Eaha to roto?

Tapura tumu parau

A3

Mea nafea te Bibilia i te taeraa mai ia tatou?

Na Tei papai i te Bibilia i faaherehere atoa i te reira. Na ˈna i haapapai i teie parau:

“E vai noa . . . te parau a to tatou Atua e a muri noa ˈtu.”Isaia 40:8.

E parau mau teie, noa ˈtu aita te mau otaro matamua o te mau Papai Hebera e Arama a aore ra o te mau Papai Heleni Kerisetiano i tae roa mai i teie mahana. Tera râ, e nafea tatou e papu ai o te mau parau iho â ta te Atua i haapapai i tahito ra to roto i te Bibilia i teie mahana?

UA FAAHEREHERE TE MAU PAPAI PARAU I TE PARAU A TE ATUA

No te mau Papai Hebera, auaˈe te hoê peu tumu tahito ta te Atua i haamau o te faaue ra e papai faahou i te mau otaro. b Ei hiˈoraa, ua faaue Iehova i te mau arii o Iseraela ia papai i te Ture no ratou iho. (Deuteronomi 17:18) Hau atu â, ua horoa te Atua i te ati Levi i te hopoia e faaherehere i te Ture e e haapii i te reira i te nunaa. (Deuteronomi 31:26; Nehemia 8:7) I te hopoi-ê-raahia te ati Iuda i Babulonia, ua fa mai te hoê pǔpǔ toroa papai parau, te mau Sopherima. (Ezera 7:6) A mairi ai te tau, ua papai e ua papai â ratou i na 39 buka o te mau papai Hebera.

I tera e tera senekele, ua papai maite faahou te mau papai parau i taua mau buka ra. Mai te matahiti 500 e tae atu i te matahiti 1500, ua tamau te hoê pǔpǔ papai parau ati Iuda, piihia te mau Masoreta, i teie peu tumu. O te Codex de Leningrad te otaro tuiroo ta te mau Masoreta i papai mai te haamataraa e tae atu i te hopearaa i te area matahiti 1008-1009. Tera râ, i te area matahiti 1950, ua itehia mai piri i te 220 papai e tuhaa o te Bibilia i rotopu i te mau otaro o te miti Pohe. Mea tahito aˈe taua mau tuhaa ra i te Codex de Leningrad, hau aˈe i te tausani matahiti. I te faaauraahia te mau otaro o te miti Pohe i te Codex de Leningrad, ua itehia e noa ˈtu ua taui rii te tahi mau taˈo, aita râ te poroi i taui noa ˈˈe.

E na 27 buka o te mau Papai Heleni Kerisetiano? Na vetahi mau aposetolo a Iesu Mesia e vetahi o ta ˈna mau pǐpǐ matamua i papai i te reira. A pee ai te mau Kerisetiano matamua i te peu tumu a te mau papai parau ati Iuda, ua papai faahou ratou i taua mau buka ra. (Kolosa 4:16) Noa ˈtu te mau tamataraa a te Emepera Roma ra o Dioclétien e te tahi atu e faaore roa i te mau papai atoa a te mau Kerisetiano matamua, e tausani papai e tuhaa Bibilia tahito tei faahereherehia e tae roa mai i teie mahana.

Ua huri-atoa-hia te mau papai Kerisetiano na roto i te tahi atu mau reo. Ua hurihia te Bibilia na mua roa na roto i te mau reo tahito ra Aramenia, Aiphiti, Etiopia, no Géorgie, Latino e Arama.

FAAOTIRAA TEIHEA PAPAI HEBERA E HELENI TE HURIHIA

E ere hoê â huru faahitiraa parau to tera e tera papai tahito o te Bibilia. E nafea ïa e ite ai eaha to roto i te mau papai tumu?

Ei hiˈoraa: E ani te tahi orometua i 100 piahi ia papai faahou i te pene o te hoê buka. Noa ˈtu e moˈe taua pene ra i muri iho, e itehia mai eaha to roto i te papai tumu ia faaauhia te mau papai a na 100 piahi. E nehenehe te mau piahi e hape a papai faahou ai i te pene, eita râ pauroa te piahi e hape i te hoê â vahi. Oia atoa, ia faaau te mau aivanaa e tausani tuhaa aore ra papai o te mau buka Bibilia tahito e vai ra ia ratou ra, e ite mai ratou i te mau hape a te mau papai parau a taa ˈtu ai eaha to roto i te mau papai tumu.

“E nehenehe e haapapu e aita ˈtu e buka no tahito ra tei tae roa mai ia tatou ra ma te tano maitai”

E nehenehe anei e tiaturi e o te poroi iho â i vai na i roto i te mau papai Bibilia tumu tei tae roa mai ia tatou ra? Te faataa ra te aivanaa ra o William Green no nia i te mau Papai Hebera: “E nehenehe e haapapu e aita ˈtu e buka no tahito ra tei tae roa mai ia tatou ra ma te tano maitai.” No nia i te mau Papai Heleni Kerisetiano, tei parau-atoa-hia te Faufaa Apî, ua papai te aivanaa ra o Frederick Bruce: “Mea rahi aˈe te haapapuraa mea tano te Faufaa Apî i te tahi atu mau buka e rave rahi, ta te taata hoi i ore i manaˈo e uiui mea tano anei.” Ua papai atoa oia: “Ahani te Faufaa Apî mai te tahi atu mau buka, e riro te reira ei buka tiaturi-roa-hia, aita hoê feaaraa.”

