Cesar: O “Emperador.” Ang emperador ng Roma noong ministeryo ni Jesus ay si Tiberio, pero hindi lang tumutukoy ang termino sa namamahalang emperador. Puwede ring tumukoy ang “Cesar” sa awtoridad ng pamahalaang Romano, o sa Estado, at sa mga inatasang kinatawan nito, na tinatawag ni Pablo na “nakatataas na mga awtoridad” at tinatawag naman ni Pedro na “hari” at “gobernador.”—Ro 13:1-7; 1Pe 2:13-17; Tit 3:1; tingnan sa Glosari.

Cesar: Tingnan ang study note sa Mat 22:17.

Ikaw na mismo ang nagsasabi: Maliwanag na ang sagot na ito ni Jesus ay kumpirmasyon na ang sinabi ni Pilato ay totoo. (Ihambing ang study note sa Mat 26:25, 64.) Bagaman inamin ni Jesus kay Pilato na siya nga ay isang hari, iba ito sa iniisip ni Pilato, dahil ang Kaharian ni Jesus ay “hindi bahagi ng sanlibutang ito” at hindi magiging banta sa Roma.​—Ju 18:33-37.

Ikaw ba ang Hari ng mga Judio?: Parehong-pareho ang pagkakaulat ng apat na Ebanghelyo sa tanong na ito ni Pilato. (Mat 27:11; Mar 15:2; Luc 23:3; Ju 18:33) Sa Imperyo ng Roma, walang haring makakapamahala nang walang pahintulot ni Cesar. Kaya makikitang ang mga tanong ni Pilato ay nakasentro sa isyu ng pagiging hari ni Jesus.

Ikaw mismo ang nagsasabi: Tingnan ang study note sa Mat 27:11.

Herodes: Si Herodes Antipas, anak ni Herodes na Dakila. Si Antipas ang tagapamahala ng distrito (tetrarka) ng Galilea at Perea. Si Lucas lang ang nag-ulat na dinala si Jesus kay Herodes.​—Luc 3:1; tingnan sa Glosari.

matingkad-na-pulang balabal: Klase ng balabal o mahabang damit na pampatong na isinusuot ng mga hari, mahistrado, o mga opisyal ng hukbo. Ayon sa Mar 15:17 at Ju 19:2, purpurang damit ang isinuot sa kaniya, pero noon, “purpura” ang tawag sa anumang kulay na may pinaghalong pula at asul. Gayundin, naiiba ang tingin ng isa sa kulay depende sa anggulo, repleksiyon ng ilaw, at kulay sa paligid. Ipinapakita lang ng ganitong pagkakaiba-iba ng kulay sa ulat ng mga Ebanghelyo na hindi nagkopyahan ang mga manunulat nito.

sinuotan nila siya ng damit na purpura: Ginawa ito para hamakin si Jesus at gawing katatawanan ang pagkahari niya. Ayon sa ulat ni Mateo (27:28), sinuotan si Jesus ng mga sundalo ng “matingkad-na-pulang balabal,” isang klase ng balabal o mahabang damit na pampatong na isinusuot ng mga hari, mahistrado, o mga opisyal ng hukbo. Ayon sa ulat nina Marcos at Juan (19:2), purpurang damit ang isinuot sa kaniya, pero noon, “purpura” ang tawag sa anumang kulay na may pinaghalong pula at asul. Gayundin, naiiba ang tingin ng isa sa kulay depende sa anggulo, repleksiyon ng ilaw, at kulay sa paligid. Ipinapakita lang ng ganitong pagkakaiba-iba ng kulay sa ulat ng mga Ebanghelyo na hindi nagkopyahan ang mga manunulat nito.

