MUNTHU munyaki yo mubali waki wakufwa wakulemba kuti: “Nge mwana wa m’charu cha England, ndikusambizika kuti ndingalongonga cha mo nditijivwiya pamasu pa ŵanthu. Ndikumbuka kuti ada wo kali agwiranga nchitu ya usilikali angundikambiya mwakukalipa kuti ‘Ungaliyanga cha!’ asani pachitika chinthu chinyaki chakupaska chitima. Ndikumbuka so cha asani ama akutifyofyonthapu pamwenga kutivumbatiya taŵana ŵawu (tengapu tanayi tosi pamoza). Pa nyengu yo ada afwanga ndipu nde ndi vyaka 56. Ndipu ndingujivwa kuti ndataya munthu wakukhumbika ukongwa. Kweni pakwamba ndingutondeka kuliya.”

Ŵanthu amitundu yinyaki alongo pakweru mo avwiya. Ŵanthu anyaki aziŵa mo ŵanthu yaŵa avwiya, asani akondwa pamwenga akwiya. Mwakupambana ndi ŵanthu yaŵa, mu vigaŵa vinyaki va charu, ukongwa anthurumi a kunkhondi kwa Europe ndi Britain, akusambizika kuti abisengi mo avwiya. Kweni kumbi nkhunanga kulongo kuti mwe ndi chitima asani munthu yo mwamuyanjanga wafwa? Kumbi Bayibolo likambanji?

Bayibolo likulembeka ndi Ahebere a ku chigaŵa cha kumulenji kwa Mediterranean, wo alongonga mo avwiyanga. Le ndi vakuyeruzgiyapu va ŵanthu wo angulongo chitima chawu pakweru. Karonga Davidi wanguliya nyifwa ya mwana waki Amunone, yo wangubayika. Ndipu iyu ‘wanguliya kwa kuŵaŵa mtima.’ (2 Samuele 13:28-39) Wanguliya so pa nyifwa ya mwana waki Absalomu wachinyengu yo wakhumbanga kumulonda ufumu. Bayibolo lititikambiya kuti: “Ndipu karonga [Davidi] wangusuzgika ukongwa mu mtima ndipu wangukwere mu chipinda cha pachanya pa chipata wangutenje, wachikwera watingi, ‘Owe mwana wangu Absalomu, mwana wangu, mwana wangu Absalomu! Mphanyi ndingufwa ini mu malu mwaku iwi, Owe Absalomu mwana wangu, mwana wangu!’” (2 Samuele 18:33) Davidi wanguliya nge mo mpapi weyosi wangaliriya. Nyengu zinandi apapi akhumba kuti mphanyi angufwa yiwu m’malu mwa mwana wawu. Viwoneka kuja vachilendu limu kuti mwana ndiyu wadankhi kufwa apapi ŵechendafwi.

Kumbi Yesu wanguchita wuli wati wavwa nyifwa ya m’bwezi waki Lazaro? Iyu wanguliya wati wafika pafupi ndi muwunda waki. (Yohane 11:30-38) Pavuli paki, Mariya wa ku Magdala wanguliya wati wafika pafupi ndi muwunda waku Yesu. (Yohane 20:11-16) Mkhristu yo wavwisisa umampha chilindizga cha chiyuka cho Bayibolo likamba, waliya kwambula kupembuzgika cha, nge mo  aliliya anyaki wo aleka kuziŵa vo Bayibolo likamba pa nkhani ya mo akufwa aliri. Kweni nge mo viliri ndi munthu weyosi yo waja ndi chitima, Mkhristu wauneneska, chinanga kuti wangaja ndi chilindizga cha chiyuka, waja ndi chitima ndipuso waliya asani wakwanjiwa waki watayika.—1 Ŵatesalonika 4:13, 14.

