Zina laku Chiuta lo lilembeka ndi vilembu vinayi va Chiheberi יהוה, lisanirika maulendu pafufupi 7,000 mu Malemba nga Chiheberi. Mu Bayibolu ili, vilembu vinayi venivi vo vidanika kuti Tetiragiramatoni, vikufwatulika kuti “Yehova.” Zina ili ndilu lisanirika ukongwa mu Bayibolu. Chinanga kuti ŵanthu wo angulembaku Bayibolu asani azumbuwa Chiuta nyengu zinyaki agwiriskiya ntchitu mazina ngakupambanapambana ngaulemu nge “Wanthazizosi,” “Wapachanya Limu,” ndipuso “Ambuya,” kweni asani akhumba kuzumbuwa zina chayilu laku Chiuta agwiriskiya ntchitu vilembu vinayi va Chiheberi vo vimiya zina laki.

Yehova Chiuta wangulamula akulemba Bayibolu kuti agwiriskiyengi ntchitu zina laki. Mwakuyeruzgiyapu wangukambiya mchimi ­Yoweli kuti walembi kuti: “Weyosi yo wadaniya pa zina laku Yehova wazamutaskika.” (Yoweli 2:32) Ndipu Chiuta wangukambiya munthu munyaki yo wakulembaku buku la Masalimo kuti walembi kuti: “Ŵanthu aziŵi kuti yimwi, yo zina linu ndimwi Yehova, Yimwi mwija ndimwi Wapachanya Limu pacharu chosi chapasi.” (Salimo 83:18) Zina laku Chiuta lisanirika mubuku la Masalimo maulendu pafufupi 700. Buku ili le ndi sumu zo ŵanthu aku Chiuta ambanga ndipu anguziloŵeza. Ntchifukwa wuli mu Mabayibolu nganandi mulivi zina laku Chiuta? Ntchifukwa wuli mu Bayibolu ili agwiriskiya ntchitu zina lakuti “Yehova”? Nanga zina laku Chiuta lakuti Yehova ling’anamuwanji?

Ntchifukwa wuli mu Mabayibolu nganandi mulivi zina laku Chiuta? Pe vifukwa vakupambanapambana. Anyaki awona kuti Chiuta Wanthazizosi wakhumbika cha kudanika zina linyaki lapade. Anyaki atimbanyizgika ndi mudawuku wa Ayuda wakuti angagwiriskiyanga cha ntchitu zina laku Chiuta, chifukwa chakopa kuliyuyuwa. Ndipu anyaki agomezga kuti chifukwa chakuti palivi yo waziŵa mo zina laku Chiuta litenere kuzumbulikiya, awona kuti vingaŵa umampha kuti agwiriskiyengi ntchitu mazina ngaulemu nge, “Ambuya” pamwenga “Chiuta.” Kweni fundu zenizi zakuvwika cha pa vifukwa ivi:

•   Ŵanthu wo awona kuti Chiuta wakhumbika cha kudanika zina linyaki lapade, aluwa fundu yakuti mumipukutu yakali ya Mazu ngaki, kusazgapu yo yengapu Khristu wechendazi pacharu chapasi, mwe zina laku Chiuta chayilu. Nge mo takambiya kali, Chiuta wangulamula kuti zina laki lilembeki mu Mazu ngaki maulendu pafufupi 7,000. Yapa viwoneke limu kuti Chiuta wakhumba kuti tiziŵi zina laki kweniso kuti tiligwiriskiyengi ntchitu.

• Akufwatuliya Bayibolu wo atuzgamu zina laku Chiuta mu Bayibolu chifukwa chakutumbika mudawuku wa Ayuda aluwa fundu yakukhumbika ukongwa iyi: Chinanga kuti alembi Achiyuda akananga kuzumbuwa zina laku Chiuta, kweni angulituzgamu cha mumipukutu yawu ya Bayibolu. Mipukutu yakali yo yikusanirika ku Qumran, kufupi ndi Nyanja Yakufwa, ye ndi zina laku Chiuta mumalu nganandi. Akufwatuliya Bayibolu anyaki asimikiza kuti zina laku Chiuta lengamu mumipukutu yakwambiriya chifukwa chakuti atililemba ndi vilembu vikuluvikulu vakuti “AMBUYA.” Kweni fumbu ndakuti, Ntchifukwa wuli akufwatuliya ŵenaŵa achita chiganga chaviyo, kutuzgamu zina laku Chiuta mu Bayibolu ndi kulembamu mazina nganyaki uku aziŵa kuti lisanirika mu Bayibolu maulendu masawuzandi nganandi? Kumbi yiwu agomezga kuti ndiyani yo wakuŵapaska mazaza ngakutuzgiyamu zina laku Chiuta? Yiwu ndiwu aziŵa.