magarbong damit: Ang magarbong damit na ipinasuot kay Jesus para hamakin siya bilang Hari ng mga Judio bago siya pabalikin kay Pilato ay posibleng galing kay Herodes Antipas, isang Judio at tagapamahala ng distrito ng Galilea at Perea. Ang damit na ito ay posibleng panghari at kulay puti. Ang salitang Griego na ginamit dito para sa “damit” (e·sthesʹ) ay karaniwan nang tumutukoy sa isang mahabang damit na napapalamutian. Ganiyan ang suot ng ilang anghel na nagpakita sa mga tao. (Luc 24:4; tingnan din ang San 2:2, 3.) Ginamit din ang salitang Griego na ito para sa “magarbong kasuotan” ni Herodes Agripa I. (Gaw 12:21) Ang salitang Griego naman na ginamit dito para sa ‘magarbo’ (lam·prosʹ) ay mula sa salitang nangangahulugang “magningning.” Kapag ginagamit sa damit, tumutukoy ito sa magandang klase ng damit at kung minsan ay sa mga kasuotang nagniningning o kulay puti. Lumilitaw na iba ito sa matingkad-na-pulang balabal, o purpurang damit, na ipinasuot ng mga sundalo ni Pilato kay Jesus sa bahay ng gobernador. (Mat 27:27, 28, 31; Ju 19:1, 2, 5; tingnan ang study note sa Mat 27:28; Mar 15:17.) Maliwanag na pare-pareho ng intensiyon si Herodes, si Pilato, at ang mga sundalong Romano nang suotan nila si Jesus ng mga damit na ito—para hamakin siya bilang Hari ng mga Judio.​—Ju 19:3.

Mababasa sa ilang manuskrito: “Sa bawat kapistahan, kailangan niyang magpalaya ng isang bilanggo,” pero hindi ito mababasa sa maraming sinauna at maaasahang manuskrito at lumilitaw na hindi talaga ito bahagi ng Lucas. Sa ilang manuskrito, makikita ang pananalitang ito pagkatapos ng talata 19. Kahawig ito ng nasa Mat 27:15 at Mar 15:6, kung saan walang pag-aalinlangan na lumitaw ang pananalitang ito. Sinasabing idinagdag ng mga tagakopya ang pananalitang ito sa Lucas bilang paliwanag at ibinatay nila ito sa mga kaparehong ulat sa Ebanghelyo ni Mateo at ni Marcos.

kaugalian . . . na magpalaya ng isang bilanggo: Iniulat ito ng lahat ng apat na manunulat ng Ebanghelyo. (Mar 15:6-15; Luc 23:16-25; Ju 18:39, 40) Hindi ito iniutos sa Hebreong Kasulatan, at wala ring ganitong pangyayari na nakaulat doon. Pero lumilitaw na noong panahon ni Jesus, may ganito nang tradisyon ang mga Judio. Hindi bago ang ganitong kaugalian sa mga Romano, dahil may mga ebidensiya na nagpapakitang nagpapalaya talaga sila ng mga bilanggo para mapasaya ang mga tao.

nagpapalaya siya ng isang bilanggo: Iniulat ito ng lahat ng apat na manunulat ng Ebanghelyo. (Mat 27:15-23; Luc 23:16-25; Ju 18:39, 40) Hindi ito iniutos sa Hebreong Kasulatan, at wala ring ganitong pangyayari na nakaulat doon. Pero lumilitaw na noong panahon ni Jesus, may ganito nang tradisyon ang mga Judio. Hindi bago ang ganitong kaugalian sa mga Romano, dahil may mga ebidensiya na nagpapakitang nagpapalaya talaga sila ng mga bilanggo para mapasaya ang mga tao.

may kaugalian kayo na magpapalaya ako ng isang tao: Ang kaugalian na magpalaya ng isang bilanggo ay binanggit din sa Mat 27:15 at Mar 15:6. Lumilitaw na galing ito sa mga Judio dahil sinabi ni Pilato sa kanila: “May kaugalian kayo.” Hindi ito iniutos sa Hebreong Kasulatan, at wala ring ganitong pangyayari na nakaulat doon. Pero lumilitaw na noong panahon ni Jesus, may ganito nang tradisyon ang mga Judio. Hindi bago sa mga Romano ang ganitong kaugalian, dahil may mga ebidensiyang nagpapalaya talaga sila ng mga bilanggo para mapasaya ang mga tao.

palayain si Barabas: Ang pangyayaring ito na nakaulat sa Luc 23:16-25 ay binanggit sa apat na Ebanghelyo. (Mat 27:15-23; Mar 15:6-15; Ju 18:39, 40) Pero idinagdag nina Mateo, Marcos, at Juan na nakaugalian na ng gobernador na magpalaya ng isang bilanggo bawat kapistahan.​—Tingnan ang study note sa Mat 27:15; Mar 15:6; Ju 18:39.