Kumbi isi tichita wuli mazuŵa nganu? Kumbi muwona kuti kulongo mo muvwiya, nkhwakusuzga pamwenga kuchitiska soni? Kumbi ŵanthu wo apereka ulongozgi pa nkhani zakupambanapambana akamba kuti wuli? Yiwu akoliyana ndi zeru zakali zo zikulembeka m’Bayibolo. Akamba kuti titenere kulongo chitima chidu pakweru, tingachikandilizganga cha. Ivi vititikumbuska anthurumi akugomezgeka akali, nge Jobu, Davidi ndipuso Yeremiya wo Bayibolo likamba kuti angulongo chitima chawu pakweru. Yiwu angwesa kujiko cha kuti aleki kuliya. Mwaviyo, nchinthu chazeru cha kuti tijipatuwengi pagulu la ŵanthu. (Nthanthi 18:1) Mbuneneska kuti ŵanthu  a mafuku ndi visopa vakupambanapambana aliya mwakupambanapambana. *

Kumbi mungachita wuli asani mukhumba kuliya? Munthu weyosi waliya. Kumbukani so kuti pa nyifwa yaku Lazaro, Yesu “wangukoreka chitima mu mzimu, wangudagha.” (Yohane 11:33, 35) Mwaviyo iyu wangulongo kuti kuliya pa nyifwa ya munthu yo tamuyanjanga nkhunanga cha.

Ivi vikoliyana ndi vo vinguchitikiya munthukazi munyaki zina laki Anne, yo mwana waki Rachel wangutayika weche wabonda. Murumu waki wangukamba kuti: “Chakuziziswa nchakuti ini ndi Anne tinguliya cha pa maliru. Kweni ŵanthu anyaki wosi aliyanga.” Anne wangukamba kuti: “Mbuneneska nadi, kweni ini ndaliya ukongwa mwakuti ndaliriya ndi arumu ŵangu viyo. Pati papita masabata ngamanavi waka, zuŵa linyaki ndingwamba kuvwa chitima ukongwa po ndenga ndija munyumba. Ndinguliya zuŵa losi lamphumphu. Kweni ndiwona kuti ivi vingundiwovya. Ndati ndaliya ndingwamba kuvwa umampha. Ndakhumbikanga nadi kuliya nyifwa ya mwana wangu. Ndipu ini ndigomezga nadi kuti tingaŵakanizanga cha kuliya ŵanthu wo ŵe ndi chitima. Chinanga kuti ŵanthu anandi atanja kukambiya anyawu kuti, ‘Mungaliya cha,’ kweni ivi vitovya cha.”

Kumbi anyaki achita wuli asani akwaskika ukongwa ndi nyifwa ya wakwanjiwa wawu? Wonani vo vinguchitikiya Juanita. Iyu waziŵa umampha ukongwa mo munthu wavwiya asani mwana waki wabonda watayika. Iyu wakufyokapu kankhondi. Pa nyengu iyi wenga so munthu wakutama. Kweni wanguchita ngozi ya galimotu vo vinguchitiska kuti wagonekeki muchipatala, Juanita wangufipa mtima ukongwa. Pati pajumpha masabata ngaŵi wanguluta ku leba mazuŵa ngaki ngakuchiliya ngechendakwani. Pati papita kanyengu kamanavi Vanessa wanguwaku ndipu wazitanga waka 0.9 kg. Juanita wakamba kuti: “Ndingukondwa ukongwa chifukwa nani ndenga ama sonu!”

Kweni likondwa laki lingumaliya munthowa. Pati papita mazuŵa nganayi Vanessa wangufwa. Juanita wakamba kuti: “Nthazi zangu zosi zingundimaliya.  Kuchembera kwangu kosi kungumaliya penipo. Ndingujivwa nge ndini munthu wambula nchitu. Chenga chinthu chakupweteka ukongwa kuwere kunyumba ndi kuwona malu ngo tingumunozge Vanessa ndipuso vinthu vo tingumuguliya. Ndakumbukanga zuŵa lo Vanessa wanguwiya kwa myezi. Ndakhumbanga cha kucheza ndi munthu weyosi.”