• Ŵanthu wo akamba kuti tikhumbika cha kugwiriskiya ntchitu zina laku Chiuta chifukwa chakuti tiziŵa cha mo litenere kuzumbulikiya, agwiriskiya ntchitu zina lakuti Yesu chinanga kuti palivi yo waziŵa mo lazumbulikiyanga. Akusambira aku Yesu akwambiriya azumbuwanga zina laki mwakupambana ndi mo lizumbulikiya mazuŵa nganu. Akhristu Achiyuda atenere kuti azumbuwanga zina laku Yesu kuti Ye·shuʹa‛. Ndipu zina lakuti “Khristu” alizumbuwanga kuti Ma·shiʹach, pamwenga “Mesiya.” Akhristu wo alongoronga Chigiriki alizumbuwanga kuti I·e·sousʹ Khri·stosʹ, ndipu wo alongoronga Chilatini alizumbuwanga kuti Ieʹsus Chriʹstus. Mwakukambirika ndi Chiuta, zina laki la mu Chigiriki likulembeka mu Bayibolu. Venivi vilongo kuti Akhristu akwambiriya azumbuwanga zina laku Yesu mwakukoliyana ndi mo ŵanthu anandi alizumbuliyanga mu chineneru chawu. Mwakuyanana ŵaka, Komiti Yakufwatuliya Bayibolu la Charu Chifya, yiwona kuti mphakwenere kugwiriskiya ntchitu zina lakuti “Yehova,” chinanga kuti mu Chiheberi chakali zina laku Chiuta lazumbulikanga viyo cha.

Ntchifukwa wuli mu Bayibolu la Charu Chifya agwiriskiya ntchitu zina lakuti “Yehova”? Mu Chingelezi, vilembu vinayi va Chiheberi vo vimiya zina laku Chiuta (יהוה) vilembeka kuti YHWH. Nge mo venge ndi mazu nga mu Chiheberi chakali, vilembu vinayi venivi vilivi ma vawelu. Asani ŵanthu aŵerenga Chiheberi mu nyengu yakali, asuzgikanga cha kuŵikamu mavawelu ngakwenere.

Pati pajumpha vyaka 1,000 kutuliya po angumaliziya kulemba Malemba nga Chiheberi, akaswiri Achiyuda angunozga nthowa  yakuzumbuliya mazu mwakuŵika tivizindikiru mu mazu to tawovyanga kuziŵa mavawelu ngo angagwiriskiya ntchitu pakuŵerenga Chiheberi. Kweni pa nyengu yo, awonanga kuti ndi mwikhu kuzumbuwa zina chayilu laku Chiuta mwakukweza, mwaviyo, agwiriskiyanga ntchitu mazina nganyaki. Sonu viwoneka kuti achikope vilembu vinayi vo vimiya zina laku Chiuta, angusazga mavawelu nga mazina nganyaki ngo agwiriskiyanga ntchitu ndi vilembu vinayi vo vimiya zina laku Chiuta. Mwaviyo, mipukutu yo ye ndi tivizindikiru to, yingawovya cha kuziŵa mo zina laku Chiuta lazumbulikiyanga mu Chiheberi chakwambiriya. Anyaki awona kuti zina lenili lazumbulikanga kuti “Yahweh,” ndipu anyaki awona kuti lazumbulikanga mu nthowa zinyaki. Mumpukutu unyaki wa ku Nyanja Yakufwa wo we ndi chigaŵa cha buku la Levitiko mu Chigiriki, zina laku Chiuta likulembeka kuti Iao. Akaswiri a Chigiriki akali, akamba so kuti lazumbulikanga kuti Iae, I·a·beʹ, ndi I·a·ou·eʹ. Kweni tingakamba cha kuti aneneska pamwenga apusika. Tiziŵa cha mo ateŵeti aku Chiuta a mu nyengu yakali azumbuliyanga zina laki mu Chiheberi. (Genezesi 13:4; Ekisodo 3:15) Vo tiziŵa vakuti asani Chiuta wakambiskana ndi ŵanthu ŵaki wagwiriskiyanga ntchitu zina laki mwakuwerezawereza. Ŵanthu aku Chiuta azumbuwanga zina laki pakukambiskana nayu, kweniso yiwu aligwiriskiyanga ntchitu asani akambiskana ndi anyawu.—Ekisodo 6:2; 1 Mafumu 8:23; Salimo 99:9.

Sonu ntchifukwa wuli Bayibolu ili lagwiriskiya ntchitu zina lakuti “Yehova”? Chifukwa chakuti zina laku Chiuta lalembeka viyo kwa nyengu yitali.

