A3
Vo Vinguchitika Kuti Bayibolu Lifiki Kwaku Isi
Yo wakulemba Bayibolu kweniso mweneku ndiyu so watilivikiliya. Iyu ndiyu wakuchitiska kuti mazu yanga ngalembeki:
“Mazu ngaku Chiuta ngaŵengeku mpaka muyaya.”—Yesaya 40:8.
Fundu iyi njauneneska chinanga kuti palivi mipukutu yakwambiriya ya Bayibolu ya Malemba nga Chiheberi ndi Chiaramu * pamwenga ya Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu yo yilipu mpaka sonu. Mwaviyo, kumbi tingasimikiza wuli kuti uthenga wa mu Bayibolu wo te nawu mazuŵa nganu uyanana ndi wo wenga mumipukutu yakwambiriya?
AKUKOPE MALEMBA ANGUSUNGA MAZU NGAKU CHIUTA
Kuti Malemba nga Chiheberi ngasungiki, Chiuta wangulamula ŵanthu kuti akopiyengi malemba. * Mwakuyeruzgiyapu, Yehova wangukambiya mafumu nga ku Isirayeli kuti ngakopiyengi Dangu. (Dotoronome 17:18) Chiuta wangulamula so Alevi kuti asungengi mipukutu ya Dangu kweniso kuti asambizengi ŵanthu Dangu lo. (Dotoronome 31:26; Nehemiya 8:7) Ayuda ŵati awe ku ukapolu ku Babiloni, pangupangika kagulu ka akukope malemba pamwenga kuti alembi (Asofirimu). (Ezra 7:6, mazu ngamumphata) Pati pajumpha nyengu, alembi ŵenaŵa angukope mipukutu yinandi ya mabuku 39 nga Malemba nga Chiheberi.
Kwa vyaka mahandiredi nganandi, alembi akopiyanga mabuku ngenanga mwakuphwere ukongwa. Mu vyaka vya mu ma 500-1500 C.E., kagulu ka alembi Achiyuda ko kadanikanga kuti Amasoreti, kangulutirizga kukope malemba. Mpukutu wamphumphu wakali ukongwa wa Amasoreti udanika kuti Leningrad Codex ndipu ungulembeka mu 1008/1009 C.E. Kweni mukatikati mwa vyaka va mu ma 1900, mipukutu ya Bayibolu pamwenga vigaŵa vaki, vakukwana 220 vingusanirika pa Mipukutu ya ku Nyanja Yakufwa. Mipukutu yeniyi yenga yakali ukongwa ndipu yapambananga vyaka vakujumpha 1,000 ndi mpukutu wa Leningrad Codex. Ŵati ayananisa Mipukutu ya ku Nyanja Yakufwa ndi mpukutu wa Leningrad Codex angusaniya fundu yakukhumbika ukongwa iyi: Chinanga kuti mazu nganyaki nga mu Mipukutu ya ku Nyanja Yakufwa ngapambana, kweni kupambana kwenuku kusintha uthenga waki cha.
Sonu nanga ntchinthu wuli chinguchitika ndi mabuku 27 nga Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu? Mabuku yanga ngangulembeka ndi anyaki mwa akutumika aku Yesu Khristu kweniso akusambira ŵaki anyaki akwambiriya. Nge mo achitiyanga alembi Achiyuda, Akhristu akwambiriya akopiyanga mabuku ngenanga. (Akolose 4:16) Chinanga kuti Diocletian yo wenga Fumu ya ku Roma kweniso ŵanthu anyaki anguyesesa kuti anangi mabuku ngosi ngachikhristu ngakwambiriya, kweni mipukutu yakali kweniso vigaŵa vaki vinyaki vasungika mpaka sonu.
Mabuku ngachikhristu ngangufwatulika so mu vineneru vinyaki. Nganyaki mwa Mabayibolu ngakali ukongwa ngo ngakufwatulika ngenga nga mu vineneru ivi: Chiarimeniya, Chikopitiki, Chiifiyopiki, Chijojiya, Chilatini ndipuso Chisiriyaki.
MIPUKUTU YA CHIHEBERI KWENISO CHIGIRIKI YO ANGUGWIRISKIYA NTCHITU PAKUFWATULIYA
Ndi mipukutu yosi cha yakali ya Bayibolu yo ye ndi mazu ngakuyanana. Sonu kumbi tingaziŵa wuli uthenga wo wenga mumipukutu yakwambiriya?