Kumbi vo wanguchita venga vakujumpha mwesu? Ŵanthu anyaki akhoza kuwona nadi viyo, kweni wo akukumanapu ndi vo Juanita wangukumana navu akamba kuti anguliya nyifwa ya mwana wawu wabonda nge po angaliriya nyifwa ya munthu mura. Yiwu akamba kuti, pa nyengu yo alindizga kuti mwana waweku, apapi ŵaki atimuyanja ukongwa. Paja chanju chapade pakati mwana yo wechendaweku ndi anyina. Asani mwana uyu wafwa, anyina awona kuti yo wafwa ndi munthu chayiyu. Ndipu ivi ndivu ŵanthu anyaki atenere kuziŵa.

Munthukazi munyaki wangukonkhoska mo wanguvwiya wati walonde uthenga wakuti mwana waki munthurumi wa vyaka 6 watayika chifukwa cha nthenda ya mtima yo wanguwa nayu. Iyu watiti: “Ndinguvwa vinthu vakupambanapambana mu liŵavu, ndinguchita chikhwakhwalulu, ndinguvwana cha kuti wafwa nadi, ndingujimba mlandu, ndingukwiyiya murumu wangu ndipuso madokotala chifukwa chakuti angutondeka kuŵanika kuti nthenda yaki yenga yikulu.”

Ŵanthu anyaki akwiya asani ŵe ndi chitima. Akhoza kukwiyiya madokotala ndi manesi chifukwa chakuwona nge angumuphwere ukongwa cha munthu yo watayika. Nyengu zinyaki akhoza kukwiyiya anyawu ndi abali ŵawu wo panyaki angukamba pamwenga kuchita chinthu chinyaki chiheni. Anyaki akwiyiya munthu yo wafwa chifukwa chakuziŵaniza kuluta kuchipatala ndi matenda ngaki. Stella wakamba kuti: “Ndikumbuka kuti ndakwiyiyanga murumu wangu chifukwa ndaziŵanga kuti asani wanguchitapu kanthu mwaliŵi mphanyi ngwamoyu. Iyu watamanga ukongwa kweni madokotala ngati ngamutcheŵeska, watoliyangaku kanthu cha.” Nyengu zinyaki ŵanthu akwiya chifukwa cha masuzgu ngo ŵanthu amoyu angakumana nangu pavuli pa nyifwa ya munthu yo watayika.

Anyaki atijimba mlandu chifukwa chakukwiya ndipu atijiwona kuti mbakunanga. Anyaki so atijimba mlandu kuti ndiwu achitiska kuti wakwanjiwa wawu wafwi. Kanandi akamba kuti: “Watingi wafwengi cha asani ndinguluta nayu liŵi ku chipatala,” pamwenga “asani  ndinguluta nayu ku chipatala chinyaki,” pamwenga “asani ndingumuwovya kuti wajiphweriyengi ukongwa.”

Ndipu anyaki so atijimba mlandu ukongwa asani wakwanjiwa wawu wafwa mwakubuchizga. Akumbuka nyengu zo angukwiyiskana pamwenga kupindana ndi munthu yo wafwa. Anyaki angajivwa kuti angutondeka kuchita vosi vo vakhumbikanga pa munthu yo watayika.

Anthukazi anandi aja ndi chitima kwa nyengu yitali ukongwa asani mwana wafwa, ndipu ivi viyanana ndi vo ŵanthu wo aziŵa umampha va umoyu wa ŵanthu akamba kuti, nyifwa ya mwana yichitiska kuti apapi ajivwengi kuti asoŵa chinthu chinyaki kwa umoyu wawu wosi, ukongwa anyina a mwana.

Nyifwa ya murumu winu pamwenga muwolu winu njakuŵaŵa so ukongwa, asani mwajanga umoyu wakukolerana ukongwa. Nyifwa yaviyo iyi yingachitiska kuti vinthu vosi vo mwachitiyanga limoza nge, kwende limoza, kugwiriya nchitu limoza, kuchitiya vinthu vakukondweska limoza ndipuso kugomezgana vimaliyi penipo.