taga-Cirene: Ang Cirene ay isang lunsod sa North Africa na malapit sa baybayin, sa timog-kanluran ng isla ng Creta. (Tingnan ang Ap. B13.) Posibleng ipinanganak si Simon sa Cirene, at nang maglaon ay nanirahan siya sa Israel.

pahirapang tulos: O “tulos na pambitay.”​—Tingnan sa Glosari, “Tulos”; “Pahirapang tulos”; tingnan din ang Luc 9:23; 14:27, kung saan ginamit ang terminong ito sa makasagisag na paraan.

habang buháy pa ang puno, . . . kung tuyot na ito: Lumilitaw na ang tinutukoy rito ni Jesus ay ang bansang Judio. Para itong puno na malapit nang mamatay. Nang panahong iyon, buháy pa ang puno dahil buháy pa si Jesus at may mga Judio pa na naniniwala sa kaniya. Pero malapit nang patayin si Jesus, at ang tapat na mga Judio ay papahiran ng banal na espiritu at magiging bahagi na ng espirituwal na Israel. (Ro 2:28, 29; Gal 6:16) Pagdating ng panahong iyon, mamamatay na sa espirituwal ang literal na bansang Israel, gaya ng tuyot na puno.​—Mat 21:43.

kriminal: Ang salitang Griego na ginamit dito (ka·kourʹgos) ay literal na nangangahulugang “isa na gumagawa ng masama.” Sa kaparehong ulat sa Mat 27:38, 44 at Mar 15:27, ginamit ang salitang Griego na lei·stesʹ na isinaling “magnanakaw.” Puwede itong tumukoy sa mga magnanakaw na gumagamit ng dahas, at kung minsan, sa mga bandido o naghihimagsik. Ginamit din ang salitang ito para kay Barabas (Ju 18:40), na ayon sa Luc 23:19 ay nabilanggo dahil sa “pagpatay” at ‘sedisyon.’

Golgota: Mula sa salitang Hebreo na nangangahulugang “bungo.” (Tingnan ang Ju 19:17; ihambing ang Huk 9:53, kung saan ang salitang Hebreo na gul·goʹleth ay isinaling “bungo.”) Noong panahon ni Jesus, ang lugar na ito ay nasa labas ng pader ng Jerusalem. Pero hindi matukoy sa ngayon ang eksaktong lokasyon nito. (Tingnan ang Ap. B12.) Hindi sinasabi sa Bibliya na ang Golgota ay nasa burol, pero binabanggit dito na ang pagpatay kay Jesus ay nakita ng mga tao mula sa malayo.​—Mar 15:40; Luc 23:49.

Bungo: Ang ekspresyong Griego na Kra·niʹou Toʹpon ay katumbas ng pangalang Hebreo na Golgota. (Tingnan ang study note sa Golgota sa talatang ito. Para sa pagtalakay sa pagkakagamit ng terminong Hebreo sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, tingnan ang study note sa Ju 5:2.) Ang terminong “Calvary” ay ginamit sa Luc 23:33 sa ilang Ingles na salin ng Bibliya. Mula ito sa salitang Latin na calvaria (bungo) na ginamit sa Vulgate.

Golgota: Mula sa salitang Hebreo na nangangahulugang “bungo.” (Ihambing ang Huk 9:53; 2Ha 9:35; 1Cr 10:10, kung saan ang salitang Hebreo na gul·goʹleth ay isinaling “bungo.”) Noong panahon ni Jesus, ang lugar na ito ay nasa labas ng pader ng Jerusalem. Hindi matukoy ang eksaktong lokasyon nito, pero iniisip ng ilan na posibleng ito ang lugar kung saan matatagpuan sa ngayon ang Church of the Holy Sepulchre. (Tingnan ang Ap. B12.) Hindi sinasabi sa Bibliya na ang Golgota ay nasa burol, pero binabanggit dito na ang pagpatay kay Jesus ay nakita ng mga tao mula sa malayo.—Mar 15:40; Luc 23:49.

