Гәлиләя, ягъни Тиберия, диңгезенең: Гәлиләя диңгезен кайчак аның көнбатыш ярында урнашкан шәһәр исеме буенча Тиберия диңгезе дип атаганнар; ул шәһәр Рим императоры кайсар Тиберий хөрмәтенә шулай аталган (Ях 6:23). Тиберия диңгезе дигән исем монда һәм Ях 21:1 дә очрый. (Мт 4:18 гә аңлатманы кара.)

Генисарет: Кечкенә бер тигезлек озынлыгы 5 км, киңлеге 2,5 км. Аның төньяк-көнбатыш чиге Гәлиләя диңгезенең яры булып торган. Лк 5:1 дә Гәлиләя диңгезе «Генисарет күле» дип аталган.

Генисарет күле: Гәлиләя диңгезенең икенче исеме (Мт 4:18). Бу — төньяк Исраилдә төче сулы бер күл. Аны Киннерет диңгезе (Сн 34:11) һәм Тиберия диңгезе дип тә атаганнар. (Ях 6:1 гә аңлатманы кара.) Ул диңгез өсте тигезлегеннән якынча 210 м түбәнрәк урнашкан. Аның төньяктан көньякка сузылган озынлыгы 21 км, көнчыгыштан көнбатышка таба киңлеге 12 км, ә иң тирән урыны якынча 48 м. Генисарет — кечкенә бер тигезлекнең исеме; ул күлнең төньяк-көнбатыш яры белән чиктәш булган. Кайбер галимнәр санаганча, Генисарет — бәлки, Киннерет дигән борынгы еврей исеменең грек формасыдыр. (Мт 14:34 кә аңлатманы һәм А7 кушымт., 3Ә картаны, «Гәлиләя диңгезе тирәсендә кылган эшләре» кара.)

яр буенда: Гәлиләя диңгезе ярында, Кәпернаум янында табигый амфитеатр булдырган бер урын. Бу урынның яхшы ишетелү шартлары аркасында бар халык Гайсәнең көймәдән сөйләгәннәрен ишетә алган.

халыкны көймәдән өйрәтә: Мт 13:2 гә аңлатманы кара.

эләкте: Сүзгә-сүз «уратып алынды».

кызышып ята иде: Яки «бик нык кызышып ята иде». Маттай һәм Марк Петернең каенанасы «авырудан кызышып ята иде» дип язган (Мт 8:14; Мк 1:30). Лүк кенә, күрәсең табиб буларак, Шимунның каенанасы «бик нык кызышып ята иде» диеп, аның хәленең авыр булганына игътибар иткән. («Лүк китабына кереш сүз» кара.)

бөтен тәне махаулы бер кеше: Монда әйтелгән махау чире җитди тире авыруы булган. Изге Язмаларда искә алынган махау бүгенге махау авыруына караганда үз эченә күбрәкне алган. Махау чире белән авырган һәркем, савыкканчы, җәмгыятьтән аерым яшәргә тиеш булган. (Лв 13:2, иск., 45, 46; сүзлектән «Махау; махаулы» кара.) Яхшы хәбәрне бәян итүчеләр Маттай һәм Марк, шул ук очракны сурәтләгәндә, ул кешене «махаулы кеше» дип атаган (Мт 8:2; Мк 1:40). Ләкин табиб Лүк махау авыруының төрле стадияләре бар икәнен белгән (Кл 4:14). Бу очракта Лүк шул кеше турында «бөтен тәне махаулы» дигән һәм, күрәсең, аның хәле бик авыр булганын күрсәткән. (Лүкнең башка бер чирнең никадәр авыр булуын күрсәткәнен белер өчен, Лк 4:38 гә аңлатманы кара.)

Гайсә... аңа кагылып: Муса кануны буенча, махаулылар, чирләре башкаларга йокмасын өчен, аерым яшәргә тиеш булган (Лв 13:45, 46; Сн 5:1—4). Әмма яһүди дини җитәкчеләр өстәмә күрсәтмәләр урнаштырган. Мәсәлән, бер кеше дә махаулы янына дүрт терсәктән, ягъни 1,8 м, якынрак, ә җилле көнне 100 терсәктән, ягъни 45 м, якынрак килергә тиеш булмаган. Андый күрсәтмәләр аркасында махаулыларга рәхимсез мөнәсәбәт күрсәтелгән. Бер риваять бер раввинның махаулылардан яшеренгәне, ә икенчесенең аларга, якынлашмасыннар өчен, ташлар атканы турында хуплап сөйли. Ә Гайсәдә исә махаулының хәле шулкадәр нык кызгану хисе тудырган, ул башка яһүдләр өчен акылга сыймаслык нәрсә эшләгән: аңа кагылган. Ул моны махаулыны хәтта бер сүз әйтеп кенә савыктыра алса да эшләгән (Мт 8:5—13).