Tiyeruzgiyi kuti msambizi wakambiya ŵana a sukulu akukwana 100 kuti akope chaputala champhumphu cha mubuku. Chinanga kuti buku lo angukopamu nkhani yo lingasoŵa, kuyananisa vo ŵana wo angukope kungawovya kuziŵa vo venga mubuku lakwamba. Chinanga kuti ŵana wo anganangisa vinthu vinyaki pakukope, kweni vingachitika cha kuti wosi anangisi vinthu vakuyanana. Mwakunana ŵaka, asani akaswiri a Bayibolu angayananisa mipukutu masawuzandi yakali ya Bayibolu kweniso vigaŵa vaki, angaziŵa vo akukope malemba angunangisa ndipuso angaziŵa vo vingulembeka mumipukutu yakwambiriya.
“Palivi buku linyaki la mu nyengu yakali lo akulikope mwauneneska nge malemba ngenanga”
Kumbi tingasimikiza wuli kuti mu Bayibolu mwe uthenga wo wenga mumipukutu yakwambiriya? Kaswiri munyaki wa Bayibolu zina laki William H. Green wangukamba vakukwaskana ndi Malemba nga Chiheberi kuti: “Palivi buku linyaki la mu nyengu yakali lo akulikope mwauneneska nge malemba ngenanga.” Kaswiri munyaki so wa Bayibolu zina laki F. F. Bruce wangulemba vakukwaskana ndi Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu, ngo anyaki atingadana kuti “Chipanganu Chasonu.” Iyu wangulemba kuti: “Pe maukaboni nganandi ngo ngalongo kuti malemba nga Chipanganu Chasonu ngauneneska kuluska mabuku nganyaki ngakali ndipu palivi yo wangasuska fundu yeniyi.” Iyu wangukamba so kuti: “Asani malemba nga Chipanganu Chasonu ngenga ŵaka mabuku nganyaki, palivi yo watingi wakayikiyengi kuti ngauneneska.”
Chaputala 40 cha buku la Yesaya mu Mipukutu ya ku Nyanja Yakufwa (yingulembeka pakati pa 125 B.C.E. mpaka 100 B.C.E.)
Ŵati ayananisa mipukutu yeniyi ndi mipukutu ya Chiheberi yo yingulembeka vyaka 1,000 kunthazi kwaki, angusaniya mazu ngamanavi ngo ngapambananga, ukongwa masipeling’i
Chaputala 40 cha buku la Yesaya mumpukutu wakukhumbika ukongwa wa Chiheberi wa Aleppo Codex, wa Amasoreti wo ungulembeka cha mu 930 C.E.
Malemba nga Chiheberi: Bayibolu la Charu Chifya la Malemba Ngachiheberi (1953-1960) lingufwatulika kutuliya mumpukutu wa Biblia Hebraica, wo ungulembeka ndi Rudolf Kittel. Kutuliya nyengu yeniyi, pangulembeka so mabuku nganyaki nga Malemba Ngachiheberi ngakunozgeka so nge Biblia Hebraica Stuttgartensia ndi Biblia Hebraica Quinta, ngo mwe vinthu vinyaki vo akusintha mwakukoliyana ndi vo angusaniya mu Mipukutu ya ku Nyanja Yakufwa kweniso mumipukutu yinyaki yakali. Mumabuku yanga angulembamu mazu nga mumpukutu wa Leningrad Codex ndipu mwenga mazu ngamumphata ngo angungalemba mwakukoliyana ndi vo ve mumabuku nganyaki (Samaritan Pentateuch, Dead Sea Scrolls, Greek Septuagint, Aramaic Targums, Latin Vulgate, ndi Syriac Peshitta). Pa nyengu yo anozganga so Bayibolu la Charu Chifya, anguwona so vo ve mubuku la Biblia Hebraica Stuttgartensia ndipuso la Biblia Hebraica Quinta.