Mu Chingelezi, zina laku Chiuta lingulembeka kakwamba mu Bayibolu lo lingufwatulika ndi William Tyndale mu chaka cha 1530, lo lenga ndi mabuku ngankhondi ngakwamba, Genezesi mpaka Dotoronome (Pentateuch). Iyu wangugwiriskiya ntchitu zina lakuti “Iehouah.” Pati pajumpha vyaka, Chingelezi chingusintha ndipu zina laku Chiuta lingwamba kulembeka mwakukoliyana ndi mo ŵanthu aŵereŵetiyanga. Mwakuyeruzgiyapu, mu 1612, Henry Ainsworth wangugwiriskiya ntchitu zina lakuti “Iehovah” mubuku la Masalimo lo wangufwatuliya. Pavuli  paki, mu 1639, buku ili ŵati alinozga so ndi kusazgiyamu mabuku ngankhondi ngakwamba, (Pentateuch) angugwiriskiya ntchitu zina lakuti “Jehovah.” Mu 1901, wo angufwatuliya Bayibolu la American Standard Version angugwiriskiya ntchitu zina lakuti “Jehovah” mumalu ngosi ngo zina laku Chiuta lasanirikanga mu Chiheberi.

Mubuku lo wangulemba mu 1911, Joseph Bryant Rotherham yo wenga kaswiri wa Bayibolu wangukonkhoska chifukwa cho wanguwiriskiya ntchitu zina lakuti “Jehovah” mumalu mwa zina lakuti “Yahweh.” Iyu wangukamba kuti “wakhumbanga kulemba zina lo ŵanthu wo aŵerenga Bayibolu atiliziŵa umampha.” (Studies in the Psalms) Mu 1930, kaswiri munyaki zina laki A. F. Kirkpatrick nayu wangukamba venivi wachikonkhoska chifukwa cho wangugwiriskiya ntchitu zina lakuti “Jehovah.” Iyu wangukamba kuti: “Akaswiri a marangu nga vineneru akamba kuti zina laku Chiuta likhumbika kuzumbulika kuti Yahveh pamwenga Yahaveh; kweni zina lakuti JEHOVAH ndilu liziŵika umampha mu Chingelezi, ndipu chakukhumbika ukongwa ndi mo litenere kuzumbulikiya cha, kweni kuziŵa kuti ndilu zina chayilu laku Chiuta, mumalu mwakugwiriskiya ŵaka ntchitu zina laulemu nge lakuti ‘Ambuya.’”

Kumbi zina laku Chiuta lakuti Yehova ling’anamuwanji? Mu Chiheberi, zina lakuti Yehova lituliya ku mazu ngo ngang’anamuwa kuti “kuja,” ndipu akaswiri anandi awona kuti mazu nga Chiheberi ngenanga ngakamba za munthu yo wachitiska chinthu kujaku. Mwaviyo, Komiti Yakufwatuliya Bayibolu la Charu Chifya yiwona kuti zina laku Chiuta ling’anamuwa kuti, “Wachitiska Kuja.” Akaswiri a Bayibolu ŵe ndi maŵanaŵanu ngakupambanapambana, sonu tingakamba cha kuti aneneska pamwenga apusika. Kweni vo zina laku Chiuta ling’anamuwa vikoliyana ukongwa ndi udindu waku Yehova nge Mlengi wa vinthu vosi kweniso yo wafiska khumbu laki. Iyu wakuchitiska kuti charu chapasi, kuchanya, ŵanthu kweniso angelu, vijeku, kweniso walutirizga kuchitiska kuti khumbu laki lifiskiki.

Mwaviyo, zina lakuti Yehova ling’anamuwa ŵaka fundu yo yisanirika pa Ekisodo 3:14 pe cha, po pakamba kuti: “Ndazamuja Cho Ndasankha Kuja” pamwenga “Ndazamuja Cho Ndazamuja.” Kukamba uneneska, mazu ngenanga ngakwana cha kukonkhoska vo zina laku Chiuta ling’anamuwa. Kweni, ngakonkhoska ŵaka chigaŵa chinyaki cha mo Chiuta waliri, ngalongo kuti iyu waja chechosi cho chikhumbika pa chakuchitika chechosi kuti wafiski khumbu laki. Chinanga kuti vo zina lakuti Yehova ling’anamuwa visazgapu fundu yeniyi, zina ili likamba ŵaka za vo iyu wasankha kuja cha. Kweni lisazgapu so vo wachitiska kuti vichitiki mu chilengedu chaki kuti wafiski khumbu laki.