Bungo: Ang ekspresyong Griego na Kra·niʹon ay katumbas ng pangalang Hebreo na Golgota. (Tingnan ang study note sa Mat 27:33; Ju 19:17.) Ang terminong “Calvary” ay ginamit sa ilang Ingles na salin ng Bibliya sa tekstong ito. Mula ito sa salitang Latin para sa “bungo,” calvaria, na ginamit sa Vulgate.

patawarin mo sila: Hindi sinasabi sa konteksto kung para kanino ang kahilingang ito ni Jesus, pero malamang na ang nasa isip niya ay ang mga taong sumisigaw na patayin siya, na ang ilan ay nagsisi nang maglaon. (Gaw 2:36-38; 3:14, 15) Posibleng kasama rin dito ang mga sundalong Romano na nagpako kay Jesus sa tulos; hindi kasi nila naiintindihan kung gaano kabigat ang kasalanan nila dahil hindi naman nila siya kilala. Pero siguradong hindi niya hihilingin sa kaniyang Ama na patawarin ang mga punong saserdote, na talagang may pananagutan sa kamatayan niya. Alam na alam nila kung ano ang ginagawa nila nang magsabuwatan sila para patayin si Jesus. Ginawa nila ito dahil sa inggit. (Mat 27:18; Mar 15:10; Ju 11:45-53) Gayundin, malamang na hindi niya hihilingin sa kaniyang Ama na patawarin ang mga kriminal na katabi niya dahil wala naman silang kinalaman sa kamatayan niya.

. . . ginagawa nila: Ang unang bahagi ng talatang ito ay hindi mababasa sa ilang sinaunang manuskrito. Pero makikita ito sa ibang sinauna at maaasahang mga manuskrito, kaya inilagay ito sa Bagong Sanlibutang Salin at sa maraming iba pang salin ng Bibliya.

maasim na alak: O “sukang alak.” Malamang na tumutukoy sa maasim na alak na hindi matapang pero gumuguhit. Tinatawag ito sa Latin na acetum (sukà) o posca kapag hinaluan ng tubig. Mura lang ito at karaniwang iniinom ng mahihirap, pati na ng mga sundalong Romano, bilang pamatid-uhaw. Ang salitang Griego na oʹxos ay ginamit din ng Septuagint sa Aw 69:21, kung saan inihula na ang Mesiyas ay bibigyan ng “sukà” para inumin.

maasim na alak: Tingnan ang study note sa Mat 27:48.

May nakasulat din sa ulunan niya: Idinagdag ang pananalitang ito sa ilang manuskrito: “sa mga letrang Griego at Latin at Hebreo.” Pero hindi ito mababasa sa sinauna at maaasahang mga manuskrito, at sinasabing idinagdag lang ito ng mga tagakopya para tumugma sa Ju 19:20.

tulos: O “puno.” Ang salitang Griego na ginamit dito, xyʹlon (lit., “kahoy”), ay kapareho ng kahulugan ng salitang Griego na stau·rosʹ (isinasaling “pahirapang tulos”) at tumutukoy sa pinagpakuan kay Jesus noong patayin siya. Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, limang beses na ginamit nina Lucas, Pablo, at Pedro ang xyʹlon sa ganitong diwa. (Gaw 5:30; 10:39; 13:29; Gal 3:13; 1Pe 2:24) Ginamit ng Septuagint ang xyʹlon sa Deu 21:22, 23 para ipanumbas sa salitang Hebreo na ʽets (nangangahulugang “puno; kahoy; piraso ng kahoy”) sa pariralang “at ibitin sa tulos.” Nang sipiin ni Pablo ang tekstong ito sa Gal 3:13, ginamit niya ang xyʹlon sa pangungusap na “Isinumpa ang bawat tao na nakabitin sa tulos.” Ginamit din ang salitang ito sa salin ng Septuagint sa Ezr 6:11 (1 Esdras 6:31, LXX) para sa salitang Aramaiko na ʼaʽ, na katumbas ng terminong Hebreo na ʽets. Sinabi roon tungkol sa mga lalabag sa utos ng hari ng Persia: “Ibabayubay [siya] sa isang posteng kahoy na bubunutin sa bahay niya.” Dahil may mga pagkakataong pareho ang pagkakagamit ng mga manunulat ng Bibliya sa xyʹlon at stau·rosʹ, karagdagang patunay ito na pinatay si Jesus sa isang patayong tulos na walang nakapahalang na kahoy.