Телим: Гайсә махаулының үтенечен кабул итеп кенә калмаган, ә аны үтәр өчен көчле теләк белдергән. Шулай итеп Гайсә моны бурыч хисеннән чыгып кына эш итмәгәнен күрсәткән.

аңа кагылып: Мт 8:3 кә аңлатманы кара.

Телим: Мт 8:3 кә аңлатманы кара.

Руханига барып күрен: Мк 1:44 кә аңлатманы кара.

руханига барып күрен: Муса кануны буенча, берәр махаулының савыкканмы, юкмы икәнен рухани тикшерергә тиеш булган. Савыккан махаулыга гыйбадәтханәгә барып, корбанга Муса кушканны китерергә кирәк булган (Лв 14:2—32).

Гайсә еш кына аулак урыннарга китеп дога кыла иде: Бу Лүк кенә Гайсәнең дога кылуы турында искә алган кайбер очракларның берсе. (Лк 3:21; 9:28 гә аңлатмаларны кара.) Бу шигырьдә кулланылган грек фигыльләренең формалары дога кылу Гайсәнең өзлексез гадәте булган икәнен күрсәтә. «Аулак урыннарга» дип бирелгән грек сүзе э́ремос еш кына чүл я сахра дигәнне аңлата, ләкин ул гомумән «аулак урынны» да күрсәтергә мөмкин (Мт 14:13; Мк 1:45; 6:31; Лк 4:42; 8:29). Гайсә дәрвиш булмаган; ул кешеләр белән булырга яраткан (Мт 9:35, 36; Лк 8:1; 19:7—10; Ях 11:5). Әмма ул үз Атасы белән булырга тагы да күбрәк яраткан, шуңа күрә ул еш кына аулак урын эзләгән. Аның Йәһвә белән, иркенләп догада сөйләшер өчен, икәүдән-икәү каласы килгән (Мт 14:23; Мк 1:35).

Ул дога кылган вакытта: Үзенең Яхшы хәбәрендә Лүк дога кылуга аерым игътибар бирә. Гайсәнең күп кенә догаларын Лүк кенә искә ала. Мәсәлән, монда ул Гайсәнең суга чумдырылган вакытта дога кылганы турында әйтә. Гайсә шул очракта үз догасында әйткән кайбер мөһим нәрсәләрне соңрак, күрәсең, Паул язган булган (Ев 10:5—9). Гайсәнең дога кылуын Лүк кенә искә алган башка очраклар: Лк 5:16; 6:12; 9:18, 28; 11:1; 23:46.

дога кылырга: Гайсә кыяфәтенең үзгәрүе турында сүз барганда, Лүк кенә дога кылуны искә ала. Киләсе шигырьдә дә Гайсә «дога кылган» дип әйтелә (Лк 9:29). Гайсәнең дога кылуын Лүк кенә искә алган башка очраклар: Лк 3:21; 5:16; 6:12; 9:18; 11:1; 23:46.

Йәһвә... кодрәт: Грек кулъязмаларында монда Ки́риос (Раббы) дигән сүз кулланылса да, бу шигырьдә Аллаһы исемен кулланыр өчен җитди сәбәпләр бар. Контекст күрсәткәнчә, монда Ки́риос Аллаһыга карата кулланыла. «Кодрәт» яки «көч» дип тәрҗемә итеп булган грек сүзе ди́намис Септуагинтада очрый; анда еврей текстында Йәһвәнең кодрәте, ягъни көче турында әйтелә һәм контекстта тетраграмматон кулланыла. (Зб 21:1, 13; 93:1; 118:15; Б3 кушымт. кереш сүз; Лк 5:17 кара.)

