tumawid ng Jordan . . . sa hangganan ng Judea: Lumilitaw na tumutukoy ito sa Perea, isang rehiyon sa silangan ng Ilog Jordan, partikular na sa bahagi ng Perea na hangganan ng Judea. Umalis si Jesus sa Galilea at bumalik lang doon pagkatapos siyang buhaying muli.—Tingnan ang Ap. A7, Mapa 5.

tumawid siya ng Jordan . . . sa hangganan ng Judea: Lumilitaw na tumutukoy ito sa Perea, isang rehiyon sa silangan ng Ilog Jordan, partikular na sa bahagi ng Perea na hangganan ng Judea.​—Tingnan ang study note sa Mat 19:1 at Ap. A7, Mapa 5.

kasulatan ng paghihiwalay: Tingnan ang study note sa Mat 19:7.

kasulatan ng paghihiwalay: O “kasulatan ng diborsiyo.” Dahil hinihiling ng Kautusan sa lalaking nag-iisip na makipagdiborsiyo na maghanda ng legal na dokumento at lumilitaw na kailangan niyang kumonsulta sa matatanda para magawa ito, nabibigyan siya ng panahong pag-isipan ang malaking desisyong gagawin niya. Maliwanag na layunin ng Kautusan na maiwasan ang padalos-dalos na pakikipagdiborsiyo at bigyan ang mga babae ng legal na proteksiyon. (Deu 24:1) Pero noong panahon ni Jesus, pinadali ng mga lider ng relihiyon ang pakikipagdiborsiyo. Naniniwala ang unang-siglong istoryador na si Josephus, isang diborsiyadong Pariseo, na puwedeng makipagdiborsiyo “sa anumang dahilan (at marami sa mga dahilang iyan ay naiisip ng mga lalaki).”—Tingnan ang study note sa Mat 5:31.

pasimula ng paglalang: Maliwanag na tumutukoy sa paglalang sa tao. Sinasabi dito ni Jesus kung paano pinasimulan ng Maylalang ang pag-aasawa sa pagitan ng lalaki at babae, na naging pinakapundasyon ng lipunan ng tao.

Niya: Sa ilang sinaunang manuskrito, espesipikong binanggit ang “Diyos.”

isang laman: Ang ekspresyong ito ay literal na salin sa Griego ng terminong Hebreo sa Gen 2:24 at puwede ring isaling “isang katawan” o “isang indibidwal.” Inilalarawan nito ang pinakamalapít na ugnayan sa pagitan ng dalawang tao. Hindi lang ito tumutukoy sa seksuwal na ugnayan kundi sa buong pagsasama nila, kaya ang dalawang indibidwal ay nagiging tapat sa isa’t isa at di-mapaghiwalay. Kapag naputol ang ganiyang ugnayan, siguradong may pinsalang maiiwan sa bawat isa.

isang laman: Tingnan ang study note sa Mat 19:5.

seksuwal na imoralidad: Ang salitang Griego na por·neiʹa ay sumasaklaw sa lahat ng uri ng pagtatalik na labag sa sinasabi ng Bibliya. Kasama rito ang pangangalunya, prostitusyon, seksuwal na gawain sa pagitan ng mga hindi mag-asawa, pakikipagtalik sa kasekso, at pakikipagtalik sa hayop.—Tingnan sa Glosari.

dumiborsiyo sa kaniyang asawang babae: O “magpalayas sa kaniyang asawang babae.” Dapat unawain ang sinabing ito ni Jesus sa ulat ni Marcos kaayon ng binabanggit sa ulat sa Mat 19:9, kung saan idinagdag ang pananalitang “malibang dahil sa seksuwal na imoralidad.” (Tingnan ang study note sa Mat 5:32.) Ang sinabi ni Jesus na sinipi ni Marcos ay tumutukoy sa mga kaso ng diborsiyo kung saan hindi naman nagkasala ng “seksuwal na imoralidad” (sa Griego, por·neiʹa) ang di-tapat na asawa.

nangangalunya at nagkakasala sa kaniyang asawa: Dito, ipinapakita ni Jesus na mali ang popular na turo ng mga rabbi na puwedeng diborsiyuhin ang asawang babae “sa kahit anong dahilan.” (Mat 19:3, 9) Hindi naniniwala ang karamihan sa mga Judio na puwede silang magkasala sa kanilang asawang babae ng pangangalunya. Itinuturo kasi ng mga rabbi na ang mga babae lang ang nagtataksil, hindi ang mga lalaki. Dahil ipinakita ni Jesus na iisang pamantayang moral lang ang dapat sundin ng mga asawang lalaki at asawang babae, binigyang-dangal niya ang mga babae at itinaas ang katayuan nila sa lipunan.

