umupo sa upuan ni Moises: O “nag-atas sa kanilang sarili bilang kapalit ni Moises,” dahil inaangkin nilang may awtoridad silang bigyang-kahulugan ang sinasabi ng Kautusan.

mabibigat na pasan: Maliwanag na tumutukoy sa mga tuntunin at di-nasusulat na tradisyon na nagpapabigat sa mga tao.

galawin ang mga iyon ng kanilang daliri: Ang ekspresyong ito ay posibleng nangangahulugan na ayaw ng mga lider ng relihiyon na mag-alis ng kahit isang maliit na tuntunin para mabawasan ang nagpapabigat sa mga tao.

sisidlang naglalaman ng kasulatan na isinusuot nila bilang proteksiyon: O “pilakterya nila.” Ang maliit na sisidlang katad na ito na naglalaman ng apat na bahagi ng Kautusan (Exo 13:1-10, 11-16; Deu 6:4-9; 11:13-21) ay isinusuot ng mga lalaking Judio sa noo at kaliwang braso nila. Naging kaugalian nila ito dahil literal ang unawa nila sa utos ng Diyos sa mga Israelita na nasa Exo 13:9, 16; Deu 6:8; 11:18. Kinondena ni Jesus ang mga lider ng relihiyon dahil pinapalaki nila ang mga sisidlan nila na naglalaman ng kasulatan para pahangain ang iba at dahil iniisip nilang pampasuwerte ito, o agimat, na poprotekta sa kanila.

pinahahaba ang mga palawit: Sa Bil 15:38-40, inutusan ang mga Israelita na lagyan ng palawit ang damit nila. Pero para magpasikat, hinahabaan ng mga Pariseo at eskriba ang palawit nila.

pinakamagagandang puwesto: Lit., “mga upuan sa unahan.” Lumilitaw na ang mga punong opisyal ng sinagoga at ang mga espesyal na bisita ay umuupo malapit sa mga balumbon ng Kasulatan, na nakikita ng buong kongregasyon. Ang mga upuang ito ay malamang na nakareserba sa importanteng mga taong gaya nila.

pamilihan: O “pinagtitipunan ng mga tao.” Ang salitang Griego na a·go·raʹ ay ginamit dito para tumukoy sa lugar kung saan namimili at nagbebenta ang mga tao. Ito rin ang lugar kung saan nagtitipon ang mga tao sa mga lunsod at nayon sa sinaunang Gitnang Silangan at sa mga teritoryong sakop ng mga Griego at Romano.

Rabbi: Literal na nangangahulugang “aking kadakilaan,” mula sa salitang Hebreo na rav, na ang ibig sabihin ay “dakila.” Ang “Rabbi” ay karaniwang ginagamit bilang katumbas ng “Guro” (Ju 1:38), pero naging titulo ito nang maglaon. Nagpapatawag sa ganitong titulo ang ilang edukado noon, ang mga eskriba at guro ng Kautusan.

ama: Dito, ipinagbabawal ni Jesus ang paggamit ng terminong “ama” bilang relihiyosong titulo para sa isang tao.

lider: Ang salitang Griego ay kasingkahulugan ng “Guro,” na mababasa sa talata 8. Dito, tumutukoy ito sa espirituwal na mga lider na nagbibigay ng patnubay at tagubilin. Malamang na ginagamit ito noon na relihiyosong titulo.

Lider: Hindi puwedeng maging espirituwal na Lider ng tunay na mga Kristiyano ang sinumang di-perpektong tao, kaya si Jesus lang ang karapat-dapat tawaging Lider.​—Tingnan ang naunang study note sa lider sa tekstong ito.

Kristo: Dito, ang titulong “Kristo,” na nangangahulugang “Pinahiran,” ay may kasamang tiyak na pantukoy sa Griego. Ipinapakita nitong si Jesus ang ipinangakong Mesiyas, na pinahiran, o pinili, para sa isang espesyal na atas.—Tingnan ang study note sa Mat 1:1 at 2:4.

ang Kristo: Dito, ang titulong “Kristo” ay may kasamang tiyak na pantukoy sa Griego, maliwanag na para idiin ang katungkulan ni Jesus bilang ang Mesiyas.

