Magsisi: Ang salitang Griego ay puwedeng isaling “magbago ng isip” at nangangahulugang pagbabago ng kaisipan, saloobin, o layunin. Sa kontekstong ito, gagawin ang ‘pagsisisi’ para magkaroon ng magandang kaugnayan sa Diyos.—Tingnan ang study note sa Mat 3:8, 11 at Glosari, “Pagsisisi.”

Ipakita muna ninyo na talagang nagsisisi kayo: Lit., “Magluwal kayo ng bungang angkop sa pagsisisi.” Ang “bungang angkop sa pagsisisi” ay tumutukoy sa mga patunay at mga gawa na nagpapakitang nagbago na ang kaisipan o saloobin ng mga nakikinig kay Juan.—Luc 3:8; Gaw 26:20; tingnan ang study note sa Mat 3:2, 11 at Glosari, “Pagsisisi.”

magsisi kayo at manumbalik: Ang salitang Griego na me·ta·no·eʹo, “magsisi,” ay puwedeng literal na isaling “magbago ng isip” at nangangahulugang pagbabago ng kaisipan, saloobin, o layunin. Sa kontekstong ito, kasama sa pagsisisi ang kagustuhan ng isang tao na maibalik o maayos ang kaugnayan niya sa Diyos. Kapag tunay ang pagsisisi ng isang makasalanan, talagang ikinalulungkot niya ang nagawa niya at determinado siyang hindi na ito maulit. (2Co 7:10, 11; tingnan ang study note sa Mat 3:2, 8.) Ang isang makasalanan na talagang nagsisisi ay mapapakilos na “manumbalik,” o tumalikod sa kaniyang maling landasin at gawin ang mga bagay na makapagpapasaya sa Diyos. Ang pandiwang Hebreo at Griego para sa “manumbalik” (sa Hebreo, shuv; sa Griego, streʹpho; e·pi·streʹpho) ay parehong nangangahulugang “bumalik; tumalikod” sa literal na paraan. (Gen 18:10; 50:14; Gaw 15:36) Pero kapag ginagamit ito sa espirituwal na diwa, puwede itong tumukoy sa pagtalikod sa maling landasin at panunumbalik sa Diyos.—1Ha 8:33; Eze 33:11; tingnan ang study note sa Gaw 15:3; 26:20.

magsisi: Ang salitang Griego ay puwedeng isaling “magbago ng isip” at nangangahulugang pagbabago ng kaisipan, saloobin, o layunin. Sa kontekstong ito, ang payo na “magsisi” ay kaugnay ng ekspresyong at manumbalik sa Diyos, kaya tumutukoy ito sa kaugnayan ng isa sa Diyos. Makikita sa gawa kung talagang nagsisisi ang isang tao. Sa ibang salita, makikita sa mga ikinikilos niya na talagang nagbago ang kaisipan o saloobin niya.—Tingnan ang study note sa Mat 3:2, 8; Luc 3:8 at Glosari, “Pagsisisi.”

pagtitimpi: Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang pangngalang Griego na a·no·kheʹ ay dito lang lumitaw at sa Ro 3:25. Literal itong nangangahulugang “pagpipigil.” Ang kaugnay nitong pandiwang Griego ay ginamit sa ilang talata, kung saan isinalin itong “nagtitiis” at “nagpapasensiya.” (Mat 17:17; 1Co 4:12; Efe 4:2) Ginamit din ng Griegong Septuagint ang pandiwang ito para tumukoy sa pagpipigil ni Jehova. (Isa 42:14; 64:12; LXX) Sa kasaysayan ng tao, nagpakita ang Diyos ng pambihirang kabaitan, pagtitimpi, at pagtitiis sa pamumusong sa pangalan niya, pagpapahirap at pagpatay sa Anak niya, at masamang pagtrato sa kaniyang tapat na mga mananamba. Ginawa ito ng Diyos dahil ‘sinisikap niyang akayin sa pagsisisi’ ang mga tao. Ganiyan din ang sinabi ni apostol Pedro.​—2Pe 3:9.

pagsisisi: Lit., “pagbabago ng isip.” Sa Bibliya, tumutukoy ito sa pagbabago ng isip na may matinding kalungkutan dahil sa dating paraan ng pamumuhay, dahil sa pagkakamali, o dahil hindi nagawa ng isa ang dapat niyang gawin. Sa kontekstong ito, ang “pagsisisi” ay tumutukoy sa kagustuhan ng isang tao na magkaroon ng magandang kaugnayan sa Diyos o maibalik ito. Ang tunay na pagsisisi ay may kasamang pagkilos, ang pagbabago ng landasin.​—Tingnan ang study note sa Mat 3:2, 8; Gaw 3:19; 26:20 at Glosari.

