Martin Luther—Ni Ndzhaka Ya Yena

“KU VURIWA leswaku ku tsariwe tibuku to tala swinene leti vulavulaka hi [Martin Luther] ku tlula munhu wihi ni wihi ematin’wini, handle ka leti ti vulavulaka hi n’wini wa yena, Yesu Kreste.” Marito wolawo ma vuriwe hi magazini wa Time. Marito ni swiendlo swa Luther swi hoxe xandla eku sunguriweni ka Vandla ra Ndzhundzunuko wa Kereke—ku nga nhlangano wa vukhongeri “lowu tiseke ku cinca lokukulu ematin’wini ya vanhu.” Xisweswo u pfunetile eku hundzuleni ka xiyimo xa vukhongeri xa le Yuropa ni ku humesa vanhu va le ndhawini yoleyo emunyameni. Luther u tlhele a veka xisekelo xa Xijarimani lexi tsariwaka namuntlha. A swi kanakanisi leswaku Bibele ya Xijarimani leyi hundzuluxeriweke hi yena ya ha rhandziwa swinene.

Xana Martin Luther a a ri munhu wa muxaka muni? Xana swi tise ku yini leswaku a va ni nkucetelo wo tano etimhakeni ta le Yuropa?

Luther A Va Xidyondzeki

Martin Luther u tswaleriwe le Eisleben, eJarimani hi November 1483. Hambileswi tata wa yena a a tirha emugodini wa koporo, u swi kotile ku kuma mali leyi eneleke leswaku a hakelela Martin a kuma dyondzo leyinene. Hi 1501, Martin u ye a ya dyondza eYunivhesiti ya Erfurt. A ku ri ro sungula a hlaya Bibele elayiburari ya kona. U te: “Buku leyi yi ndzi tsakise swinene naswona a ndzi navela onge na mina siku rin’wana ndzi nga tikumela yona.”

Loko a ri ni malembe ya 22 hi vukhale, Luther u ye a ya tshama endlwini ya tinghwendza ya Augustine leyi a yi ri le Erfurt. Endzhakunyana u ye a ya nghena eYunivhesiti ya Wittenberg, laha a nga kuma digri ya le henhla eka swa vukhongeri. Luther a a titeka a nga faneriwi hi musa wa Xikwembu naswona minkarhi yin’wana a a karhatiwa hi ripfalo leri tivonaka nandzu. Kambe ku dyondza Bibele, ku khongela ni ku anakanyisisa swi n’wi pfunile leswaku a yi twisisa ku antswa ndlela leyi Xikwembu xi va langutaka ha yona vadyohi. Luther u swi xiyile leswaku musa wa Xikwembu a wu nge xaviwi. Ku ri na sweswo, xi va kombisa musa lowukulu lava nga ni ripfumelo.—Varhoma 1:16; 3:23, 24, 28.

Swi tise ku yini leswaku Luther a gimeta hileswaku ku twisisa ka yena lokuntshwa a ku pakanisile? Kurt Aland, profesa wa matimu ya kereke yo sungula ni ndzavisiso wa matsalwa ya Testamente Leyintshwa, u tsarile: “U anakanyisise hi Bibele hinkwayo leswaku a ta kumisisa loko vutivi bya yena lebyintshwa byi fambisana ni tinhlamuselo tin’wana ta le Bibeleni, naswona u kume leswaku byi fambisana na tona hinkwato.” Dyondzo ya ku ponisiwa hikwalaho ka ripfumelo ku nga ri hi mintirho, kumbe dyondzo ya ku tisola, yi hambete yi ri dyondzo-nkulu ya tidyondzo ta Luther.