Kristo: Ang titulong ito ay mula sa salitang Griego na Khri·stosʹ at katumbas ng titulong “Mesiyas” (mula sa salitang Hebreo na ma·shiʹach), na parehong nangangahulugang “Pinahiran.” Noong panahon ng Bibliya, pinapahiran ng langis ang hihiranging tagapamahala.

lingkod: O “ministro.” Kadalasan nang ginagamit ng Bibliya ang salitang Griego na di·aʹko·nos para tumukoy sa mga patuloy na naglilingkod sa iba nang mapagpakumbaba. Ginamit ang termino para tumukoy kay Kristo (Ro 15:8), sa mga lingkod ni Kristo (1Co 3:5-7; Col 1:23), mga ministeryal na lingkod (Fil 1:1; 1Ti 3:8), mga alipin sa sambahayan (Ju 2:5, 9), at mga opisyal ng pamahalaan (Ro 13:4).

maglingkod: Tingnan ang study note sa Mat 20:26.

mapagkunwari: O “mapagpaimbabaw.” Ang salitang Griego na hy·po·kri·tesʹ ay tumutukoy noong una sa mga Griego (at pagkatapos ay sa mga Romano) na umaarte sa entablado at nakasuot ng malalaking maskara na pampalakas ng boses. Nang maglaon, ginamit ang terminong ito para tumukoy sa sinumang nagpapanggap at nagtatago ng totoo niyang motibo o personalidad. Dito, tinawag ni Jesus na “mapagkunwari” ang mga Judiong lider ng relihiyon.—Mat 6:5, 16.

Kaawa-awa kayo: Ito ang una sa pitong kaawa-awang kalagayan na sinabi ni Jesus tungkol sa mga lider ng relihiyon noong panahon niya. Dito, tinawag niya silang mga mapagkunwari at bulag na tagaakay.

mapagkunwari: Tingnan ang study note sa Mat 6:2.

Isinasara ninyo ang: O “Isinasara ninyo ang pinto sa,” ibig sabihin, hinahadlangan nila ang mga tao na makapasok.

Idinagdag ang pananalitang ito sa ilang manuskrito: “Kaawa-awa kayo, mga eskriba at mga Pariseo, mga mapagkunwari! dahil nilalamon ninyo ang mga bahay ng mga biyuda at nananalangin kayo nang mahaba para pahangain ang iba, kaya tatanggap kayo ng mas maraming hatol.” Walang ganitong talata sa Mateo sa pinakaluma at pinakamahalagang mga manuskrito. Pero may katulad na pananalita na makikita sa Mar 12:40 at Luc 20:47.—Tingnan ang Ap. A3.

gawing proselita: O “kumbertihin.” Ang salitang Griego na pro·seʹly·tos ay tumutukoy sa mga Gentil na nakumberte sa Judaismo at tinuli, kung mga lalaki sila.

karapat-dapat sa Gehenna: Lit., “anak ng Gehenna,” o karapat-dapat sa pagkapuksa magpakailanman.—Tingnan sa Glosari, “Gehenna.”

Mga mangmang at bulag!: O “Kayong mga bulag na mangmang!” Sa Bibliya, ginagamit ang terminong “mangmang” para tumukoy sa mga taong baluktot ang katuwiran, mababa ang moral, at bumabale-wala sa matuwid na mga pamantayan ng Diyos.