Griego: Noong unang siglo C.E., ang salitang Griego na Helʹlen (nangangahulugang “Griego”) ay hindi laging tumutukoy sa mga mula sa Gresya o may lahing Griego. Kaya nang gamitin ni Pablo ang ekspresyong bawat isa na may pananampalataya at banggitin niya nang magkasama ang “Griego” at “Judio,” lumilitaw na ginamit niya ang terminong “Griego” para tumukoy sa lahat ng di-Judio. (Ro 2:9, 10; 3:9; 10:12; 1Co 10:32; 12:13) Siguradong ginawa niya ito dahil sa lawak ng impluwensiya ng wika at kulturang Griego sa buong Imperyo ng Roma.

Griego: Dito, tumutukoy ito sa mga Gentil, o di-Judio, sa pangkalahatan.​—Tingnan ang study note sa Ro 1:16.

hindi nagtatangi: Ang pariralang Griego na “hindi nagtatangi” ay puwedeng literal na isaling “hindi kumukuha (tumatanggap) ng mukha.” Ang Diyos, na hindi nagtatangi, ay hindi humahatol batay sa panlabas na hitsura—hindi niya pinapaboran ang mga tao dahil sa lahi, nasyonalidad, katayuan sa lipunan, o iba pa. Para matularan ang Diyos na hindi nagtatangi, ang isa ay hindi dapat humatol ayon lang sa nakikita niya; dapat niyang isaalang-alang ang pagkatao at mga katangian ng kapuwa niya, partikular na ang mga katangiang gaya ng sa ating di-nagtatanging Maylalang.

hindi nagtatangi ang Diyos: Ang ekspresyong Griego para sa “nagtatangi” (pro·so·po·lem·psiʹa) ay puwedeng literal na isaling “tumatanggap ng mukha.” (Ang kaugnay nitong salita ay tinalakay sa study note sa Gaw 10:34.) Ang ekspresyong ito ay galing sa pariralang Hebreo na na·saʼʹ pa·nimʹ, na literal na nangangahulugang “itaas ang mukha” at isinaling “kakampihan” sa Lev 19:15. Sa mga taga-Silangan, karaniwang pagbati sa nakatataas ang pagyuko. Para ipakita ng nakatataas na tinatanggap niya ang pagbating ito, itataas niya ang mukha ng yumuko. Pero ginamit ng mga taong tiwali ang kaugaliang ito para magpakita ng pagtatangi, kaya nang maglaon, dito na tumukoy ang ekspresyong ito. Gustong ituro dito ni Pablo na walang paborito ang Diyos, na hindi niya itinataas ang mukha ng ilan pero binabale-wala ang iba. Pareho niyang tinatanggap ang mga Judio at mga Griego. Paulit-ulit ang paksang ito sa mga liham ni Pablo.​—Efe 6:9.

kautusan ng espiritu . . . kautusan ng kasalanan at ng kamatayan: Sa kontekstong ito, ang “kautusan” ay hindi tumutukoy sa isang partikular na utos, o batas, gaya ng makikita sa Kautusang Mosaiko. Sa halip, tumutukoy ito sa isang prinsipyo na gumagabay sa pagkilos ng isang tao. Inihalintulad ito sa kautusan dahil itinutulak nito ang isang tao na gawin ang isang bagay. (Tingnan ang study note sa Ro 2:12.) Ipinakita dito ni Pablo na ang kautusan, o malakas na impluwensiya, ng espiritu ng Diyos ay umaakay sa buhay, samantalang ang kautusan, o malakas na impluwensiya, ng di-perpektong laman ay umaakay sa kasalanan at kamatayan. Siyempre, malakas ang impluwensiya ng “kautusan ng kasalanan” sa lahat ng inapo ni Adan, kaya may tendensiya silang gumawa ng mali. (Ro 7:23) Pero puwede nilang piliing magpagabay sa kautusan ng espiritu ng Diyos, sa halip na sa pagnanasa ng laman, para magawa nila ang tama.​—Ro 7:21-25.