 A Hlundzukisiwa Hi Ku Xavisiwa Ka Mapapila Yo Rivaleriwa Swidyoho

Ku twisisa ka Luther malunghana ni ndlela leyi Xikwembu a xi va languta ha yona vadyohi swi n’wi endle leswaku a nga twanani ni Kereke ya Rhoma Khatoliki. Hi nkarhi wolowo, vanhu vo tala a va pfumela leswaku loko vadyohi va file va fanele va xanisiwa ku ringana nkarhi wo karhi. Hambiswiritano, a ku vuriwa leswaku nkarhi wolowo wu nga hungutiwa hi ku xava papila ro rivaleriwa swidyoho eka mupapa. Vaxavisi va mapapila wolawo vo tanihi Johann Tetzel, loyi a a ri muyimeri wa Bixopo-nkulu Albert wa le Mainz, a a ma xavisa swinene mapapila wolawo eka vanhu lava tolovelekeke. Vo tala a va teka mapapila wolawo tanihi ndzindza-khombo eka swidyoho swa le nkarhini lowu taka.

Luther a swi n’wi hlundzukisa swinene ku xavisiwa ka mapapila wolawo. A a swi tiva leswaku vanhu a va nge xaviselani nchumu na Xikwembu. Hi xixikana xa 1517, u tsale tinhla leti dumeke ta 95, a hehla kereke hi ku tirhisa mali, tidyondzo ni vukhongeri hi ndlela yo biha. Leswi a a lava ku khutaza ku hundzula fambiselo ra kereke ku nga ri nxandzuko, Luther u rhumele tikopi ta tinhla leti eka Bixopo-nkulu Albert wa le Mainz ni le ka swidyondzeki swo hlayanyana. Van’wamatimu vo tala va vula leswaku Ndzhundzunuko wa Kereke wu sungule hi 1517 kumbe kun’wana kwalaho.

A ku nga ri Luther ntsena loyi a a karhatiwa hi swidyoho swa kereke. Malembe ya dzana emahlweni ka yena, mulweri wa ndzhundzunuko wa kereke wa le Czech ku nga Jan Hus u lwisane ni ku xavisiwa ka mapapila yo rivaleriwa swidyoho. Na John Wycliffe wa le Nghilandhi, la hanyeke emahlweni ka Hus, u kombise leswaku mikhuva yin’wana leyi a yi namarheliwe hi kereke a yi nga fambisani ni Matsalwa. Erasmus wa le Rotterdam na Tyndale wa le Nghilandhi lava hanyeke enkarhini wa Luther va khutaze leswaku ku va ni ku hundzuka ekerekeni. Kambe hikwalaho ka mpfuno wa Johannes Gutenberg wa ku endla muchini wo kandziyisa wo sungula le Jarimani lowu nga ni maletere lama sukaka hi ku olova, rungula ra Luther leri tsariweke ri va khumbe swinene vanhu va kwalaho swin’we ni va le kule, ku tlula rungula ra valweri van’wana va ndzhundzunuko wa kereke.

Muchini wo kandziyisa wa Gutenberg wa le Mainz a wu tirha hi 1455. Hi lembe-xidzana leri landzelaka, a ku ri ni michini emadorobeni ya le Jarimani ya 60 ni le matikweni man’wana ya 12 ya le Yuropa. A ku ri ro sungula ematin’wini ku va vanhu va hatla va tivisiwa hi timhaka leti va khumbaka. Tinhla ta 95 ta Luther ti kandziyisiwile ti tlhela ti hangalasiwa, kumbexana handle ka mpfumelelo wa yena. Mhaka ya ndzhundzunuko wa kereke a ku nga ha vulavuriwi hi yona endhawini yoleyo ntsena. Yi hundzuke njhekanjhekisano ni le tindhawini tin’wana to tala, naswona hi xitshuketa Martin Luther u ve wanuna la dumeke swinene le Jarimani.

“Dyambu Ni N’weti” Swi Teka Goza

Ku ringana malembe-xidzana yo tala, Yuropa a ri lawuriwa hi mavandla mambirhi lama nga ni matimba: Mfumo wa Rhoma lowo Kwetsima ni Kereke ya Rhoma Khatoliki. Hanns Lilje, khale ka muungameri wa Lutheran World Federation u vule leswaku “hosi ni mupapa a va tirhisana ku fana ni dyambu ni n’weti.” Hambiswiritano, a ku ri ni ku kanakana lokukulu malunghana ni leswaku i mani a nga dyambu ni leswaku i mani a nga n’weti. Eku sunguleni ka lembe-xidzana ra vu-16, mavandla hamambirhi a ma nga ha ri na matimba swinene. Ku hundzuka a ku ri kusuhi ni ku endleka.