kung ang isang babae ay . . . makipagdiborsiyo: Kinikilala dito ni Jesus ang karapatan ng isang babae na makipagdiborsiyo sa nagtaksil niyang asawa—isang bagay na hindi katanggap-tanggap sa mga Judio nang panahong iyon. Gayunman, sinabi rin ni Jesus na iisang pamantayan lang ang dapat sundin ng mga Kristiyanong lalaki at babae.

mga bata: Posibleng magkakaiba ang edad ng mga batang tinutukoy rito, dahil ang salitang Griego na isinalin ditong “mga bata” ay ginamit para sa mga sanggol (Mat 2:8; Luc 1:59) at sa 12-anyos na anak ni Jairo (Mar 5:39-42). Pero sa kaparehong ulat sa Luc 18:15, gumamit si Lucas ng ibang salitang Griego, na tumutukoy lang sa maliliit na bata o sanggol.​—Luc 1:41; 2:12.

gaya ng isang bata: Tumutukoy sa pagkakaroon ng magagandang katangian ng mga bata. Kasama sa mga katangiang iyon ang pagiging mapagpakumbaba, madaling turuan, madaling magtiwala, at nakikinig.​—Mat 18:5.

kinalong niya ang mga bata: Si Marcos lang ang bumanggit sa detalyeng ito. Ang salitang Griego para sa “kinalong” ay dito lang lumitaw at sa Mar 9:36, kung saan isinalin itong “niyakap.” Ang ginawa ni Jesus sa mga bata ay higit pa sa inaasahan ng mga adultong nagdala sa mga bata, na ang gusto lang ay “mahawakan” niya ang mga ito. (Mar 10:13) Bilang panganay sa magkakapatid na di-bababa sa pito, alam niya kung ano ang kailangan ng mga bata. (Mat 13:55, 56) Pinagpala pa nga sila ni Jesus. Ang salitang Griego na ginamit dito ay pinatinding anyo ng salita para sa “pagpalain,” kaya masasabing magiliw niyang pinagpala ang mga bata.

Mabuting Guro: Maliwanag na ginamit ito ng lalaki bilang titulo para labis na papurihan si Jesus, dahil karaniwan nang gusto ng mga lider ng relihiyon ang ganoong mga papuri. Hindi naman sinasabi ni Jesus na hindi siya puwedeng tawaging “Guro” at “Panginoon” (Ju 13:13), pero gusto niyang ibigay ang lahat ng kapurihan sa kaniyang Ama.

Isa lang ang mabuti, ang Diyos: Dito, kinilala ni Jesus na ang pamantayan ng kabutihan ay si Jehova, at siya lang ang may karapatan na magtakda ng kung ano ang mabuti at masama. Nang kumain sina Adan at Eva ng ipinagbabawal na bunga mula sa puno ng pagkaalam ng mabuti at masama, nangahas silang agawin ang karapatang iyon. (Gen 2:17; 3:4-6) Di-gaya nila, mapagpakumbabang nagpapasakop si Jesus sa mga itinakdang pamantayan ng kaniyang Ama. Ipinakita at ipinaliwanag ng Diyos kung ano ang mabuti sa pamamagitan ng kaniyang Salita.​—Mar 10:19.

nakadama ng pagmamahal sa kaniya: Si Marcos lang ang nag-ulat ng nadama ni Jesus para sa mayamang tagapamahala. (Mat 19:16-26; Luc 18:18-30) Posibleng si Pedro ang pinagmulan ng ulat na ito tungkol sa naramdaman ni Jesus dahil nakadarama rin siya ng matitinding emosyon.​—Tingnan ang “Introduksiyon sa Marcos.”

Mas madali pang makakapasok ang isang kamelyo sa butas ng karayom: Gumamit si Jesus ng eksaherasyon para ilarawan ang isang punto. Kung paanong hindi makakapasok ang literal na kamelyo sa butas ng karayom, imposible ring makapasok sa Kaharian ng Diyos ang isang mayaman kung patuloy niyang uunahin ang kayamanan niya kaysa sa kaugnayan niya kay Jehova. Hindi naman ibig sabihin ni Jesus na walang mayaman na magmamana ng Kaharian, dahil sinabi rin niya: “Ang lahat ng bagay ay posible sa Diyos.”​—Mar 10:27.

sa kaniya: Mababasa sa ilang manuskrito: “sa isa’t isa.”

