“ASANI pe chinthu chinyaki chakukhumbika kuti ndichiti, mundiziŵiski.” Mazu yanga ndingu tanandi tikambiya mubali pamwenga mubwezi widu yo we pachitima. Kweni vo tikamba vija vakutuliya pasi pamtima. Tikhoza kuchita chechosi kuti timuwovyi. Kweni kumbi munthu yo we pachitima watitikambiya nadi kuti: “Ndiwona kuti pe vinthu vinyaki vo mungazindiwovya?” Kanandi ivi vichitika cha. Ivi vilongole limu kuti isi ndisi tikhumbika kuchitapu kanthu asani tikhumba nadi kovya ndi kupembuzga munthu yo we ndi chitima.

Nthanthi yinyaki ya m’Bayibolo yikamba kuti: “Mazu ngakukambika kwakwenere nge uli ndi vipasu va golidi mu kuzganga kwa siliva.” (Nthanthi 15:23; 25:11) Munthu wazeru waziŵa vo watenere kukamba ndi vo watenere cha kukamba, kweniso vo watenere kuchita ndi vo watenere cha kuchita. Malemba yanga nge ndi masachizgu ngo ngangawovya ŵanthu wo ŵe pachitima.

Vwisiyani: Lemba la Yakobe 1:19 likamba kuti munthu yosi waŵi “mupusu kwachivwa.” Chinthu chamampha ukongwa cho mungachita nkhusangana urwirwi wo munthu yo we pachitima we nawu mwakuvwisiya asani walongoro. Anyaki angayanja kukonkhoska va munthu yo wafwa, vakukwaskana ndi ngozi pamwenga nthenda yo yamubaya, kweniso kukonkhoska po avwiya kutuliya po nyifwa yo yikuchitikiya. Mwaviyo mukhoza kuŵafumba asani angafiska kukukonkhoskiyani vo vinguchitika. Mungaŵasankhiyanga vakuchita cha. Mnyamata munyaki wakonkhoska vo vinguchitika awiski ŵati ŵafwa, iyu watiti: “Vingundiwovya ukongwa pa nyengu yo anyaki andifumbanga vo vinguchitika ndipuso kundivwisiya ndichiŵakonkhoske.” Vwisiyani mwakufwasa ndipuso mwakuŵalongo lisungu kwambula kuŵanaŵana kuti muŵamukengi pamwenga kuŵawovya pa suzgu yo. Azomerezgeni kuti akambi vosi vo angakhumba kukukambiyani.

Akambiyeni mazu ngo ngangaŵajalika mtima pasi: Asimikizgiyeni kuti yiwu anguchita vosi vo vakhumbikanga (mungakamba chechosi cho muziŵa kuti nchauneneska ndipuso chamampha). Akambiyeni so kuti kanandi asani vinthu vachitika viyo munthu watondeka cha kuvwa chitima, kukwiya, kujimba mlandu, pamwenga kusuzgika maŵanaŵanu. Akonkhoskiyeni nkhani za ŵanthu anyaki wo muziŵa kuti vinthu vinguŵayende umampha pa nyengu yo angukumana ndi suzgu yangeti yeniyi. Lemba la Nthanthi 16:24 likamba kuti, “mazu ngakukondwereska” ngangeti yanga, ‘ngakunowa ku mzimu ndi umoyu wamampha ku liŵavu.’—1 Ŵatesa. 5:11, 14.

Muŵayendiyengi kaŵikaŵi: Mungaŵayendiyanga kwa mazuŵa ngamanavi pa nyengu yo pe mabwezi ndi abali ŵawu pe cha, kweniso mukaŵawonengi chinanga pangajumpha myezi, pa nyengu yo ŵanthu anyaki wosi  awere kwawu. Asani muchitengi ivi mulongongi nadi kuti ndimwi ‘bwezi chayilu’ lo litovya munyaki pa nyengu ya suzgu. (Nthanthi 17:17) Teresea yo mwana waki wakufwa pangozi ya galimotu wakonkhoska kuti, “Anyidu awonesesanga kuti mazulu ngengosi tijengi ndi vakuchita, kuchitiya kuti tingamaliyanga nyengu yikulu panyumba te tija cha. Ivi vingutiwovya kumaliska maŵanaŵanu ngaheni ngo tenga nangu.” Asani pajumpha vyaka, muvyaru vinyaki ŵanthu anyaki aja ndi chitima ukongwa asani akumbukiya zuŵa lo angukwatisiya pamwenga zuŵa lo m’bali wawu wakufwiya. Ndipu pa nyengu iyi anyawu anyaki atazicheza nawu kuti aziŵapembuzgi.