Mupapa Leo wa Vukhume u lwisane ni tinhla leta 95 hi ku tivisa Luther leswaku u ta hlongoriwa  ekerekeni loko a ya emahlweni ni tsima ra yena. Hi xivindzi, Luther u ri hise erivaleni papila leri humaka eka mupapa leri a ri n’wi xungeta kutani a humesa tibuku leti engetelekeke leti a ti khutaza vafundhisi lavakulu leswaku va hundzula fambiselo ra kereke hambiloko mupapa a nga pfumeli. Hi 1521, Mupapa Leo wa Vukhume u hlongole Luther ekerekeni. Loko Luther a vule leswaku u gweviwe handle ko tengisiwa hi ndlela leyi faneleke, Hosi Charles wa Vuntlhanu u lerise mulweri loyi wa ndzhundzunuko wa kereke leswaku a ya hlangana ni valawuri le Worms. Riendzo ra Luther ra masiku ya 15 ro suka eWittenberg a ya eWorms hi April 1521 a ri fana ni ra munhu la hluleke. Vanhu a va seketela tidyondzo ta yena naswona hinkwako-nkwako a va lava ku n’wi vona.

Le Worms, Luther u yime emahlweni ka hosi, tihosana ni mupapa lonkulu. Jan Hus u tengisiwe hi ndlela leyi fanaka le Constance hi 1415 naswona u hisiwe emhandzini. Hambileswi mahlo ya vafambisi va kereke swin’we ni ya mfumo a ma tlhomiwe eka yena, Luther u arile ku tshika tsima ra yena handle ka loko vakaneti va yena vo n’wi kombisa ku suka eBibeleni leswaku yena a a hoxisile. Kambe a a nga ri kona loyi a a tiva Matsalwa ku fana na yena. Tsalwa leri vuriwaka Xileriso xa le Worms ri humese vuyelo bya ku tengisiwa ka yena. Ri vule leswaku Luther u yirisiwile swin’we ni tibuku ta yena. Leswi mupapa a a n’wi hlongorile ekerekeni kutani hosi yi n’wi yirisa, vutomi bya yena se a byi ri ekhombyeni.

Swilo swi hundzuke hi ndlela leyi hlamarisaka leyi a yi nga languteriwanga. Loko a tlhelela le Wittenberg, Frederick la nga ni musa wa le Saxony u hlele leswaku ku endliwa onge Luther u tlhakisiwile. Leswi swi endle leswaku valala va Luther va nga n’wi kumi. Luther u ngungumerisiwe exigodlhweni lexi nga xoxe le Wartburg, laha a fikeke a fuwa malepfu a tlhela a tiendla munhu un’wana wa xiyimo xa le henhla la vuriwaka Junker Jörg.

Bibele Ya September Yi Laviwa Swinene

Eka tin’hweti ta khume leti landzeleke, Luther u tshame exigodlhweni xa le Wartburg a ri munhu la balekelaka hosi ni mupapa. Buku leyi nge Welterbe Wartburg yi hlamusela leswaku “nkarhi lowu a wu heteke a ri eWartburg i wun’wana wa minkarhi leyi n’wi vuyeriseke swinene naswona u kote ku tlhela a tisungulela swilo swo tala.” Nchumu lowukulu swinene lowu a wu endleke loko a ri kwalaho i ku heta ku hundzuluxela tsalwa ra Erasmus ra Matsalwa ya Xigriki ri ya eka Xijarimani. Bibele leyi leyi kandziyisiweke hi September 1522 laha a ku nga boxiwanga leswaku Luther i muhundzuluxeri wa yona, a yi tiviwa tanihi Bibele ya September. A yi xavisiwa hi guilder yin’we na hafu—leyi ringanaka ni muholo wa lembe wa mutirhi wa le ndlwini. Nilokoswiritano, Bibele ya September a yi laviwa swinene. Ku nga si hela tin’hweti ta 12, ku kandziyisiwe tikopi ta 6 000 leti pfuxetiweke kambirhi, ivi eka malembe ya 12 lama landzeleke yi pfuxetiwa ka 69.