ikasampu ng yerbabuena at ng eneldo at ng komino: Sa Kautusang Mosaiko, dapat magbigay ang mga Israelita ng ikapu, o ikasampu, ng ani nila. (Lev 27:30; Deu 14:22) Hindi espesipikong iniutos ng Kautusan na ibigay ang ikasampu ng maliliit na halamang pampalasa, gaya ng yerbabuena, eneldo, at komino; pero hindi naman kinondena ni Jesus ang kaugaliang ito. Ang pinuna niya ay ang mga eskriba at mga Pariseo dahil mas mahalaga sa kanila ang maliliit na detalye ng Kautusan kaysa sa mga simulain dito, gaya ng katarungan, awa, at katapatan.

sumasala ng niknik pero lumululon ng kamelyo: Ang niknik at kamelyo ay kasama sa pinakamaliliit at pinakamalalaking maruming hayop na kilala ng mga Israelita. (Lev 11:4, 21-24) Gumamit si Jesus ng eksaherasyon nang sabihin niyang sinasala ng mga lider ng relihiyon ang inumin nila para hindi mahaluan ng niknik at maging marumi ayon sa Kautusan, samantalang binabale-wala nila ang mas mahahalagang bagay sa Kautusan, na maihahambing naman sa paglulon sa isang kamelyo.

pinaputing libingan: Karaniwan nang pinapaputi ng mga Israelita ang mga libingan para makita ng mga dumaraan at hindi sila madikit dito at maging marumi ayon sa Kautusan. (Bil 19:16) Sinasabi ng Judiong Mishnah (Shekalim 1:1) na ang pagpapaputi ng mga libingan ay ginagawa taon-taon, isang buwan bago ang Paskuwa. Ginamit ni Jesus ang ekspresyong ito para ilarawan ang pagkukunwari ng mga eskriba at Pariseo.

kasamaan: Tingnan ang study note sa Mat 24:12.

kasamaan: Ang salitang Griego dito na isinaling “kasamaan” ay nangangahulugang paglabag at kawalang-respeto ng mga tao sa mga batas, na para bang walang umiiral na mga batas. Sa Bibliya, tumutukoy ito sa paglapastangan sa mga batas ng Diyos.—Mat 7:23; 2Co 6:14; 2Te 2:3-7; 1Ju 3:4.

libingan: O “alaalang libingan.”​—Tingnan sa Glosari, “Alaalang libingan.”

tapusin ninyo ang sinimulan ng inyong mga ninuno: Lit., “punuin ninyo ang panukat ng inyong mga ninuno.” Ang literal na kahulugan ng idyomang ito ay “punuin ninyo ang panukat na sinimulang salinan ng iba.” Hindi inuutusan ni Jesus ang mga Judiong lider na tapusin ang sinimulan ng mga ninuno nila. Sa halip, ginamit niya ang ekspresyong ito para ihula na papatayin nila siya, gaya ng mga ninuno nila na pumatay sa mga propeta ng Diyos noon.

Mga ahas, mga anak ng ulupong: Si Satanas, “ang orihinal na ahas” (Apo 12:9), ay ang pasimuno ng paglaban sa tunay na pagsamba. Kaya tama lang na tawagin ni Jesus ang mga lider ng relihiyon na “mga ahas, mga anak ng ulupong.” (Ju 8:44; 1Ju 3:12) Namamatay sa espirituwal ang mga taong naimpluwensiyahan ng kasamaan nila. Ginamit din ni Juan Bautista ang ekspresyong “mga anak ng ulupong.”—Mat 3:7.

Gehenna: Tingnan ang study note sa Mat 5:22 at Glosari.

Gehenna: Mula ito sa mga salitang Hebreo na geh hin·nomʹ, na nangangahulugang “lambak ng Hinom,” na nasa timog at timog-kanluran ng sinaunang Jerusalem. (Tingnan ang Ap. B12, mapa na “Jerusalem at ang Palibot Nito.”) Noong panahon ni Jesus, ang lambak na ito ay naging sunugan ng basura, kaya ang salitang “Gehenna” ay angkop na simbolo para sa lubusang pagkapuksa.—Tingnan sa Glosari.

