KASI munthu wali na wongo wulinga? Usange mungazgora kuti “umoza,” mbwe mwaneneska. Kweni mu thupi muli manevu (nerves) ghanyake agho ghakugwira ntchito nga ni wongo mwakuti ŵasayansi ŵanyake ŵakughachema waka kuti “wongo wachiŵiri.” (Enteric nervous system) Manevu agha ghali ku mutu yayi, ghanandi ghali mu nthumbo.

Muthupi mukuchitika vinthu vinandi chomene kuti chakurya chigayike mwakuti tiŵe na nkhongono. Wongo ndiwo ukulongozga umo thupi likwenera kugwilira ntchito.

Nangauli pakuyelezgera na wongo manevu agha ghakuwoneka nga ngambura kuzirwa, kweni ndimo viliri yayi. Manevu ghali na manyuroni (neurons) ghakukwana 200 m’paka 600 miliyoni. Ghanandi mwa manyuroni agha ghali mu nthumbo. Ŵasayansi ŵakuti manevu agha ghaŵenge ku wongo, mphanyi malo ghakukwana yayi. Buku linyake likuti “manevu agha ghaŵenge ku wongo mphanyi ghakugwira makora yayi ntchito yake.”—The Second Brain.

Kuti thupi ligaye chakurya, likwenera kusazga chakurya na tumaji tunyake uto tukupangika pa nyengo yakwenelera na kutumizga uko tukukhumbikwa. Pakulongosora umo chakurya chikugayikira mu thupi, Purofesa Gary Mawe wakati vili nga kuti thupi lili na chipinda icho likupangiramo munkhwala wakugayira chakurya. Ntchakusuzga kupulikiska umo thupi likuchitira vyose ivi. Mwachiyelezgero, mu matumbo muli maselo agho ghakumanya ivyo vili mu chakurya icho munthu warya. Ivi vikovwira manevu kufumiska tumaji panji kuti tumunkhwala twakwenelera twakugayira chakurya. Kweniso manevu ghakovwira kumanya usange chakurya icho munthu warya chili na asidi munandi. Usange chili na asidi munandi manevu ghakufumiska tuminkhwala twakuyana na unandi wa asidi.

Para tamira waka chakurya, vikuŵa nga chanjira mu fakitare. Manevu panji kuti “wongo wachiŵiri” uwu, ukovwira kuti chakurya ichi chambe kwenda mpaka kukafika uko chikugayikira. Ghakovwiraso kuwona nkhongono zakwenelera izo zikukhumbikwa kuti chakurya ichi chende kukafika uko chikugayikira.

Manevu ghakovwiraso pakuvikilira thupi. Nyengo zinyake chakurya icho tikurya chikuŵa na majeremusi agho ghangatilwariska. Lekani ntchakuzizika yayi kuti maselo ghanandi (70 m’paka 80 peresenti) agho ghakuvikilira thupi ghakusangika mu nthumbo. Para munthu warya chakurya chiheni, manevu ghakutuma thupi kubokora panji kufumira kuti viheni vifume.

Nangauli vikuwoneka nga manevu ghakugwira ntchito paghekha kwambura wongo, kweni manevu na wongo vikovwirana chomene. Mwachiyelezgero, manevu ghakovwira wongo kumanya usange muli na njara na unandi wa chakurya icho mungarya. Kweniso maselo agho ghali mu manevu ghakovwira wongo kumanya kuti mwakhuta, ndipo para mwajumphizga ghakumupangiskani mseru kuti mubokore.

Panji apo mwambanga kuŵazga nkhani iyi, mwanguwona kuti pakwenera kuŵa kukolerana pakati pa manevu na wongo. Panji muli kuwona kuti para mwarya vyamafuta mukukondwa. Ŵasayansi ŵakuti ivi vikuchitika chifukwa manevu ghakutuma uthenga ku wongo kuti munthu wakondwe. Panyake lekani ŵanthu ŵakutemwa kurya tuwemituwemi para ŵakufipa mtima. Ŵasayansi ŵakufufuza kuti ŵamanye makora umo manevu ghakovwilira munthu kuŵa wakukondwa. Ŵakughanaghana kuti panji ŵangapanga munkhwala uwo ungawovwira awo ŵakusuzgika maghanoghano.

Paliso ukaboni unyake uwo ukulongora kuti manevu na wongo vikukolerana chomene. Ŵanji para ŵakwenjerwa ŵakujipulikaso makora yayi munthumbo. Vikuchitika nthena chifukwa manevu ghakupangiska ndopa mu nthumbo kuti zileke kwenda makora. Kweniso munthu wangaŵa na mseru chifukwa para wakwenjerwa, wongo ukupangiska manevu kuleka kugwira makora ntchito yake.

Nangauli manevu ghakuchita vyose ivi, kweni ghangamovwirani yayi kusankha chakuchita. Lekani manevu ni wongo weneko yayi. Ghangamovwirani yayi pa ntchito yiliyose. Ndipouli, ŵasayansi ŵakuzizikika na umo manevu ghakugwilira ntchito ndipo pali vinandi ivyo ŵachali ŵandavimanye. Ntheura para mukurya, kumbukani umo manevu ghakugwilira ntchito kuti chakurya chigayike.