Hi 1525, Martin Luther u tekane na Katharina von Bora, khale ka nani. Katharina a a swi kota ku khathalela timhaka ta muti naswona a a hanana ku fana ni nuna wa yena. Ndyangu wa Luther a wu nga katsi nsati wa yena ni vana va tsevu ntsena kambe ni vanghana, swidyondzeki ni vahlapfa. Loko se a kurile Luther u ve ni ndhuma ya ku va mutsundzuxi lerova swidyondzeki leswi a swi n’wi endzela endlwini ya yena a swi tshama swi ri ni xo tsala ni phepha leswaku swi tsala leswi a swi vulaka. Tinhlamuselo leti ti hlengeletiwile ivi ku vumbiwa  Luthers Tischreden (Mbulavurisano na Luther). Ku ringana nkarhi wo karhi, ti hangalasiwe swinene hi Xijarimani lerova nhlayo ya tona a yi hundziwa hi ya Bibele ntsena.

Muhundzuluxeri Tlhelo Mutsari La Nga Ni Vutshila

Hi 1534, Luther u hete ku hundzuluxela Matsalwa ya Xiheveru. A a ri ni vuswikoti byo hlayisa matsalelo lamanene, nkhuluko wa mhaka ni matirhiselo ya marito. Vuyelo bya kona ku ve Bibele leyi a yi twisisiwa hi vanhu lava tolovelekeke. Loko a vulavula hi mahundzuluxelelo ya yena, Luther u tsarile: “Hi fanele hi vulavula na manana ekaya, vana exitarateni ni vanhu lava tolovelekeke emakete, kutani hi yingiserisisa ndlela leyi va vulavulaka ha yona ivi hi hundzuluxela hi ndlela leyi faneleke.” Bibele ya Luther yi pfunile eku vekeni ka xisekelo xa Xijarimani lexi tirhisiwaka namuntlha.

Vuswikoti bya Luther byo hundzuluxela a byi fambisana ni ku va a ri mutsari la nga ni vutshila. Ku vuriwa leswaku endzhaku ka mavhiki man’wana ni man’wana mambirhi a a tsala xihloko xo karhi. Swin’wana swa swihloko leswi a swi tele vuntswaka ku fana ni mutsari wa swona. Loko ku ri leswaku matsalelo ya matsalwa ya Luther yo sungula a ma tlhava, a ma hundzukanga niloko se a dyuharile. Switsalwana swa yena swo hetelela a swi tlhava ku tlula mpimo. Hi ku ya hi Lexikon für Theologie und Kirche, tibuku ta Luther ti paluxa “ku hlundzuka ka yena loku nga fanelangiki” ni “ku nga titsongahati ni ku pfumala rirhandzu ka yena,” swin’we ni “ku titwa a boheka ku endla leswi a a swi endla.”

Loko ku tlhekeke Nyimpi ya Vatirhi va le Mapurasini kutani vanhu vo tala va le swifundzheni swa tiko va dlayeteriwa, Luther u vutisiwe leswaku u yi vona njhani mhaka ya dzolonga leri. Xana vatirhi va le mapurasini a va ri ni xivangelo lexi twalaka xo lwisana ni vathori va vona? Luther a nga hlamulanga hi ndlela leyi nga tsakisa vunyingi bya vanhu xisweswo a ringeta ku lava ku seketeriwa hi vanhu. A a pfumela leswaku malandza ya Xikwembu ma fanele ma yingisa valawuri. (Varhoma 13:1) Loko a vulavula hi ku kongoma Luther u vule leswaku dzolonga leri ri fanele ri herisiwa hi nkani. U te: “Loyi a swi kotaka a a tlhave, a hlasela, a dlaya.” Hanns Lilje u vule leswaku nhlamulo leyi yi vangele leswaku Luther a heleriwa hi “ndhuma leyi a a ri na yona hi nkarhi wolowo evanhwini.” Ku tlula kwalaho, switsalwana swa le ndzhakunyana swa Luther leswi a swi vulavula hi Vayuda lava aleke ku hundzuka va va Vakreste, ngopfu-ngopfu lexi nge On the Jews and Their Lies, xi vangele leswaku vo tala va n’wi teka a ri mutsari la lwisanaka ni Vayuda.