Malemba nga Chigiriki: Kukumaliya kwa vyaka va mu ma 1800, B. F. Westcott ndi F.J.A. Hort anguyananisa mipukutu ya Bayibolu yo yengapu kweniso vigaŵa vaki vinyaki ndipu angunozga buku la Malemba nga Chigiriki. Yiwu anguwona kuti buku lo angunozga likoliyana ukongwa ndi vo venga mumipukutu yakwambiriya. Mukatikati mwa vyaka va mu ma 1900, Komiti Yakufwatuliya Bayibolu la Charu Chifya, yingugwiriskiya ntchitu buku lenili pakufwatuliya Bayibolu la Charu Chifya. Komiti iyi yingugwiriskiya so ntchitu mipukutu yinyaki yakali yagumbwa, yo ŵanthu awona kuti yingulembeka mu vyaka va mu ma 100 C.E ndipuso mu ma 200 C.E. Kutuliya pa nyengu yeniyo, mipukutu yinandi yagumbwa yasanirika. Kweniso, mumabuku nge ngo ngakulembeka ndi Nestle kweniso Aland, ndipuso ngo ngakulembeka ndi wupu wa United Bible Societies, mwe vinthu vo vafufuzika pambula kuswera yapa. Vinthu vinyaki vo akusaniya pa kafufuku mwenuyu, anguvigwiriskiya ntchitu pakunozga so Bayibolu la Charu Chifya.
Mwakukoliyana ndi vo ve mumabuku ngenanga, viwoneka kuti mazu nganyaki nga Malemba nga Chigiriki Ngachikhristu ngo nge mu Mabayibolu nganyaki ngo ngakufwatulika kali nge la King James Version, ngangusazgikamu pavuli paki ndi akukope malemba ndipu mavesi ngenanga mwengavi mu Malemba ngakukambirika. Kweni chifukwa chakuti mu vyaka va mu ma 1500 anguŵika mavesi mu Bayibolu, kutuzgamu mazu ngo ngangusazgikiyamu kwachitiska kuti mu Mabayibolu nganyaki mavesi nganyaki ngaŵevi mazu. Mavesi ngaki ndi yanga: Mateyu 17:21; 18:11; 23:14; Mariko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Yohane 5:4; Machitidu 8:37; 15:34; 24:7; 28:29 ndi Aroma 16:24. Mu Bayibolu ili, pa vesi lo palivi mazu paŵikika mazu nga mumphata ngakulongo kuti pa vesi lo palivi mazu.
Viwoneka kuti mazu ngatali ngakumaliya nga Mariko 16 (mavesi 9-20), mazu ngafupi ngakumaliya nga Mariko 16 kweniso mazu nga pa Yohane 7:53–8:11, mwengavi mumipukutu yakwambiriya. Mwaviyo, mazu ngaboza ngenanga ngakusazgikamu cha mu Bayibolu lakunozgeka so ili. *
Mu Bayibolu ili, mazu nganyaki nganozgeka kuti ngakoliyani ndi vo akaswiri a Bayibolu azomereza kuti venga mumipukutu yakwambiriya ya Bayibolu. Mwakuyeruzgiyapu, mwakukoliyana ndi mipukutu yinyaki, lemba la Mateyu 7:13 likamba kuti: “Sereni pageti lifinyi, chifukwa geti lisani kweniso msewu ukulu ulongozge ku pharanyiku, ndipu wo atendamu mbanandi.” Mazu ngakuti “geti” ngangusazgikamu cha mu Mabayibolu nga Charu Chifya ngakali. Kweni ŵati afufuza mumipukutu, angusaniya kuti mazu ngakuti “geti” ngengamu mumipukutu yakwambiriya. Mwaviyo, mazu ngenanga ngakuŵikika mu Bayibolu ili. Pe so vinthu vinyaki vo vanozgeka so. Kweni ndi mumalu munandi cha mo mwasintha, ndipu venivi vasintha cha uthenga wa mu Mazu ngaku Chiuta.
Lemba la 2 Akorinto 4:13–5:4 pampukutu wagumbwa wo ungulembeka cha mu 200 C.E.
^ ndimi 5 Kutuwa yapa mpaka kunthazi, malemba yanga ngadanikengi ŵaka kuti Malemba nga Chiheberi.
^ ndimi 7 Mipukutu yakhumbikanga kuyikope chifukwa chakuti malemba ngakwambiriya ngangulembeka pa vinthu vo vanangikanga liŵi.
^ ndimi 18 Mu Bayibolu la Charu Chifya la Malemba Ngakupaturika la Malifalensi la Chingelezi, (New World Translation of the Holy Scriptures—With References) lo lingutuzgika mu 1984, mwe mazu ngamumphata ngo ngakonkhoska vifukwa vo vilongo kuti mazu nga mumavesi ngenanga ngaboza.
