii o Julio Trebolle Barrera no te pǔpǔ taata aravihi o te hiˈopoa e o te pia i te mau papai tahito mai te mau otaro o te miti Avaava. Te na ô ra oia: “Mea papu maitai te mau papai Hebera o te Bibilia tei faataehia mai. Aita e papai tahito Heleni e Latino mai teie te huru.” Te parau ra te aivanaa Bibilia faaturahia o Frederick Bruce: “Mea rahi aˈe te haapapuraa no ta tatou mau papai o te Faufaa Apî i no te mau papai a te feia papai tahito. Aita râ hoê aˈe i patoi aˈenei i te tanoraa o tera mau papai tahito.” Te na ô faahou ra oia: “Ahani e haapueraa papai a teie ao te Faufaa Apî, e farii iho â te feia aravihi e mea tano te reira.” E buka faahiahia mau â te Bibilia. Te rave ra anei oe i te taime no te taio atu i te mau mahana atoa?—Petero 1, 1:24, 25.

[Parau iti faaôhia i te api 12]

“Mea papu maitai te mau papai Hebera o te Bibilia [Faufaa Tahito] tei faataehia mai. Aita e papai tahito Heleni e Latino mai teie te huru.”—Orometua haapii o Julio Trebolle Barrera

[Hohoˈa i te api 13]

Te vai nei â fatata e 6 000 papai tarima o te mau Papai Hebera, aore ra Faufaa Tahito, e fatata e 5 000 papai o te mau Papai Heleni, aore ra Faufaa Apî

[Faaiteraa i te tumu]

Aui: Todd Bolen/Bible Places.com; atau: Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

[Faaiteraa i te fatu o te hohoˈa i te api 12]

No te buka The Parallel Bible, The Holy Bible, 1885