inyong Kautusan: Dito, tumutukoy ito sa buong Hebreong Kasulatan, hindi lang sa Kautusan ni Moises. Ang siniping bahagi ay mula sa Aw 82:6. Pareho ang pagkakagamit ng “Kautusan” dito at sa Ju 12:34; 15:25.

ang Kautusan . . . ang mga Propeta: “Ang Kautusan” ay ang mga aklat ng Bibliya mula Genesis hanggang Deuteronomio. “Ang mga Propeta” naman ay ang mga aklat ng hula sa Hebreong Kasulatan. Pero kapag pinagsama ito, ang ekspresyon ay masasabing tumutukoy sa buong Hebreong Kasulatan.—Mat 7:12; 22:40; Luc 16:16.

sa ilalim ng kautusan . . . batay sa kautusan: Sa liham ni Pablo sa mga taga-Roma, ang mga ito ang unang dalawang paglitaw ng salitang Griego para sa “kautusan” (noʹmos). Ang ekspresyong walang kautusan sa talatang ito ay salin para sa salitang Griego na a·noʹmos. Sa kontekstong ito, ang terminong “kautusan” ay tumutukoy sa Kautusang Mosaiko, gaya ng madalas na pagkakagamit dito sa aklat ng Roma. Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang terminong “kautusan” ay puwedeng tumukoy sa (1) isang partikular na utos, (2) Kautusan ng Diyos na ibinigay sa pamamagitan ni Moises, (3) buong Hebreong Kasulatan o mga bahagi nito, o (4) isang utos na nagsisilbing prinsipyo.​—Tingnan ang study note sa Mat 5:17; Ju 10:34; Ro 8:2.

konsensiya: O “budhi.” Ang salitang Griego na sy·neiʹde·sis ay mula sa mga salitang syn (kasama) at eiʹde·sis (kaalaman). Kaya ang terminong Griego ay literal na nangangahulugang “kasamang kaalaman” o “kaalaman sa sarili.” Ipinapaliwanag dito ni Pablo na kahit ang mga tao na walang alam sa kautusan ng Diyos ay may konsensiya, o kakayahang suriin ang sarili at masabi kung tama o mali ang ginagawa niya. Pero gagana lang nang tama ang konsensiya kung sinanay ito sa Salita ng Diyos at nakaayon sa kalooban Niya. Ipinapakita ng Kasulatan na hindi lahat ng konsensiya ay gumagana nang tama. Ang isang tao ay puwedeng magkaroon ng konsensiya na mahina (1Co 8:12), manhid (1Ti 4:2), o nadumhan (Tit 1:15). Ganito ang sinabi ni Pablo tungkol sa sarili niyang konsensiya: “Sa pamamagitan ng banal na espiritu, nagpapatotoo ang konsensiya ko.” (Ro 9:1) Laging sinisikap ni Pablo na “magkaroon ng malinis na konsensiya sa harap ng Diyos at mga tao.”​—Gaw 24:16.

naturuan: Ang pandiwang Griego na ginamit dito ay ka·te·kheʹo at puwedeng isalin na “naturuan nang bibigan.”​—Tingnan ang study note sa Gaw 18:25.

Naturuan: Ang pandiwang Griego na ka·te·kheʹo ay puwedeng tumukoy sa pagtuturo nang bibigan. Kapag ang mga katotohanan sa Salita ng Diyos ay paulit-ulit na itinatanim sa puso at isip ng isang tao, nagiging kuwalipikado siyang magturo sa iba.​—Ihambing ang Gal 6:6, kung saan dalawang beses na ginamit ang salitang Griegong ito.

bata: Sa kontekstong ito, tumutukoy ito sa isang taong kailangan pang sumulong sa kaalaman, kaunawaan, at pagkamaygulang.