Yambani ndimwi kuchitapu kanthu: Kumbi pe vinthu vinyaki vo vikhumbika kuti muŵachitiyi? Kumbi pakhumbika kuti munthu munyaki wawovyi kuphwere ŵana? Kumbi alendu ndipuso achibali wo ŵaza akhumbika malu ngakuti akajeku? Mazuŵa nganu ŵanthu wo ŵe ndi chitima kanandi asuzgika ukongwa maŵanaŵanu mwakuti aziŵa so cha cho atenere kuchita, kweniso atondeka kukambiya ŵanthu anyaki kuti aŵawovyi. Mwaviyo, asani mwaziŵa kuti akhumbika nadi kuŵawovya, mungalindizganga kuti achiti kukupemphani cha, yambani ndimwi kuchitapu kanthu. (1 Ŵakorinte 10:24; Yeruzgiyani ndi 1 Yohane 3:17, 18.) Munthukazi munyaki yo murumu waki wakufwa watiti: “Anandi akambanga kuti, ‘Asani pe chinthu chinyaki chakukhumbika kuti ndichiti, mundiziŵiski.’ Kweni munyangu munyaki wangundifumba cha. Iyu wanguluta waka kuchipinda, wangutanduwa salu zo arumu ŵangu angufwiyamu pabedi ndi kuzichapa. Munyaki so wanguto maji, chikolopa, sopu ndi kukolopa po arumu ŵangu anguwukuliya. Pati pajumpha masabata ngamanavi, mura wa mpingu yumoza wanguza ndi vidya vakugwiriya nchitu ndipu wanguti, ‘Ndiziŵa kuti patenere kuti pe chinthu chinyaki cho chikhumbika kunozgeka. Chingaŵa chinthu wuli?’ Mubali uyu wangulongo chanju chikulu ukongwa pakundinozge chisasa cho chingukhwetuka ndipuso pakunozga vipangizu vamagesi.”—Yeruzgiyani ndi Yakobe 1:27.

Jani amasangu: Bayibolo lititikumbuska kuti ‘mungaruwirizganga cha kwanja alendu.’ (Ŵahebere 13:2) Titenere kukumbuka kuja amasangu, ukongwa kwaku wo ŵe pachitima. M’malu mwakuŵakambiya kuti “mukhoza kuza zuŵa lelosi,” akambiyeni zuŵa ndi nyengu yo  angaziya. Asani akana, mungagongowanga cha. Mukhumbika kuŵapempha mwachanju. Vingachitika kuti angukana kuza chifukwa chakopa kuti angazitondeka kujiko ndi kwamba kuliya pamasu pa ŵanthu. Pamwenga angajimba mlandu kuti akondwa ndi kurya pa nyengu yo ŵe pa chitima. Kumbukani Ludia munthukazi yo wazumbulika m’Bayibolo yo walondiyanga alendu. Pavuli pakuti Luka wadanika ndi munthukazi uyu, iyu wangukamba kuti, “Ndipu wangutikakamizga.”—Machitidu 16:15.

Mutenere kuzizipizga ndipuso kuŵavwisisa: Mungazizwanga ukongwa cha ndi vo munthu yo mubali waki wafwa wangakamba pakwamba. Kumbukani kuti wangachita ivi chifukwa chakukwiya ndipuso kujimba mlandu. Asani waŵereŵeta namwi mwaukali mutenere kuzizipizga kuti muleki kumuka so mwaukali. Bayibolo likamba kuti, “Viyo vwarani . . . chitima cha lisungu, ulemu, kujiyuyuwa, upovu [kufwasa], chilekerezga.”—Ŵakolose 3:12, 13.

Lembani kalata: Kanandi ŵanthu awona kuti kukhuza nyifwa mwa kulemba kalata pamwenga kadi nchinthu chambula kuzirwa ukongwa. Kumbi vinthu ivi vakukhumbika? Cindy, yo anyina akufwa chifukwa cha matenda nga kansa wamuka kuti: “Munyangu munyaki wangundilembe kalata yamampha ukongwa. Ivi vingundiwovya ukongwa chifukwa chakuti ndayiŵerenganga mwakuwerezgawerezga.” Kalata pamwenga kadi lakupembuzga munthu vingalembeka “ndi mazu ngakuŵerengeka,” kweni ngatenere kulongo vo ve m’mtima winu. (Ŵahebere 13:22) Vo mungalemba vingalongo kuti mutiŵaŵanaŵaniya ndipuso mukumbukiya nawu limoza munthu yo wakutayika, pamwenga vingalongo so mo umoyu winu wakwaskikiyanga nayu.