nakabayubay: Ang pandiwang Griego na ginamit dito ay hindi stauroʹo (“patayin sa tulos”), kundi kre·manʹny·mi (“ibitin”). Kapag iniuugnay sa pagpatay kay Jesus, ang pandiwang ito ay ginagamit kasama ng pariralang e·piʹ xyʹlou (“sa tulos o puno”). (Gal 3:13; tingnan ang study note sa Gaw 5:30.) Sa Septuagint, ang pandiwang ito ay madalas na tumutukoy sa pagbibitin sa isang tao sa tulos o puno.​—Gen 40:19; Deu 21:22; Es 8:7.

Sinasabi ko sa iyo ngayon,: Sa pinakalumang mga manuskrito ng Kristiyanong Griegong Kasulatan na mayroon tayo sa ngayon, ang ginamit na paraan ng pagsulat sa Griego ay puro malalaking letra lang. Wala itong puwang o bantas sa pagitan ng mga salita, gaya ng ginagamit ngayon. May ilang eskriba na naglalagay kung minsan ng mga marka na nagsisilbing bantas, pero bihira nilang gamitin ang mga ito. Kaya ang mga bantas na ginagamit sa mga salin ngayon ng Bibliya ay nakabatay sa konteksto at sa gramatika ng wikang Griego. Sa talatang ito, parehong puwede sa gramatika ng wikang Griego ang paglalagay ng kuwit (o tutuldok) bago o pagkatapos ng salitang “ngayon.” Kaya ang ginawang basehan ng mga tagapagsalin sa paglalagay nila ng bantas sa tekstong ito ay ang pagkakaintindi nila sa sinabi ni Jesus at ang itinuturo ng Bibliya sa kabuoan. Sa mga akademikong edisyon ng tekstong Griego, gaya ng ginawa nina Westcott at Hort, Nestle at Aland, at ng United Bible Societies, inilagay ang kuwit bago ang salitang Griego para sa “ngayon.” Pero ang paglalagay ng kuwit pagkatapos ng salitang “ngayon” ay kaayon ng mga naunang sinabi ni Jesus at ng mga turong mababasa sa iba pang bahagi ng Kasulatan. Halimbawa, sinabi ni Jesus na mamamatay siya at “mananatili sa libingan nang tatlong araw.” (Mat 12:40; Mar 10:34) Ilang beses niyang sinabi sa mga alagad na papatayin siya at sa ikatlong araw ay bubuhaying muli. (Luc 9:22; 18:33) Sinasabi rin ng Bibliya na binuhay-muli si Jesus bilang “unang bunga sa mga natulog sa kamatayan” at na umakyat siya sa langit pagkatapos ng 40 araw. (1Co 15:20; Ju 20:17; Gaw 1:1-3, 9; Col 1:18) Binuhay-muli si Jesus, hindi sa mismong araw na namatay siya, kundi sa ikatlong araw pa, kaya maliwanag na hindi makakasama ni Jesus sa Paraiso ang kriminal sa mismong araw na kinausap niya ito.