pangmadlang tagapagturo: O “may pinag-aralan.” Ang salitang Griego na gram·ma·teusʹ ay isinasaling “eskriba” kapag tumutukoy sa mga Judiong guro ng Kautusan, pero ang tinutukoy ni Jesus dito ay ang mga alagad na isusugo niya para magturo sa iba.

sinagoga: Tingnan sa Glosari.

mula sa dugo ng matuwid na si Abel hanggang sa dugo ni Zacarias: Ang sinabi ni Jesus ay tumutukoy sa lahat ng pinatay na saksi ni Jehova sa Hebreong Kasulatan, mula kay Abel na binanggit sa unang aklat (Gen 4:8) hanggang kay Zacarias na binanggit naman sa 2Cr 24:20. Ang Cronica ang huling aklat sa tradisyonal na Judiong kanon. Kaya nang sabihin ni Jesus na mula kay ‘Abel hanggang kay Zacarias,’ ang ibig niyang sabihin ay mula sa “unang pagpaslang hanggang sa huli.”

anak ni Barakias: Ayon sa 2Cr 24:20, si Zacarias ay “anak ng saserdoteng si Jehoiada.” Ipinapalagay na may dalawang pangalan si Jehoiada, gaya ng ibang karakter sa Bibliya. (Ihambing ang Mat 9:9 sa Mar 2:14.) Puwede ring si Barakias ay lolo ni Zacarias o ninuno.

na pinatay ninyo: Hindi naman talaga ang mga Judiong lider ng relihiyon ang pumatay kay Zacarias, pero sinabi ni Jesus na mananagot din sila dahil gusto rin nilang pumatay gaya ng mga ninuno nila.—Apo 18:24.

sa pagitan ng templo at ng altar: Ayon sa 2Cr 24:21, si Zacarias ay pinatay sa “looban ng bahay ni Jehova.” Ang altar ng handog na sinusunog ay nasa maliit na looban, sa labas ng santuwaryo at nasa harap ng pasukan nito. (Tingnan ang Ap. B8.) Kaya katugma ito ng sinabi ni Jesus na lugar kung saan naganap ang pangyayaring ito.

Tinitiyak ko sa inyo: O “Sinasabi ko sa inyo ang totoo.” Ang salitang Griego na puwedeng isalin na “totoo” ay a·menʹ, ang transliterasyon ng Hebreo na ʼa·menʹ, na nangangahulugang “mangyari nawa” o “tiyak nga.” Madalas gamitin ni Jesus ang ekspresyong ito bago sabihin ang isang kapahayagan, pangako, o hula bilang pagdiriin na ito ay talagang totoo at maaasahan. Ang paggamit ni Jesus ng “totoo,” o amen, sa ganitong paraan ay sinasabing makikita lang sa mga Ebanghelyo at hindi sa ibang bahagi ng Bibliya at ibang mga literatura sa relihiyon. Kapag inuulit ito (a·menʹ a·menʹ), gaya ng makikita sa Ebanghelyo ni Juan, ang sinasabi ni Jesus ay puwedeng isalin na “katotohanang-katotohanang sinasabi ko sa inyo.”—Tingnan ang study note sa Ju 1:51.

Sinasabi ko sa inyo: Tingnan ang study note sa Mat 5:18.

Jerusalem, Jerusalem: Sa Luc 13:34, mababasa na sinabi rin ni Jesus ang katulad na pananalita sa naunang pagkakataon, noong nasa Perea siya. Pero sa ulat na ito, sinabi ito ni Jesus noong Nisan 11, noong huling linggo ng ministeryo niya sa lupa.—Tingnan ang Ap. A7.

pababayaan: Sa ilang sinaunang manuskrito, ang mababasa ay “pababayaang tiwangwang.”

bahay: Ang templo.

Jehova: Sa pagsiping ito sa Aw 118:26, ang pangalan ng Diyos, na kinakatawan ng apat na katinig sa Hebreo (ang transliterasyon ay YHWH), ay lumitaw sa orihinal na tekstong Hebreo.—Tingnan ang Ap. C.