YERUZIYANI kuti mwe m’nyengu ya akutumika. Mpingu winu walonde kalata kutuliya ku wakutumika Paulo. Pa nyengu yo muvwisiya kalata, muwona kuti mazu nganandi ngo Paulo walemba ngatuwa mu “malemba ngakupatulika” ngo ndi Malemba Ngachiheberi. (2 Timote 3:15) Ndipu mulongolo chamumtima kuti, ‘Ndingayanja kuwona Malemba ngo watomu mazu ngenanga.’ Kweni kwenga kwakusuza kuti munthu wasaniyi malemba. Ntchifukwa wuli tikamba viyo?

Ŵanaŵaniyani mo mipukutu yo pangulembeka “malemba ngakupatulika” yawonekiyanga mu nyengu yaku Paulo. Chithuzi cha mpukutu wa buku la Yesaya che mumphata umu. Mpukutu wenuwu ungusanilika mu Nyanja Yakufwa. Kumbi mazu ngaki ngawoneka wuli? Ngawoneka kuti ngakumatana waka pamoza. Mulivi mafulusitopu, makoma kweniso vinthu vinyaki. Ndipuso mulivi machaputala ndi mavesi nge mo Mabayibolu ngo tigwirisiya ntchitu mazuŵa nganu ngalili.

Ŵanthu wo alembanga Bayibolu aŵikangamu cha machaputala pamwenga mavesi. Yiwu alembanga uthenga wosi wo Chiuta waŵakambiya kuti ŵanthu avwi uthenga wosi wo Chiuta wakamba. Ndivu nasi tichita asani talonde kalata kutuliya ku munthu yo titanja. Titiyiŵerenga yosi kwambula kusiyaku kachigaŵa kanyaki.

Kweni penga masuzu nganyaki chifukwa chakuti mwengavi machaputala ndi mavesi. Kuti wawovyi ŵanthu kuziŵa mpukutu wo watomu mazu, Paulo wayanjanga kugwirisiya ntchitu mazu ngakuti “nge mo vikulembeke,” pamwenga ngakuti “nge mo Yesaya wangukambiya.” (Ŵaroma 3:10; 9:29) Ndipu penga pakusuza kuti musaniyi mazu yanga pijapija asani mukungaziŵiliya ukongwa “malemba ngakupatulika.”

Kweniso “m’malemba ngakupatulika” mwenga nkhani zinandi zakutuliya kwaku Chiuta. Po chaka cha 100 C.E., chenga pafupi kumala, mabuku nga m’Bayibolu 66 ndipu ngalembeka kali. Ndichu chifukwa chaki wo aŵerenga Bayibolu mazuŵa nganu akondwa ukongwa chifukwa le ndi machaputala ndi mavesi ngo ngatiŵawovya kusaniya fundu yo akhumba. Mwakuyeruzgiyapu, ŵanthu akondwa ndi fundu zo zisanilika m’makalata ngaku Paulo.

Mungafumba kuti, ‘Kumbi mbayani wo akuŵika machaputala ndi mavesi m’Bayibolu?’

Stephen Langton, yo wanguzija mura wa mabishopu wa tchalitchi la Canterbury ndiyu wanguŵika machaputala m’Bayibolu. Iyu wanguchita ivi mu 1200 C.E., pa nyengu yo wenga msambizi pa Yunivesite ya Paris, ku France.

Langton wechendaŵiki machaputala m’Bayibolu, akulemba Bayibolu anyaki anguyesa nthowa zakupambanapambana zakugaŵiya machaputala. Yiwu anguchita ivi kuti angasuzikanga cha kusaniya fundu yo akhumba. Ivi vawovyanga kuti aleki kusuzika asani afufuza fundu muchaputala chimoza m’malu mwakufufuza buku losi. Mwakuyeruzgiyapu, asuzikanga cha asani afufuza fundu m’buku la Yesaya lo le ndi machaputala 66.