sa darating na sistema: O “sa darating na panahon.” Ang salitang Griego na ai·onʹ, na literal na nangangahulugang “panahon,” ay puwedeng tumukoy sa kalakaran o sa mga pagkakakilanlan ng isang espesipikong yugto ng panahon. Tinutukoy dito ni Jesus ang darating na sistema sa ilalim ng pamamahala ng Kaharian ng Diyos, kung saan matutupad ang ipinangakong buhay na walang hanggan.​—Luc 18:29, 30; tingnan sa Glosari, “Sistema.”

papunta ngayon sa Jerusalem: Lit., “paakyat ngayon sa Jerusalem.” Ang lunsod ay mga 750 m (2,500 ft) ang taas mula sa lebel ng dagat, kaya karaniwan nang sinasabi sa Kasulatan na ang mga mananamba ay “paakyat” sa Jerusalem. (Luc 2:22, tlb.) Manggagaling noon si Jesus at ang mga alagad niya sa Lambak ng Jordan (tingnan ang study note sa Mar 10:1), na ang pinakamababang bahagi ay mga 400 m (1,300 ft) ang baba mula sa lebel ng dagat. Kaya kailangan nilang umakyat nang mga 1,000 m (3,330 ft) para makarating sa Jerusalem.

tumawid siya ng Jordan . . . sa hangganan ng Judea: Lumilitaw na tumutukoy ito sa Perea, isang rehiyon sa silangan ng Ilog Jordan, partikular na sa bahagi ng Perea na hangganan ng Judea.​—Tingnan ang study note sa Mat 19:1 at Ap. A7, Mapa 5.

duduraan: Ang pagdura sa isang tao o sa kaniyang mukha ay nagpapakita ng matinding panghahamak, pakikipag-away, o galit, kaya napapahiya ang sinumang gawan nito. (Bil 12:14; Deu 25:9) Sinasabi ni Jesus na mararanasan niya ito bilang katuparan ng hula tungkol sa Mesiyas: “Hindi ko iniwas ang mukha ko sa kahiya-hiyang mga bagay at sa dura.” (Isa 50:6) Dinuraan siya nang humarap siya sa Sanedrin (Mar 14:65), at dinuraan siya ng mga sundalong Romano matapos siyang litisin ni Pilato (Mar 15:19).

Sina Santiago at Juan, ang mga anak ni Zebedeo, ay lumapit sa kaniya: Sa ulat ni Mateo, ang ina nina Santiago at Juan ang lumapit kay Jesus, pero lumilitaw na galing sa dalawang anak niya ang kahilingang ito. Sinusuportahan iyan ng sinabi ni Mateo na nang marinig ng 10 alagad ang tungkol dito, “nagalit sila,” hindi sa ina, kundi sa “magkapatid.”​—Mat 20:20-24; tingnan ang study note sa Mat 4:21; 20:20.

mga anak: Sa ilang manuskrito, ang mababasa ay “dalawang anak,” pero mas marami sa pinakalumang mga manuskrito ang gumamit ng “mga anak.”

asawa ni Zebedeo: Ang ina ng mga apostol na sina Santiago at Juan. Sa ulat ni Marcos, sina Santiago at Juan ang lumapit kay Jesus. (Mar 10:35) Lumilitaw na sila ang may kahilingan, pero ipinadaan nila ito sa ina nilang si Salome, na posibleng tiyahin ni Jesus.—Mat 27:55, 56; Mar 15:40, 41; Ju 19:25.

Zebedeo: Posibleng tiyuhin ni Jesus na asawa ni Salome, na kapatid ng kaniyang ina na si Maria. Kung gayon, sina Juan at Santiago ay pinsan ni Jesus.—Tingnan ang study note sa Mar 15:40.

magkapatid na sina Santiago at Juan: Laging magkasamang binabanggit ang magkapatid na sina Santiago at Juan, at mas madalas na unang binabanggit si Santiago. Posibleng ipinapakita nito na mas matanda siya kay Juan.—Mat 4:21; 10:2; 17:1; Mar 1:29; 3:17; 5:37; 9:2; 10:35, 41; 13:3; 14:33; Luc 5:10; 6:14; 8:51; 9:28, 54; Gaw 1:13.

ang isa sa kanan mo at ang isa sa kaliwa mo: Dito, ang mga posisyong ito ay parehong nagpapahiwatig ng karangalan at awtoridad, pero laging nasa kanan ang may pinakamalaking karangalan.​—Aw 110:1; Gaw 7:55, 56; Ro 8:34; tingnan ang study note sa Mat 25:33.