түбәне сүтеп, шул тишектән: Беренче гасырда Исраилдә күпчелек йортларның түбәләре яссы булган. Түбәгә йортның тышкы ягыннан төзелгән я сөяп куелган баскычтан менеп булган. Марк хәбәрендә бу йорт түбәсенең нинди булганы аермачык әйтелми. Әмма еш кына түбәләрне агач борыслардан ясаганнар, алар өстенә ботаклар, камыш, бер катлам җир җәйгәннәр һәм штукатурлап куйганнар. Кайбер йортларның түбәләре чирәп белән ябылган булган. Лүк хәбәре буенча, паралич суккан кешенең дуслары «түбәнең чирәпләрен сүттеләр дә авыруны... төшерделәр». (Лк 5:19 га аңлатманы кара.) Алар, халык тулы бүлмәгә носилканы төшерер өчен, түбәдә тишекне җиңел генә ясый алган.

чирәпләрен сүттеләр дә: Гайсәнең паралич суккан бер кешене савыктыруы турындагы хәбәр Маттай (9:1—8), Марк (2:1—12) һәм Лүк хәбәрләрендә язылган. Бар өч хәбәр бер-берсен тулыландыра. Маттай ул кешенең түбә аша төшерелгәне турында бернәрсә дә әйтми. Әмма Маркның аңлатуы буенча, паралич суккан кешенең дуслары, түбәне сүтеп, шул тишектән аны носилкасы белән бергә нәкъ Гайсә алдына төшергәннәр. Лүк исә ул кешене түбәнең «чирәпләрен сүтеп» төшергәннәр дип әйтә. (Мк 2:4 кә аңлатманы кара.) «Чирәпләр» дип тәрҗемә ителгән грек сүзе ке́рамос «балчыкны» — чирәпләр ясалган материалны аңлатырга мөмкин, ләкин монда бу грек сүзенең күплек формасы, күрәсең, «түбә чирәпләрен» белдерә. Чирәпле түбәләрнең борынгы Исраилдә булганына дәлилләр бар. Марк һәм Лүк хәбәрләрендә нинди түбә турында язылганын төгәл әйтеп булмаса да, бәлки, һәр чирәп балчык түбәгә куелгандыр я ничек тә булса беркетелгәндер. Һәрхәлдә, бу хәбәрләрдә паралич суккан кешенең дуслары, аны Гайсә янына китерер өчен, зур тырышлыклар куйган дип ап-ачык әйтелә. Аларның эшләре, һичшиксез, иманнарының тирәнлеген күрсәткән, чөнки бар өч хәбәрдә дә Гайсә аларның «иманнарын күргән» дип әйтелә (Лк 5:20).

аларның иманнарын күреп: Мт 9:2 гә аңлатманы кара.

аларның иманнарын күреп: Күплек сандагы «аларның» дигән алмашлык шуны күрсәтә: Гайсә паралич суккан кешенең генә түгел, ә аны алып килгән башка кешеләрнең дә нык иманга ия булганнарын күргән.

Адәм Улының: Яки «Кеше Улының». Бу сүзтезмә Яхшы хәбәрләрдә якынча 80 тапкыр очрый. Гайсә аны үзенә карата кулланган. Шулай итеп ул, күрәсең, үзенең чыннан да кеше булганына, хатыннан туганына һәм Адәмгә тиң булып, үзендә кешелекне гөнаһ белән үлемнән йолып алырга көче булганына басым ясаган (Рм 5:12, 14, 15). Шул ук сүзтезмә Гайсәне Мәсих буларак та билгеләгән. (Дн 7:13, 14; сүзлекне кара.)

вәкаләте барлыгын белсен өчен...: Өч нокта Гайсәнең җөмлә уртасында тукталганын һәм аннары гөнаһларны кичерә алуы турындагы сүзләрен көчле итеп раслаганын күрсәтә. Ул барысы алдында бу кешене савыктырган.

Адәм Улының: Мт 8:20 гә аңлатманы кара.

гөнаһларны кичерергә: Мт 9:6 га аңлатманы кара.