Kaayon ng paliwanag na ito, ganito ang salin ng Curetonian Syriac, ang bersiyong Syriac ng ulat ni Lucas noong ikalimang siglo C.E.: “Amen, sinasabi ko sa iyo ngayon na makakasama kita sa Hardin ng Eden.” (F. C. Burkitt, The Curetonian Version of the Four Gospels, Tomo 1, Cambridge, 1904) Kapansin-pansin din na magkakaiba ang opinyon ng mga Griegong manunulat at komentarista noon at ngayon kung paano isasalin ang pananalitang ito. Halimbawa, ganito ang isinulat ni Hesychius ng Jerusalem, na nabuhay noong ikaapat at ikalimang siglo C.E., tungkol sa Luc 23:43: “May mga naglalagay ng kuwit pagkatapos ng ‘Sinasabi ko sa iyo ngayon,’ at saka nila isinusunod: ‘Makakasama kita sa Paraiso.’” (Tekstong Griego na mababasa sa Patrologiae Graecae, Tomo 93, kol. 1432-1433.) Isinulat din ni Theophylact, na nabuhay noong ika-11 at ika-12 siglo C.E., na may mga sumusuporta sa “paglalagay ng bantas pagkatapos ng ‘ngayon,’ kaya mabubuo ang pariralang ‘Sinasabi ko sa iyo ngayon,’ at saka ito susundan ng ekspresyong ‘Makakasama kita sa Paraiso.’” (Patrologiae Graecae, Tomo 123, kol. 1104.) Sinabi ni G. M. Lamsa, sa publikasyong Gospel Light—Comments on the Teachings of Jesus From Aramaic and Unchanged Eastern Customs, p. 303-304, tungkol sa paggamit ng “ngayon” sa Luc 23:43: “Idiniriin sa teksto ang salitang ‘ngayon’ at dapat itong basahing ‘Sinasabi ko sa iyo ngayon, makakasama kita sa Paraiso.’ Ginawa ang pangako sa araw na iyon at tutuparin ito sa hinaharap. Ganito magsalita ang mga taga-Silangan, at ipinapahiwatig nito na siguradong matutupad ang pangakong ginawa sa araw na iyon.” Kaya ang pariralang Griego sa Luc 23:43 ay posibleng ayon sa Semitikong paraan ng pagdiriin. Sa Hebreong Kasulatan, madalas gamitin sa katulad na paraan ang salitang “ngayon” sa mga pangako at utos. (Deu 4:26; 6:6; 7:11; 8:1, 19; Zac 9:12) Ipinapakita ng mga ebidensiyang ito na ginamit ni Jesus ang salitang “ngayon” para tumukoy sa panahon kung kailan niya ginawa ang pangako, hindi sa panahon kung kailan mabubuhay sa Paraiso ang kriminal.

Maraming salin, gaya ng salin sa Ingles ni Rotherham at ni Lamsa (1933 edisyon) at ng salin sa German ni L. Reinhardt at ni W. Michaelis, ang nagsasabi na ang idiniriin dito ay ang panahon kung kailan ginawa ang pangako, hindi ang panahon kung kailan ito tutuparin. Ang salin ng mga Bibliyang ito ay katulad ng makikita sa Bagong Sanlibutang Salin.

Paraiso: Ang salitang “paraiso” ay mula sa salitang Griego na pa·raʹdei·sos, at may katulad itong mga salita sa Hebreo (par·desʹ, sa Ne 2:8; Ec 2:5; Sol 4:13) at Persiano (pairidaeza). Ang tatlong salitang ito ay pangunahin nang tumutukoy sa isang magandang parke o sa isang tulad-parkeng hardin. Ginamit ng mga tagapagsalin ng Septuagint ang terminong Griego na pa·raʹdei·sos bilang katumbas ng salitang Hebreo para sa “hardin” (gan) sa ekspresyong “hardin sa Eden” sa Gen 2:8. Ganito ang mababasa sa ilang Hebreong salin ng Kristiyanong Griegong Kasulatan (may code na J^{17, 18, 22} sa Ap. C) sa Luc 23:43: “Makakasama kita sa hardin ng Eden.” Ang paraisong ipinangako ni Jesus sa kriminal na katabi niya ay hindi ang “paraiso ng Diyos” na binabanggit sa Apo 2:7, dahil para ito sa mga “magtatagumpay,” o sa mga makakasama ni Kristo na mamahala sa Kaharian sa langit. (Luc 22:28-30) Ang kriminal na ito ay hindi nagtagumpay laban sa sanlibutan kasama ni Jesu-Kristo, at hindi rin siya ‘ipinanganak mula sa tubig at sa espiritu.’ (Ju 3:5; 16:33) Maliwanag na kasama siya sa mga “di-matuwid” na bubuhaying muli sa lupa bilang sakop ng Kaharian kapag namamahala na si Kristo sa Paraiso sa lupa sa loob ng sanlibong taon.​—Gaw 24:15; Apo 20:4, 6.