Ndzhaka Ya Luther

Ndzhundzunuko wa Kereke lowu hlohloteriweke hi vavanuna vo tanihi Luther, Calvin na Zwingli, wu vange leswaku ku vumbiwa vukhongeri lebyintshwa lebyi vitaniwaka Vuprotestente. Ndzhaka leyikulu ya Luther eka Vuprotestente a ku ri dyondzo-nkulu ya yena ya ku ponisiwa hikwalaho ka ripfumelo. Vafundhisi lavakulu va le Jarimani a va seketela Vuprotestente kumbe Vukhatoliki. Vuprotestente byi hangalakile naswona a byi seketeriwa swinene le Scandinavia, Switzerland, Nghilandhi ni le Netherlands. Namuntlha byi ni vaseketeri va madzana ya timiliyoni.

Vo tala lava nga pfumeliki eka tidyondzo hinkwato ta Luther va ha n’wi xixima  swinene. Vanhu va le khale ka Riphabliki ra Xidemokrati ra le Jarimani, leri a ri hlanganisa Eisleben, Erfurt, Wittenberg na Wartburg, hi 1983 va tlangele lembe ra vu-500 ra le ndzhaku ka ku velekiwa ka Luther. Mfumo wa Vusoxalisi a wu n’wi teka a ri munhu la nga ni ndhuma ematin’wini ni le ndhavukweni wa le Jarimani. Ku tlula kwalaho, mufundhisi wa Khatoliki wa va-1980 u katsakanye nkucetelo lowu Luther a veke na wona kutani a ku: “A ku na munhu la fanaka na Luther eka lava hanyeke endzhaku ka yena.” Profesa Aland u tsarile: “Lembe na lembe ku humesiwa tibuku letintshwa ta kwalomu ka 500 leti vulavulaka hi Martin Luther ni Ndzhundzunuko wa Kereke—naswona tibuku leti ti humesiwa hi tindzimi letikulu to tala ta misava hinkwayo.”

Martin Luther a a ri ni mabyongo, vuswikoti lebyikulu byo tsundzuka, a a ma tiva kahle marito naswona a a ri mutsari la gingiritekaka. Nakambe a a ri ni ximbilwambilwana a tlhela a rhandza ku monya, naswona a a hlundzukisiwa swinene hi swilo leswi a a swi teka swi ri vukanganyisi. Loko Luther a ri kusuhi ni ku fa le Eisleben hi February 1546, vanghana va yena va n’wi vutisile loko a ha pfumela etidyondzweni leti a ti dyondziseke van’wana. U te: “Ina.” Luther se u file kambe vo tala va ha ti namarhela tidyondzo to tano.

[Xifaniso lexi nga eka tluka 27]

Luther a a lwisana ni ku xavisiwa ka mapapila yo rivaleriwa swidyoho

[Xihlovo Xa Kona]

Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Xifaniso lexi nga eka tluka 28]

Luther u arile ku tshika tsima rakwe handle ka loko vakaneti va yena vo n’wi kombisa ku suka eBibeleni leswaku a a hoxisile

[Xihlovo Xa Kona]

From the book The Story of Liberty, 1878

[Swifaniso leswi nga eka tluka 29]

Kamara ra Luther le Xigodlhweni xa le Wartburg laha a hundzuluxeleke Bibele a ri kona

[Xihlovo Xa Kona]

Both images: Mit freundlicher Genehmigung: Wartburg-Stiftung

[Laha Xifaniso Xi Humaka Kona eka tluka 30]

From the book The History of Protestantism (Vol. I)