Ricardo wakamba mo wanguvwiya muwolu waki wati wafwa kuti: “Ndingumusoŵa ukongwa mwakuti ndakhumbanga kuti mphanyi nani ndingufwa.” Iyu wangukamba so kuti: “Muwolu wangu wati wafwa, ndingwamba kujivwa kuti ndikhumbika kuja pafupi ndi munthu cha, kweni  ndinguziwamu liŵi kuti chinanga ndichiti viyo, muwolu wangu wayukengi cha ndipuso vikhoza kundichitiska kuti ndisuzgikengi maŵanaŵanu. M’malu mwaki, Ricardo wangulutirizga kuchita vinthu vauzimu nge kuluta ku maunganu ndi kupharazga uthenga wa m’Bayibolo.

Ricardo wangukamba so kuti: “Ndati ndawona chanju ndi chovyu chakutuwa kwaku Yehova, ndinguwona mo wamukiyanga marombu ngangu chinanga mpha nkhani zo zawonekanga nge zimanazimana, ndipu ndinguja nayu pa ubwezi. Kuziŵa kuti Chiuta watindiyanja kungundiwovya kuti ndikunthiyepu suzgu yo yawonekanga nge mayeseru ngakulu ukongwa ngo ndenga ndechendakumanepu nangu.” Iyu wazomerezga so kuti: “Ndechekumusoŵa ukongwa muwolu wangu, kweni ndigomezga ndi mtima wosi kuti palivi chinthu cho Yehova wazomerezga kuti chichitiki cho chingatichitiska kuti tisuzgikengi mpaka muyaya.”

Munthu yo wakulemba buku linyaki lakukwaskana ndi nyifwa watitilunguchizga kuti: “Mungazomerezganga cha kuti ŵanthu anyaki ndiwu akukambiyeningi mo mungachitiya pamwenga mo mungavwiya. Chitima cha ŵanthu chipambanapambana. Anyaki aŵanaŵana ndipuso achita vinthu vakuti imwi muziŵi vo yiwu aŵanaŵana, kuti mulongo kuti mwe ndi chitima ukongwa pamwenga cha. Muŵagowokiyengi waka ŵanthu aviyo ndipu kuviŵika mu mtima cha. Asani mutijichichizga kuti muchiti vinthu vo ŵanthu anyaki pamwenga vo ŵanthu wosi awona kuti ndivu vakwenere, muchitiska kuti maŵanaŵanu nginu ngaleki kuweriyamu liŵi.”—Leavetaking—When and How to Say Goodbye.

Ŵanthu alongo chitima chawu munthowa zakupambanapambana. Ting’anamuwa kuti tikhumba kupereka masachizgu nga mo munthu weyosi wangaliriya cha. Kweni asani munthu yo we ndi chitima watondeka kuzomerezga vo vachitika, yituŵa ngozi yikulu ukongwa. Asani ve viyo, mubwezi wapamtima wa munthu uyu watenere kumuwovya. Bayibolo likamba kuti: “Bwezi litanja nyengu zosi, ndipu mwana munyaku wakupapikiya suzgu.” Mwaviyo mungawopanga cha kupempha kuti anyaki akuwovyeni, kukambiyaku anyinu ndipuso kuliya.—Nthanthi 17:17.

Munthu weyosi walongo chitima asani wakwanjiwa waki watayika ndipu nkhunanga cha kuliya pa masu pa ŵanthu. Kweni pe mafumbu nganyaki ngo ngakhumbika kumukika, nge ngakuti: ‘Kumbi ndingachita wuli pa nyengu yo nde ndi chitima? Kumbi kujimba mlandu pamwenga kukwiya nkhwakwenere? Kumbi ndingachita wuli asani nditijimba mlandu ndipuso asani ndikwiya? Nchinthu wuli cho chingandiwovya kukunthiyapu nyifwa ndi chitima?’ Chigaŵa chapanthazi chimukengi mafumbu yanga ndi nganyaki.