Chinanga kuti ŵanthu angugaŵa machaputala m’Bayibolu kweni penga so suzu yinyaki. Ŵanthu agaŵanga machaputala mwakupambanapambana. Mwakuyeruzgiyapu, buku la Uthenga Wamampha la Marko lenga ndi machaputala 50 m’malu mwa machaputala 16 ngo lenangu  sonu. Pa nyengu yo Langton wasambizanga pa Yunivesite ya Paris, akusambira anandi akutuliya muvyaru vakupambanapambana apinganga Mabayibolu ngawu. Kweni machaputala ngo asambizi akambanga ngakoliyananga cha ndi ngo ngenga mu Mabayibolu nga akusambira. Chifukwa wuli? Chifukwa machaputala ngangugaŵika mwakupambana m’Mabayibolu ngawu.

Mwaviyo Langton wangusaniya nthowa yinyaki yakugaŵiya machaputala. Buku linyaki likamba kuti nthowa yo Langton wangugaŵiya machaputala “yinguziziswa ŵanthu anandi ndipuso alembi. Ŵanthu anandi ku Europe angwamba kugwirisiya ntchitu nthowa yeniyi.” Nthowa yeniyi ndiyu akugwirisiya ntchitu pakugaŵa machaputala ngo ngasanilika m’Mabayibolu nganandi mazuŵa nganu.

Cha m’ma 1500 C.E., munthu munyaki yo wagwiranga ntchitu yakusindikiza mabuku, zina laki Robert Estienne wanguwovya ŵanthu kuti alekengi kusuzika kusaniya malemba. Iyu wakhumbanga kuti ŵanthu anandi asambirengi Bayibolu. Iyu wanguwona kuti vingawovya ukongwa asani Bayibolu lingaja ndi machaputala ndipuso mavesi.

Ndi Estienne cha yo wangwambisa fundu yakuti Bayibolu lije ndi mavesi. Ŵanthu anyaki ndipu ayambapu kali kuŵika mavesi m’Bayibolu. Mu vyaka va m’ma 1400 C.E., Muyuda munyaki wakulemba mabuku ndipu wagaŵa kali mavesi m’Malemba Ngachiheberi ngo ngadanika kuti Chipanganu Chakali, chinanga kuti wanguŵikamu cha machaputala. Kweni ŵanthu agaŵanga mavesi nga m’Bayibolu mwakupambanapambana.

Estienne wangugaŵa mavesi m’Malemba Ngachigiriki ngo ngadanika so kuti Chipanganu Chasonu. Pavuli paki, wangungasaza pamoza ndi Malemba Ngachiheberi ngo ngangugaŵika kali mavesi. Mu 1553, wangusindikiza Bayibolu losi mu Chifulenchi. Bayibolu ili lenga ndi machaputala ndi mavesi ngo ngasanilika m’Mabayibolu nganandi mazuŵa nganu. Ŵanthu anyaki akambanga kuti mavesi ngenanga ngachitisanga kuti nkhani za m’Bayibolu zijengi zakudumukadumuka kweniso zivwikengi nge zakupambana. Kweni ŵanthu anyaki wo asindikizanga Mabayibolu angwamba kugwirisiya ntchitu nthowa yeniyi.

Viwoneka kuti ŵanthu asuzika cha asani Bayibolu le ndi machaputala ndi mavesi. Ivi vititiwovya kuti tiziŵengi umampha fundu yo yikambika muvesi lelosi. Mbunenesa kuti ndi Chiuta cha yo wangukamba kuti Bayibolu ligaŵikengi machaputala ndi mavesi, ndipu nyengu zinyaki mavesi ngaŵikika pamalu ngambula kwenele. Kweni venivi vititiwovya kuti tilekengi kusuzika kusaniya malemba ngo nge ndi fundu zo tikhumba kuzigwirisiya ntchitu ndipuso kuti tizikumbukengi liŵi.

Chinanga kuti Bayibolu likugaŵika machaputala ndi mavesi, kweni titenere kuŵerenga ndi kuvwisa uthenga wosi wo Chiuta wakutipasa. Muyesesengi kuŵerenga nkhani yosi m’malu mwakusankhamu waka mavesi. Asani muchitengi viyo, mungaziŵengi umampha ukongwa “Malemba ngo ngangakupasani zeru kuti muzitasiki.”​—2 Timote 3:15.