Rombani nawu: Kuromba pamoza ndi ŵanthu wo abali ŵawu ŵafwa ndipuso kuŵarombe nchinthu chakuzirwa ukongwa. Bayibolo likamba kuti: “Niniziku la murunji ndanthazi ukongwa.” (Yakobe 5:16) Mwakuyeruzgiyapu, asani angavwa kuti mutiŵarombe vingaŵawovya kuti aleki kujimba mlandu.—Yeruzgiyani ndi Yakobe 5:13-15.

Mungalekanga cha kuchicheza nawu chifukwa chakopa kuti musoŵa chakukamba pamwenga chakuchita. Panyaki tingakamba kuti: ‘Ndiwona kuti sonu akhumbika kuja dankha ŵija.’ Kweni panyaki uneneska ngwakuti tatondeka kuchicheza nawu chifukwa titopa kunangiska pa vo tingakamba pamwenga kuchita. Kweni asani mabwezi, achibali, pamwenga Akhristu anyaki aleka kucheza ndi munthu yo mubali waki wafwa vingachitiska kuti wachitengi phukwa, vo vingakuzga urwirwi wo wenawu kali. Kumbukani kuti kanandi kukamba mazu ngaulemu ndi kuchita vinthu vaulemu nkhwambula kusuzga. (Ŵaefesu 4:32) Kufikapu waka kungaŵachiska ukongwa. (Yeruzgiyani ndi Machitidu 28:15.) Teresea wakamba vo vinguchitika pa zuŵa lo mwana waki munthukazi wangufwiya kuti: “Munyengu yimanavi waka, mabwezi ngidu nganandi ndipuso ŵara a mpingu wosi ndi awolu ŵawu anguza ku chipatala ko tenga. Anthukazi anyaki anguza ŵe ndi malolazi m’mutu, anyaki anguza avwala vakuvwala vo agwiriyanga nchitu. Angulekeza nchitu zawu zosi ndipu anguza mwaliŵi. Anandi aku yiwu angutikambiya kuti asoŵanga chakukamba, kweni ivi vengavi kanthu chifukwa anguza.”

Mungaŵakanizganga cha kuliya: Panyaki tingakamba kuti, ‘Mbwenu mwaliyapu.’ Kweni vingaja umampha kuŵaleka kuti aliyi. Pakukumbuka nyifwa ya murumu waki, Katherine wakamba kuti, “Ndiwona kuti nkhwamampha kumuleka munthu yo waliya kuti waliyi alinga kuti chitima chaki chimali.” Lekani kukambiya anyinu mo atenere kuvwiya. Ndipuso lekani kuŵanaŵana kuti mutenere kubisa chitima chinu ndi chilatu chakuti muleki kuŵaguŵiska. M’malu mwaki, Bayibolo likamba kuti, “tenjeni pamoza ndi ŵakutenje.”—Ŵaroma 12:15.

Mungaŵakambiyanga kuti atayi vakuvwala pamwenga katundu munyaki wa munthu yo wakufwa  ŵeneku ŵechendakhumbi cha: Panyaki tikhoza kuŵanaŵana kuti atenere kutaya vinthu vosi vo vingaŵakumbuskanga munthu yo wakufwa chifukwa vingaŵachitiska kuti aje ndi chitima kwa nyengu yitali. Kweni mazu ngakuti, “Cho uleka kuchiwona utichiŵanaŵaniya cha” ngagwira nchitu cha pa chakuchitika ichi. Munthu yo mubali waki wakufwa wangakhumba kuti wamuluwengi kamanakamana. Kumbukani vo Bayibolo likamba vakukwaskana ndi mo Yakobe wanguchitiya ŵanthu ŵati amukambiya kuti mwana waki Yosefe, wabayika ndi chinyama cha mudondu. Yakobe wati walonde chakuvwala chitali chaku Yosefe cho chenga ndi ndopa, iyu “wangutenjere mwana waki mazuŵa nganandi. Ŵana ŵaki ŵanthurumi wosi ndi ŵana ŵaki ŵanthukazi wosi ŵanguruta kwachimusangaruska, kweni wangukana kusangaruskika.”—Chiyambo 37:31-35.