mga ikatlong oras: Mga 9:00 n.u. Noong unang siglo C.E., 12 oras ang maghapon para sa mga Judio, at nagsisimula ang pagbilang sa pagsikat ng araw bandang 6:00 n.u. (Ju 11:9) Kaya ang ikatlong oras ay mga 9:00 n.u., ang ikaanim na oras ay bandang tanghali, at ang ikasiyam na oras ay mga 3:00 n.h. Dahil walang mga orasan noon na makapagbibigay ng eksaktong oras, karaniwan nang tinatantiya lang sa mga ulat ang oras ng isang pangyayari.—Ju 1:39; 4:6; 19:14; Gaw 10:3, 9.

mga ikatlong oras: Mga 9:00 n.u. Noong unang siglo C.E., 12 oras ang maghapon para sa mga Judio, at nagsisimula ang pagbilang sa pagsikat ng araw bandang 6:00 n.u. (Ju 11:9) Kaya ang ikatlong oras ay mga 9:00 n.u., ang ikaanim na oras ay bandang tanghali, at ang ikasiyam na oras ay mga 3:00 n.h. Dahil walang mga orasan noon na makapagbibigay ng eksaktong oras, karaniwan nang tinatantiya lang sa mga ulat ang oras ng isang pangyayari.—Ju 1:39; 4:6; 19:14; Gaw 10:3, 9.

mga ikaanim na oras: Mga 12:00 n.t.​—Tingnan ang study note sa Mat 20:3.

nagdilim: Ang kadilimang ito ay isang himala na gawa ng Diyos. Hindi ito dahil sa solar eclipse, dahil nangyayari ang solar eclipse kapag bagong buwan. Pero panahon ng Paskuwa noon at kabilugan ng buwan. At ang kadilimang ito ay umabot nang tatlong oras, na di-hamak na mas matagal kaysa sa pinakamahabang total eclipse na posible, na hindi aabot nang walong minuto. Mababasa sa ulat na ito ni Lucas na “naglaho ang liwanag ng araw.”​—Luc 23:45.

ikasiyam na oras: Mga 3:00 n.h.​—Tingnan ang study note sa Mat 20:3.

kurtina: Ang kurtinang ito na napapalamutian ang naghihiwalay sa Banal at Kabanal-banalan sa templo. Ayon sa mga akdang Judio, ang mabigat na kurtinang ito ay mga 18 m (60 ft) ang haba, 9 m (30 ft) ang lapad, at 7.4 cm (2.9 in) ang kapal. Ipinapakita ng pagkakahati ng kurtina na galit na galit si Jehova sa mga pumatay sa kaniyang Anak at na posible na ang pagpasok sa langit.​—Heb 10:19, 20; tingnan sa Glosari.

templo: Dito, ang salitang Griego na na·osʹ ay tumutukoy sa mismong templo, kung nasaan ang Banal at ang Kabanal-banalan.

kurtina: Tingnan ang study note sa Mat 27:51.

templo: Tingnan ang study note sa Mat 27:51.

nalagutan ng hininga: Lit., “isinuko niya ang kaniyang puwersa ng buhay.” O “namatay.” Ang salitang Griego para sa “puwersa ng buhay” (pneuʹma) ay puwedeng tumukoy sa “hininga,” at sinusuportahan ito ng pandiwang Griego na ek·pneʹo (lit., “bumuga ng hininga”) na ginamit sa kaparehong ulat sa Mar 15:37 (kung saan isinalin itong “namatay,” o ayon sa study note, “nalagutan ng hininga”). Sinasabi ng ilan na ang paggamit ng terminong Griego na puwedeng literal na isaling “isinuko” ay nangangahulugang hindi na nakipaglaban si Jesus para mabuhay, dahil nagawa na niya ang kailangan niyang gawin. (Ju 19:30) “Ibinuhos niya ang sarili niya hanggang sa kamatayan.”​—Isa 53:12; Ju 10:11.

ipinagkakatiwala ko na ang buhay ko: Dito, sinipi ni Jesus ang Aw 31:5, kung saan hiniling ni David sa Diyos na ingatan ang buhay niya. Bago mamatay si Jesus, ipinagkatiwala na niya kay Jehova ang kaniyang puwersa ng buhay; kaya nakasalalay sa Diyos ang pag-asa niyang mabuhay sa hinaharap.​—Tingnan sa Glosari, “Ruach; Pneuma.”