sa kaniyang kanan . . . sa kaniyang kaliwa: Sa ilang konteksto, ang mga posisyong ito ay parehong nagpapahiwatig ng karangalan at awtoridad (Mat 20:21, 23), pero laging nasa kanan ang may pinakamalaking karangalan (Aw 110:1; Gaw 7:55, 56; Ro 8:34). Pero dito at sa Mat 25:34, 41, may malinaw na pagkakaiba ang dalawang puwestong ito: ang mga nasa kanan ay sinasang-ayunan ng Hari, at ang mga nasa kaliwa naman ay hindi niya sinasang-ayunan.—Ihambing ang Ec 10:2, tlb.

inuman ang kopa: Sa Bibliya, ang “kopa” ay sumasagisag sa kalooban ng Diyos, o “nakalaang bahagi,” para sa isang tao. (Aw 11:6; 16:5; 23:5) Ang ekspresyon dito na “inuman ang kopa” ay nangangahulugang magpasakop sa kalooban ng Diyos. Sa kasong ito, ang “kopa” ay tumutukoy, hindi lang sa paghihirap at kamatayang daranasin ni Jesus dahil sa maling paratang ng pamumusong, kundi pati sa pagkabuhay niyang muli bilang isang imortal na espiritu sa langit.

inuman ang kopa: Tingnan ang study note sa Mat 20:22.

danasin ang bautismong pinagdadaanan ko: Ginamit dito ni Jesus ang terminong ‘bautismo’ gaya ng pagkakagamit niya sa “kopa.” (Tingnan ang study note sa Mat 20:22.) Nangyayari na ang bautismong ito ni Jesus noong panahon ng ministeryo niya. At lubusan siyang nabautismuhan, o inilubog, sa kamatayan nang patayin siya sa pahirapang tulos noong Nisan 14, 33 C.E. Nakumpleto ang bautismo niya nang iahon siya, o buhaying muli. (Ro 6:3, 4) Magkaiba ang bautismo ni Jesus sa kamatayan at ang bautismo niya sa tubig, dahil natapos na ang bautismo niya sa tubig noong simulan niya ang kaniyang ministeryo, samantalang ito naman ang naging simula ng bautismo niya sa kamatayan.

inuman ang kopa: Sa Bibliya, ang “kopa” ay sumasagisag sa kalooban ng Diyos, o “nakalaang bahagi,” para sa isang tao. (Aw 11:6; 16:5; 23:5) Ang ekspresyon dito na “inuman ang kopa” ay nangangahulugang magpasakop sa kalooban ng Diyos. Sa kasong ito, ang “kopa” ay tumutukoy, hindi lang sa paghihirap at kamatayang daranasin ni Jesus dahil sa maling paratang ng pamumusong, kundi pati sa pagkabuhay niyang muli bilang isang imortal na espiritu sa langit.

nag-aastang panginoon sa mga nasasakupan nila: Apat na beses lang ginamit ang Griegong terminong ito sa Kristiyanong Griegong Kasulatan. (Mat 20:25; Mar 10:42; 1Pe 5:3; at sa Gaw 19:16, kung saan isinalin itong “binugbog”) Maiisip sa payong ito ni Jesus ang pagpapahirap ng mga Romano at ang malupit na pamamahala ng mga Herodes. (Mat 2:16; Ju 11:48) Maliwanag na nakuha ni Pedro ang punto, kaya pinayuhan niya ang Kristiyanong matatanda na manguna sa pamamagitan ng halimbawa at huwag mag-astang panginoon. (1Pe 5:3) Isang kaugnay na pandiwa ang ginamit sa Luc 22:25, kung saan ganito rin ang punto ni Jesus, at ginamit din ito sa 2Co 1:24, kung saan sinabi ni Pablo na ang mga Kristiyano ay hindi “mga panginoon” ng pananampalataya ng mga kapatid nila.

Jerico: Tingnan ang study note sa Mat 20:29.

isang pulubing bulag: Sa ulat ni Mateo (20:30), dalawang bulag ang binanggit. Isa lang ang binanggit nina Marcos at Lucas (18:35), malamang na dahil nagpokus sila kay Bartimeo, na pinangalanan lang sa ulat ni Marcos.