saligang: O “balangkas ng.” Ang terminong Griego na morʹpho·sis, na isinalin ditong ‘saligan,’ ay tumutukoy sa isang sketch o balangkas. Sa kontekstong ito, lumilitaw na tumutukoy ito sa pangunahin o mahalagang bahagi ng kaalaman at katotohanan na nasa Kautusang Mosaiko. Ang Kautusan ay isa lang balangkas, at hindi mababasa dito ang lahat ng katotohanan tungkol sa Diyos at sa kaniyang kalooban at layunin. Marami pa tayong natutuhan tungkol sa mga bagay na iyan pagdating ni Jesus. (Ju 1:17) Pero nakilala pa rin ng tapat na mga Judio si Jehova at nalaman ang matuwid niyang mga daan sa pamamagitan ng pag-aaral sa mga prinsipyong nasa Kautusan. Ito ang lamáng nila sa iba pang bayan sa loob ng maraming siglo. (Deu 4:8; Aw 147:19, 20) Kaya kahit na “balangkas” lang ang Kautusang Mosaiko, naging mahalaga ito para makilala nang lubusan si Jehova at maintindihan ang mga layunin niya.

mangalunya: Tumutukoy sa pagtataksil sa asawa. Sa Bibliya, ang pangangalunya ay kusang pakikipagtalik ng isang taong may asawa sa hindi niya asawa.​—Ihambing ang study note sa Mat 5:32, kung saan tinalakay ang “seksuwal na imoralidad,” na salin para sa salitang Griego na por·neiʹa, at study note sa Mar 10:11.

seksuwal na imoralidad: Ang salitang Griego na por·neiʹa ay sumasaklaw sa lahat ng uri ng pagtatalik na labag sa sinasabi ng Bibliya. Kasama rito ang pangangalunya, prostitusyon, seksuwal na gawain sa pagitan ng mga hindi mag-asawa, pakikipagtalik sa kasekso, at pakikipagtalik sa hayop.—Tingnan sa Glosari.

nangangalunya at nagkakasala sa kaniyang asawa: Dito, ipinapakita ni Jesus na mali ang popular na turo ng mga rabbi na puwedeng diborsiyuhin ang asawang babae “sa kahit anong dahilan.” (Mat 19:3, 9) Hindi naniniwala ang karamihan sa mga Judio na puwede silang magkasala sa kanilang asawang babae ng pangangalunya. Itinuturo kasi ng mga rabbi na ang mga babae lang ang nagtataksil, hindi ang mga lalaki. Dahil ipinakita ni Jesus na iisang pamantayang moral lang ang dapat sundin ng mga asawang lalaki at asawang babae, binigyang-dangal niya ang mga babae at itinaas ang katayuan nila sa lipunan.

pagtutuli: Sa Kautusang Mosaiko, kailangang magpatuli ng isang lalaking mananamba ni Jehova. (Lev 12:2, 3; tingnan sa Glosari.) Kahit ang mga dayuhan ay kailangang magpatuli para payagan silang kumain ng hapunan para sa Paskuwa. (Exo 12:43-49) Pero noong 49 C.E., pitong taon bago isulat ni Pablo ang liham niya sa mga taga-Roma, napagpasiyahan ng lupong tagapamahala sa Jerusalem na ang mga di-Judiong tumanggap sa mabuting balita ay hindi na kailangang magpatuli at sumunod sa Kautusang Judio. (Gaw 15:1, 2, 28, 29) Sa sulat ni Pablo sa mga taga-Roma, sinuportahan niya ang desisyong iyon na ginabayan ng espiritu, at sa patnubay rin ng banal na espiritu, nilinaw pa niya ito sa talatang ito at sa sumunod na mga talata. Kahit noong may bisa pa ang tipang Kautusan, hindi sapat ang basta pagpapatuli lang. Kailangan pa ring sumunod sa iba pang bahagi ng Kautusan.​—Lev 18:5; Deu 30:16; Jer 9:25; tingnan ang study note sa Ro 2:29.

ang puso niya ay tinuli: Ang ‘pagtutuli’ ay ginagamit nang makasagisag sa Hebreo at Kristiyanong Griegong Kasulatan. (Tingnan sa Glosari, “Pagtutuli.”) Ang ‘pagtutuli sa puso’ ay kahilingan ng Diyos kahit sa mga Israelita na literal na tinuli. Sa literal na pagkakasalin ng Deu 10:16 at 30:6 (tingnan ang mga tlb.), sinabi ni Moises sa Israel: “Tuliin na ninyo ang inyong mga puso,” at “tutuliin ng Diyos ninyong si Jehova ang puso ninyo at ng inyong mga supling.” Noong panahon ni Jeremias, pinaalalahanan niya ang masuwaying bansa na dapat na ganoon din ang gawin nila. (Jer 4:4) Ang “pagtutuli sa puso” ay “paglilinis” dito mula sa anumang kaisipan, kagustuhan, o motibo na marumi at hindi kalugod-lugod kay Jehova at nagiging dahilan para maging manhid ang puso. Gayundin, ang mga tainga na hindi nakikinig kay Jehova ay tinatawag na “di-tuli.”​—Jer 6:10, tlb.; tingnan ang study note sa Gaw 7:51.