namatay: Ang pandiwang Griego dito na ek·pneʹo (lit., “bumuga ng hininga”) ay puwede ring isaling “nalagutan ng hininga.” (Tingnan ang study note sa Mat 27:50.) Maliwanag sa Kasulatan na nang mamatay si Jesus, hindi siya agad umakyat sa langit. Sinabi mismo ni Jesus na “sa ikatlong araw” pa siya bubuhaying muli. (Mat 16:21; Luc 9:22) At ipinapakita sa Gaw 1:3, 9 na lumipas pa ang 40 araw bago siya umakyat sa langit.

opisyal ng hukbo: O “senturyon,” kumandante ng mga 100 sundalo sa hukbong Romano. Ayon sa kaparehong ulat nina Mateo at Marcos, kinilala rin niya na si Jesus ay “ang Anak ng Diyos.”​—Mat 27:54; Mar 15:39.

Jose: Makikita ang personalidad ng mga manunulat ng Ebanghelyo sa magkakaibang detalye na iniulat nila tungkol kay Jose. Sinabi ni Mateo, isang maniningil ng buwis, na si Jose ay “isang taong mayaman”; sinabi naman ni Marcos, na sumulat pangunahin na para sa mga Romano, na siya ay “iginagalang na miyembro ng Sanggunian” at naghihintay sa Kaharian ng Diyos; sinabi ni Lucas, isang mapagmalasakit na doktor, na “isa siyang mabuti at matuwid na tao” na hindi sumuporta sa pakana ng Sanggunian laban kay Jesus; si Juan lang ang nag-ulat na “alagad siya ni Jesus, pero inilihim niya ito dahil sa takot sa mga Judio.”​—Mat 27:57-60; Mar 15:43-46; Luc 23:50-53; Ju 19:38-42.

Sanedrin: Mataas na hukuman ng mga Judio sa Jerusalem. Ang salitang Griego na isinasaling “Sanedrin” (sy·neʹdri·on) ay literal na nangangahulugang “pag-upong magkakasama.” Karaniwan itong tumutukoy sa isang pagtitipon o pagpupulong, pero sa Israel, puwede rin itong tumukoy sa relihiyosong korte o lupon ng mga hukom.​—Tingnan ang study note sa Mat 5:22 at Glosari; tingnan din ang Ap. B12 para sa posibleng lokasyon ng Bulwagan ng Sanedrin.

Jose: Tingnan ang study note sa Mar 15:43.

miyembro ng Sanggunian: Tumutukoy sa miyembro ng Sanedrin, ang mataas na hukuman ng mga Judio sa Jerusalem.​—Tingnan ang study note sa Mat 26:59 at Glosari, “Sanedrin.”

Arimatea: Ang pangalan ng lunsod na ito ay mula sa salitang Hebreo na nangangahulugang “kaitaasan.” Sa Luc 23:51, tinatawag itong “lunsod ng mga Judeano.”​—Tingnan ang Ap. B10.

Arimatea: Tingnan ang study note sa Mat 27:57.

libingan: O “alaalang libingan.” Hindi talaga ito kuweba, kundi isang libingang inuka sa malambot na batong-apog. Ang ganitong libingan ay may mga uka sa loob o mahahabang patungan ng bangkay.​—Tingnan sa Glosari, “Alaalang libingan.”

libingan: Tingnan ang study note sa Mat 27:60.

Paghahanda: Tawag sa araw bago ang lingguhang Sabbath. Sa araw na ito, naghahanda ang mga Judio para sa Sabbath sa pamamagitan ng paghahanda ng mas maraming pagkain at pagtapos sa anumang trabahong hindi na makakapaghintay hanggang sa matapos ang Sabbath. Sa pagkakataong ito, ang araw ng Paghahanda ay tumapat sa Nisan 14.​—Mar 15:42; tingnan sa Glosari.

Paghahanda: Tingnan ang study note sa Mat 27:62.

libingan: O “alaalang libingan.”​—Tingnan sa Glosari, “Alaalang libingan.”