Левине: Параллель хәбәрдә Мт 9:9 да бу шәкерт Маттай дип аталган. Марк белән Лүк, аның турында элекке салым җыючы буларак әйткәндә, Леви исемен куллана (Лк 5:27, 29), ә рәсүлләрнең берсе буларак искә алганда, Маттай исемен куллана (Мк 3:18; Лк 6:15; Рс 1:13). Изге Язмаларда Левинең Гайсә шәкерте булып киткәнче Маттай исеме булганмы, юкмы икәнлеге ачыкланмый. Яхшы хәбәр язучылардан Марк кына Маттай дип аталган Левинең Алфай улы булганын искә ала. (Мк 3:18 гә аңлатманы кара.)

Минем шәкертем бул: Бу чакыруда кулланылган грек фигыленең төп мәгънәсе «артыннан бару, ияреп бару». Ләкин монда ул «берәүнең артыннан шәкерт буларак иярү» дигәнне аңлата.

салым җыю урынында: Яки «салым җыю чатырында». Бу кечкенә бина я чатыр була алган. Анда салым җыючы утырып, сәүдәгәрләр читкә чыгарган, илгә керткән һәм ил буйлап алып барган товарларга салынган салым җыйган. Левинең (Маттай буларак та билгеле) салым җыю урыны я Кәпернаумда, я аның янында булган.

Леви: Параллель хәбәрдә Мт 9:9 да бу шәкерт Маттай дип аталган. Марк белән Лүк, аның турында элекке салым җыючы буларак сөйләгәндә, Леви исемен куллана (Мк 2:14), ә рәсүлләрнең берсе буларак искә алганда, Маттай исемен куллана (Мк 3:18; Лк 6:15; Рс 1:13). Изге Язмаларда Левинең, Гайсә шәкерте булып киткәнче, Маттай исеме булганмы, юкмы икәнлеге ачыкланмый. (Мк 2:14 кә аңлатманы кара.)

салым җыю урынында: Мк 2:14 кә аңлатманы кара.

Минем шәкертем бул: Мк 2:14 кә аңлатманы кара.

табын янында утырганда: Яки «төшке аш ашаганда». Берәрсе белән табын янында утыру аның белән якын мөнәсәбәтләрнең булуын күрсәткән. Шуңа күрә Гайсә көннәрендәге яһүдләр беркайчан да яһүд булмаганнар белән табын янында утырмаган, ягъни төшке аш ашамаган.

Салым җыючылар: Күп кенә яһүдләр Рим хакимиятләре өчен салым җыйган. Халык андый яһүдләрне нәфрәт иткән, чөнки алар дошман ил белән хезмәттәшлек итеп кенә калмаган, ә шулай ук тиешле салымнан күбрәкне таләп иткән. Яһүдләр, гадәттә, салым җыючылардан читләшкән, чөнки аларны гөнаһ кылучылар һәм фахишәләр белән бер рәткә куйган (Мт 11:19; 21:32).

Табын алдында: Мк 2:15 кә аңлатманы кара.

салым җыючы: Мт 5:46 га аңлатманы кара.

Ураза: Ягъни күпмедер вакытка ризыктан тыелу. (Сүзлекне кара.) Гайсә үз шәкертләренә ураза тотарга беркайчан да боермаган, бөтенләй тотмаска дип тә әйтмәгән. Муса кануны буенча яшәгән яһүдләр дөрес теләкләрдән ураза тотканда, үзләрен Йәһвә алдында басынкыландырган һәм гөнаһларында тәүбә иткәннәрен күрсәткән (1Иш 7:6; 2Ел 20:3).

ураза тота: Мт 6:16 га аңлатманы кара.

Кияүнең дусларын: Мт 9:15 кә аңлатманы кара.

кияү дуслары: Сүзгә-сүз «туй бүлмәсе уллары». Бу идиома туйдагы кунакларны, аеруча кияүнең дусларын аңлата.

шәрабны... турсыкка: Изге Язмалар язылган чорда шәрабны күн савытларда саклау гадәти хәл булган (1Иш 16:20). Андый савытлар тулысынча хайван тиресеннән, мәсәлән, кәҗә я сарык тиресеннән ясалган. Иске турсыклар катып, үз йомшаклыгын югалткан. Яңа турсыклар исә сузыла һәм киңәя алган. Шуңа күрә алар яңа шәрабтагы әчү процессы китереп чыгарган басымга чыдый алган. (Сүзлектән «Турсык» кара.)

шәрабны... турсыкка: Мт 9:17 гә аңлатманы кара.

искиткеч: Я, бәлки, кайбер кулъязмалар буенча, «искиткечрәк».