Jerico: Ang unang lunsod sa Canaan sa kanluran ng Ilog Jordan na nasakop ng mga Israelita. (Bil 22:1; Jos 6:1, 24, 25) Noong panahon ni Jesus, nagkaroon ng isang bagong lunsod mga 2 km (mahigit isang milya) sa timog ng naunang lunsod. Posibleng iyan ang dahilan kaya sa kaparehong ulat sa Luc 18:35, ang binanggit ay “habang papalapit si Jesus sa Jerico.” Puwedeng ginawa ni Jesus ang himala habang papalabas siya sa Judiong lunsod at papalapit sa Romanong lunsod o kabaligtaran.—Tingnan ang Ap. B4 at B10.

lumuhod: O “yumukod; nagbigay-galang.” Sa pagtawag kay Jesus na “Anak ni David” (Mat 15:22), maliwanag na kinilala ng di-Judiong babaeng ito na siya ang ipinangakong Mesiyas. Lumuhod ang babae sa harap ni Jesus, hindi dahil isa siyang diyos o bathala, kundi dahil kinatawan siya ng Diyos.—Tingnan ang study note sa Mat 2:2; 8:2; 14:33; 18:26.

anak ni David: Ipinapakita nito na si Jesus ang inapo ni David na magiging tagapagmana ng tipan para sa Kaharian na ipinakipagtipan kay David.​—2Sa 7:11-16; Aw 89:3, 4.

Nazareno: Tumutukoy ito noong una kay Jesus at nang maglaon ay sa mga tagasunod niya. (Gaw 24:5) Dahil maraming Judio noon ang may pangalang Jesus, karaniwang may idinadagdag sa pangalang ito para malaman kung sino ang tinutukoy; nakasanayan na noong panahon ng Bibliya na idugtong sa pangalan ng tao ang lugar na pinagmulan niya. (2Sa 3:2, 3; 17:27; 23:25-39; Na 1:1; Gaw 13:1; 21:29) Sa bayan ng Nazaret lumaki si Jesus, kaya natural lang na gamitin ang terminong ito para tukuyin siya. Madalas tukuyin si Jesus na “Nazareno” ng iba’t ibang indibidwal sa iba’t ibang pagkakataon. (Mar 1:23, 24; 10:46, 47; 14:66-69; 16:5, 6; Luc 24:13-19; Ju 18:1-7) Ginamit ito mismo ni Jesus para sa sarili niya. (Ju 18:5-8; Gaw 22:6-8) Isinulat ni Pilato sa pahirapang tulos ni Jesus ang pananalitang ito sa wikang Hebreo, Latin, at Griego: “Si Jesus na Nazareno, ang Hari ng mga Judio.” (Ju 19:19, 20) Mula noong Pentecostes 33 C.E., si Jesus ay madalas nang tawagin ng mga apostol at ng iba bilang Nazareno o mula sa Nazaret.​—Gaw 2:22; 3:6; 4:10; 6:14; 10:38; 26:9; tingnan din ang study note sa Mat 2:23.

Anak ni David: Sa pagtawag kay Jesus na “Anak ni David,” hayagang kinilala ni Bartimeo na si Jesus ang Mesiyas.​—Tingnan ang study note sa Mat 1:1, 6; 15:25.

sinabi . . . sa pamamagitan ng mga propeta: “Tatawagin siyang Nazareno”: Lumilitaw na tumutukoy ito sa aklat ni propeta Isaias (Isa 11:1), kung saan tinawag ang ipinangakong Mesiyas na “isang sibol [sa Hebreo, neʹtser] mula sa mga ugat” ni Jesse. Dahil “mga propeta” ang sinabi ni Mateo, posibleng kasama rin dito si Jeremias, na sumulat tungkol sa “matuwid na sibol” mula kay David (Jer 23:5; 33:15), at si Zacarias, na may binanggit na isang haring saserdote na “nagngangalang Sibol” (Zac 3:8; 6:12, 13). Ginamit ang terminong “Nazareno” para kay Jesus, at nang maglaon, pati sa mga tagasunod niya.

Nazaret: Posibleng nangangahulugang “Bayang Sibol.” Ang bayan ng Nazaret ay nasa Mababang Galilea, kung saan pinakamatagal na nanirahan si Jesus noong nandito siya sa lupa.

si David na hari: May ibang mga hari na binanggit sa talaangkanang ito, pero si David lang ang tinawag na “hari.” Ang dinastiya ng mga hari sa Israel ay tinawag na “sambahayan ni David.” (1Ha 12:19, 20) Sa pagtawag kay Jesus na “anak ni David” sa talata 1, itinampok ni Mateo ang Kaharian at tinukoy si Jesus bilang ang tagapagmanang hari gaya ng ipinangako sa tipan kay David.​—2Sa 7:11-16.

Rabboni: Salitang Semitiko na nangangahulugang “Aking Guro.” Posibleng noong una, ang “Rabboni” ay mas magalang at mas magiliw kaysa sa “Rabbi,” isang titulong nangangahulugang “Guro.” (Ju 1:38) Pero noong isulat ito ni Juan, posibleng nawala na ang espesyal na kahulugan ng hulapi (“-i” na nangangahulugang “aking”) sa salitang ito, dahil isinalin na lang itong “Guro” ni Juan.​—Ju 20:16.