Mungaŵakambiyanga cha kuti, ‘Mubalengi so mwana munyaki’: Munthukazi munyaki yo mwana waki wakutayika wakamba kuti, “Ndakwiyanga ukongwa  asani ŵanthu atindikambiya kuti ndibalengi mwana munyaki.” Angakamba ndi vilatu vamampha, kweni mazu ngakuti mwana yo mubalengi ndiyu waserengi m’malu mwa mwana yo wafwa ngangaja ‘ngakulasa nge lipanga’ kwa mpapi yo we ndi chitima. (Nthanthi 12:18) Mwana munyaki wangasere cha m’malu mwa munyaki. Chifukwa wuli? Chifukwa chakuti weyosi waja wakupambana ndi munyaki.

Mungalekiyanga limu cha kuzumbuwa munthu yo wakufwa: Munthukazi munyaki wakamba kuti, “Ŵanthu anandi akhumbanga cha kuzumbuwa zina la mwana wangu Jimmy pamwenga kukamba vakukwaskana ndi iyu. Vandiŵaŵanga ukongwa asani ŵanthu achita viyo.” Mwaviyo, mungasinthanga cha nkhani asani pazumbulika zina la munthu yo wakufwa. Mungafumba m’bali waki asani wangayanja kuti mukambiskani vakukwaskana ndi munthu yo wakutayika. (Yeruzgiyani ndi Jobu 1:18, 19 ndipuso 10:1.) Ŵanthu anyaki wo abali ŵawu ŵafwa akondwa ukongwa asani mabwezi ngawu ngazumbuwa mijalidu yamampha yo munthu yo wakufwa wenga nayu.— Yeruzgiyani ndi Machitidu 9:36-39.

Mungathaŵiriyanga cha kukamba kuti, ‘Vaja umampha’: Ndi nyengu zosi cha po mazu ngakuti vaja umampha wapumuwa sonu, ‘ngangapembuzga mtima’ wa ŵanthu wo ŵe ndi chitima. (1 Ŵatesalonika 5:14) Pakukumbuka nyengu yo anyina angufwiya, munthukazi munyaki wambula kuyirwa wangukamba kuti: “Ŵanthu anyaki akambanga kuti, ‘Asuzgika cha sonu’ pamwenga ‘Beteli sonu apumuwa.’ Kweni ndakhumbanga cha kuvwa venivi.” Fundu zaviyo izi, zingachitiska kuti wo mbamoyu awonengi kuti akhumbika cha kuvwa chitima pamwenga kuti munthu yo wachita umampha kufwa. Kweni angavwa chitima ukongwa chifukwa atimusoŵa ukongwa wakwanjiwa wawu yo wakufwa.

Vingaja umampha so cha kukamba kuti, ‘Ndiziŵa mo muvwiya’: Kumbi muziŵadi? Mwakuyeruzgiyapu, kumbi mungaziŵa mo mpapi wavwiya asani mwana waki wafwa po imwi winu wechendafwepu? Ndipu chinanga kuti winu wakufwapu, ziŵani kuti anyinu angavwa nge mo imwi mwavwiyanga cha. (Yeruzgiyani ndi Chitenje 1:12.) Kweni nyengu zinyaki vingaja vakwenere kukonkhoska vo vingukuwovyani wakwanjiwa winu wati wafwa. Ma munyaki yo mwana waki munthukazi wangubayika wanguwovyeka ukongwa wati wavwa mo anyina a msungwana munyaki yo wakutayika anguchitiya kuti ayambi so kuja umoyu wo ajanga kali. Iyu wangukamba kuti: “Pakwamba kundikonkhoske nkhani yawu, angundikambiyapu cha mazu ngakuti, ‘Ndiziŵa mo muvwiya.’ Kweni angundikambiya waka vo vinguŵachitikiya ndipuso akhumbanga kuvwa mo ini ndavwiyanga.”

Kuti muwovyi munthu yo mubali waki wafwa mukhumbika kuja ndi lisungu, zeru, kweniso chanju chikulu. Mungalindizganga kuti iyu ndiyu wazengi kwaku imwi cha. Ndipu mungakambanga cha kuti, “Asani pe chechosi cho ndingachita . . . ” Imwi ndimwi mutenere kuziŵa “vo mukhumbika kuchita,” ndipu pavuli paki, chitanipu kanthu.

Kweni peche mafumbu nganyaki: Kumbi Bayibolo le ndi chilindizga wuli pakukamba za chiyuka? Kumbi chingang’anamuwanji kwaku imwi ndipuso munthu yo wakufwa? Kumbi tingaziŵa wuli kuti chilindizga ichi nchakusimikizgika?