Judio . . . pagpapatuli: Ginamit dito ni Pablo ang mga terminong ito para ipakita na hindi mahalaga sa kongregasyong Kristiyano ang bansa o lahi ng isa.​—Tingnan sa Glosari, “Judio”; “Pagtutuli.”

di-tuli ang mga puso at tainga: Ang ekspresyong ito na tumutukoy sa pagiging matigas ang ulo at di-masunurin ay ginagamit din sa Hebreong Kasulatan. (Lev 26:41, tlb.; Jer 9:25, 26; Eze 44:7, 9) Sa Jer 6:10 (tlb.), ang pariralang “di-tuli ang mga tainga nila” ay isinaling “sarado ang mga tainga nila.” Kaya ang mga pusong manhid at taingang di-nakikinig sa tagubilin ng Diyos ay sinasabing di-tuli.

Judio: Ang terminong Griego na I·ou·daiʹos ay katumbas ng terminong Hebreo na Yehu·dhiʹ, na nangangahulugang “Ni [Kay] Juda” at isinasaling “Judio” sa Hebreong Kasulatan. Pagkatapos ng pagkatapon ng mga Judio, ang “Judio” ay tumutukoy na sa isang miyembro ng bansang Israel. (Tingnan sa Glosari.) Sa Gen 29:35, ang pangalang Juda ay kaugnay ng pandiwang Hebreo na isinaling “pupurihin,” kaya sinasabing ang pangalang ito ay nangangahulugang “Pinuri; Pinatungkulan ng Papuri.” May mga nagsasabing posibleng ginamit ni Pablo ang “Judio” dahil sa kahulugan ng terminong Hebreo para sa “Judio; Juda.” Posibleng gusto niyang ipakita na ang tunay na “Judio” ay tatanggap ng papuri mula sa Diyos kung magkakaroon siya ng tinuling puso at maglilingkod sa Diyos nang may malinis na motibo. (Tingnan ang study note sa ang puso niya ay tinuli sa talatang ito.) Sinasabi ni Pablo na ang pagsang-ayon ng Diyos, na pinakamagandang papuri na puwedeng matanggap ng isa, ay para sa lahat ng uri ng tao, anuman ang lahi nila. Kaya ang isang tunay na Judio, na bahagi ng kongregasyong Kristiyano noong unang siglo, ay isang espirituwal na Judio, miyembro ng “Israel ng Diyos.”​—Gal 6:16.

ang puso niya ay tinuli: Ang ‘pagtutuli’ ay ginagamit nang makasagisag sa Hebreo at Kristiyanong Griegong Kasulatan. (Tingnan sa Glosari, “Pagtutuli.”) Ang ‘pagtutuli sa puso’ ay kahilingan ng Diyos kahit sa mga Israelita na literal na tinuli. Sa literal na pagkakasalin ng Deu 10:16 at 30:6 (tingnan ang mga tlb.), sinabi ni Moises sa Israel: “Tuliin na ninyo ang inyong mga puso,” at “tutuliin ng Diyos ninyong si Jehova ang puso ninyo at ng inyong mga supling.” Noong panahon ni Jeremias, pinaalalahanan niya ang masuwaying bansa na dapat na ganoon din ang gawin nila. (Jer 4:4) Ang “pagtutuli sa puso” ay “paglilinis” dito mula sa anumang kaisipan, kagustuhan, o motibo na marumi at hindi kalugod-lugod kay Jehova at nagiging dahilan para maging manhid ang puso. Gayundin, ang mga tainga na hindi nakikinig kay Jehova ay tinatawag na “di-tuli.”​—Jer 6:10, tlb.; tingnan ang study note sa Gaw 7:51.