Te pene 40 o te buka Isaia i roto i te mau otaro o te miti Pohe (area 125-100 H.T.I.)

Ia faaauhia teie na papai Hebera, ua hau i te hoê tausani matahiti area i roto ia raua, mea huˈa roa te taa-ê-raa, i nia noa i te huru papairaa i te tahi mau taˈo

Te pene 40 o te buka Isaia i roto i te Codex d’Alep, e papai Hebera faufaa na te mau Masoreta o te area matahiti 930

Papai Hebera: No roto mai i te Biblia Hebraica a Rudolf Kittel te Huriraa o te ao apî o te mau Papai Hebera (1953-1960). I muri iho, ua matara mai te tahi atu mau papai faaapîhia, oia hoi te Biblia Hebraica Stuttgartensia e te Biblia Hebraica Quinta, e mau maimiraa apî to roto no nia i te mau otaro o te miti Pohe e te tahi atu mau papai tahito. E itehia i roto i tera na papai e piti te Codex de Leningrad, apitihia mai i te tahi mau nota e faaau ra i te tahi atu mau papai mea ê rii te faahitiraa, mai te Pentateuque reo Samaria, te mau otaro o te miti Pohe, te Septante reo Heleni, te Targum reo Arama, te Vulgate reo Latino e te Peshitta reo Turia. Ua hiˈopoahia te Biblia Hebraica Stuttgartensia e te Biblia Hebraica Quinta a hurihia ˈi teie Huriraa o te ao apî.

Papai Heleni: Hou te mau matahiti 1900, ua faaau te mau aivanaa ra o Brooke Westcott e Fenton Hort i te mau papai e tuhaa o te Bibilia e vai ra ia raua a faaineine ai i te papai Heleni faaturahia ta raua i manaˈo tera tei itehia na i roto i te mau papai tumu. I te area matahiti 1950, tera te papai faaturahia ta te Tomite huriraa i te Bibilia o te ao apî i rave no ta ˈna huriraa. Ua rave-atoa-hia mai te tahi mau otaro môˈu tahito roa, te manaˈohia ra no te mau matahiti 200 e 300. I muri iho, e rave rahi atu â otaro te nehenehe e faaohipa. Hau atu â, e mau maimiraa apî na te mau aivanaa to roto i te mau papai faaturahia a Nestle e Aland e te Amuitahiraa o te mau taiete Bibilia. E itehia i roto i teie huriraa te tahi o taua mau maimiraa ra.

Ia hiˈohia taua mau papai faaturahia ra, te taa ra ia tatou e ua tuuhia te tahi mau irava i roto i te mau huriraa tahito o te mau Papai Heleni Kerisetiano, mai te King James Version, aita roa hoi i roto i te mau Papai arataihia i te varua moˈa, na te mau papai parau râ i tuu i te reira i muri aˈe. No reira e rave rahi Bibilia i ore i huri i taua mau tuhaa ra. Tera râ, no te mea ua oti ê na te Bibilia i te tatuhaahia ei pene e ei irava i te senekele 16, mea taa ê roa ïa te numeraraa o te mau irava i roto e rave rahi Bibilia. Teie taua mau irava ra: Mataio 17:21; 18:11; 23:14; Mareko 7:16; 9:​44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Ioane 5:4 e Roma 16:24. I roto i teie huriraa, na te hoê nota e faaite i tera mau irava tei ore i hurihia.

Ia taiohia te parau hopea roa o te Mareko 16 (irava 9-20), te parau hopea poto o te Mareko 16 e te faatiaraa i roto i te Ioane 7:53–8:11, mea papu, aita na irava 9-20 i roto i te mau papai tumu. No reira, aita tera tuhaa i roto i teie huriraa. c

I te tahi mau taime, ua taui te mau aivanaa i te parau o te mau papai ia au i ta ratou e manaˈo ra mea tano. Ei hiˈoraa, te na ô ra vetahi mau papai i roto i te Mataio 7:13: “A tomo na te uputa pirihao, mea ateatea hoi te uputa e mea aano te eˈa e tae atu ai i te haamouraa.” Na mua ˈˈe, aita matou i huri “te uputa.” Tera râ, i te maimiraahia te mau papai, ua taa ia matou e te vai ra te parau “te uputa” i roto i te mau papai tumu. No reira i teie nei, ua hurihia teie taˈo i roto i teie Bibilia. Mea rahi atu â faatitiaifaroraa mai teie te huru. Tera râ, aita teie mau faatitiaifaroraa iti i taui i te poroi tumu a te Parau a te Atua.

E otaro môˈu o te Korinetia 2, 4:13–5:4 no te area matahiti 200

a Mai teie nei atu, e haapoto-noa-hia, o te mau Papai Hebera.

b Te tahi tumu e tia ˈi ia papai-faahou-hia te reira, no te mea ïa e nehenehe te mau otaro matamua e pe.

c E itehia te mau haamaramaramaraa hau no te aha aita tera mau irava i roto i te mau papai tumu i roto i te mau nota a Mareko 16:8 e Ioane 7:52 o te Bibilia Les Saintes Écritures. Traduction du monde nouveau (avec notes et références), piahia i 1995.