hagupitin si Jesus: Kadalasan nang hinahagupit muna ang isang bibitayin sa tulos. Nang madala si Pilato sa pamimilit ng mga Judio na patayin si Jesus at palayain si Barabas, iniutos ni Pilato na “hagupitin si Jesus.” (Mat 20:19; 27:26) Ang pinakanakapangingilabot na panghagupit ay tinatawag na flagellum. May hawakan ito na kinakabitan ng ilang kurdon o mahahabang piraso ng katad. Ang mga pirasong ito ng katad ay nilalagyan ng matatalim na piraso ng buto o metal para lalong maging masakit ang mga hampas.

koronang: Bukod sa damit na purpura (na binanggit din sa talatang ito), binigyan din si Jesus ng koronang tinik at, ayon sa Mat 27:29, ng setrong “tambo” para gawing katatawanan ang pagiging hari niya.

sinuotan nila siya ng damit na purpura: Ginawa ito para hamakin si Jesus at gawing katatawanan ang pagkahari niya. Ayon sa ulat ni Mateo (27:28), sinuotan si Jesus ng mga sundalo ng “matingkad-na-pulang balabal,” isang klase ng balabal o mahabang damit na pampatong na isinusuot ng mga hari, mahistrado, o mga opisyal ng hukbo. Ayon sa ulat nina Marcos at Juan (19:2), purpurang damit ang isinuot sa kaniya, pero noon, “purpura” ang tawag sa anumang kulay na may pinaghalong pula at asul. Gayundin, naiiba ang tingin ng isa sa kulay depende sa anggulo, repleksiyon ng ilaw, at kulay sa paligid. Ipinapakita lang ng ganitong pagkakaiba-iba ng kulay sa ulat ng mga Ebanghelyo na hindi nagkopyahan ang mga manunulat nito.

koronang: Tingnan ang study note sa Mar 15:17.

sinuotan siya ng purpurang damit: Tingnan ang study note sa Mar 15:17.

Magandang araw: O “Mabuhay ka.” Lit., “Ipagbunyi ang.” Binati nila si Jesus gaya ng kung paano nila babatiin si Cesar, maliwanag na para tuyain siya dahil sinasabi niyang hari siya.

Magandang araw: O “Mabuhay ka.”—Tingnan ang study note sa Mat 27:29.

Narito ang tao!: Kahit na bugbog-sarado at sugatan si Jesus, nanatili pa rin siyang matatag at kalmado; kaya makikita sa sinabi ni Pilato na kahit naaawa siya, may paggalang pa rin siya kay Jesus. Ang salin ng Vulgate sa sinabi ni Pilato, ecce homo, ang inspirasyon ng mga likhang-sining ng maraming dalubhasa. Posibleng naalala ng mga nakarinig sa sinabi ni Pilato at pamilyar sa Hebreong Kasulatan ang hula tungkol sa Mesiyas na mababasa sa Zac 6:12: “Ito ang lalaking [o, “Narito ang taong”] nagngangalang Sibol.”

May kautusan kami: Nang makita ng mga Judio na walang nangyari kahit inakusahan nila si Jesus ng paglaban sa gobyerno, inakusahan naman nila si Jesus ng pamumusong, na nagpalabas ng tunay nilang motibo. Ito rin ang bintang nila kay Jesus noong nililitis siya sa Sanedrin mga ilang oras pa lang ang nakakalipas, pero isa itong bagong akusasyon sa harap ni Pilato.

ipanganganak-muli: Isiniwalat ni Jesus kay Nicodemo na para makita ng isang tao ang Kaharian ng Diyos, kailangan siyang ipanganak-muli. Makikita sa sagot ni Nicodemo sa talata 4 na akala niya, ang ibig sabihin ni Jesus ay literal na ipanganganak-muli ang isang tao. Pero ipinaliwanag ni Jesus na ang ikalawang kapanganakang ito ay “mula . . . sa espiritu.” (Ju 3:5) Ang mga magiging “anak ng Diyos” ay ipanganganak, “hindi ng kanilang mga magulang o dahil sa kagustuhan ng mga ito, kundi dahil sa kagustuhan ng Diyos.” (Ju 1:12, 13) Sa 1Pe 1:3, 23, gumamit si Pedro ng isang ekspresyon na kasingkahulugan nito; sinabi niya na ang pinahirang mga Kristiyano ay ‘muling isisilang.’ Kahit “ipanganganak-muli” ang mababasa sa karamihan ng Bibliya, may mga Bibliya na ang ginamit na ekspresyon ay “ipanganganak mula sa itaas,” na angkop pa rin na salin, dahil ang salitang Griego na aʹno·then ay karaniwan nang nangangahulugang “galing [o, mula] sa itaas.” (Ju 3:31; 19:11; San 1:17; 3:15, 17) Ang dalawang salin ay parehong nangangahulugan na ang mga papasok sa Kaharian ay makakaranas ng panibagong pagsilang bilang mga “anak ng Diyos,” kaya masasabing isisilang sila mula sa itaas. (1Ju 3:9) Pero kung pagbabatayan ang sagot ni Nicodemo, lumilitaw na ang terminong Griego sa kontekstong ito ay puwedeng mangahulugang “muli.”

Kung hindi ka binigyan ng Diyos ng awtoridad: O “Kung wala kang awtoridad galing sa langit.” Ang salitang Griego dito na aʹno·then ay isinalin namang “mula sa itaas” sa San 1:17; 3:15, 17. Ginamit din ang terminong ito sa Ju 3:3, 7, kung saan puwede itong isaling “muli” at “mula sa itaas.”—Tingnan ang study note sa Ju 3:3.

taong: Malamang na hindi lang iisang indibidwal ang tinutukoy dito ni Jesus, kundi lahat ng taong sangkot sa pagpatay sa kaniya. Kasama dito si Hudas Iscariote, “ang mga punong saserdote at ang buong Sanedrin,” pati na rin ang “mga tao” na nasulsulang hilingin ang paglaya ni Barabas.—Mat 26:59-65; 27:1, 2, 20-22; Ju 18:30, 35.

Cesar: O “Emperador.” Ang emperador ng Roma noong ministeryo ni Jesus ay si Tiberio, pero hindi lang tumutukoy ang termino sa namamahalang emperador. Puwede ring tumukoy ang “Cesar” sa awtoridad ng pamahalaang Romano, o sa Estado, at sa mga inatasang kinatawan nito, na tinatawag ni Pablo na “nakatataas na mga awtoridad” at tinatawag naman ni Pedro na “hari” at “gobernador.”—Ro 13:1-7; 1Pe 2:13-17; Tit 3:1; tingnan sa Glosari.

kaibigan ni Cesar: Ang titulong ito ay karaniwan nang ibinibigay sa mga gobernador ng lalawigan ng Imperyo ng Roma. Pero sa kontekstong ito, maliwanag na hindi ito ginamit ng mga Judiong lider bilang titulo. Sinasabi lang nila na kapag ginawa ito ni Pilato, puwede siyang maparatangan ng pagkunsinti sa rebelyon. Ang Cesar noong panahong iyon ay si Tiberio, isang emperador na kilalá sa pagpatay sa sinumang itinuturing niyang traidor—kahit pa matataas na opisyal. Halimbawa, si Lucius Aelius Sejanus ang kumandante ng mga Guwardiya ng Pretorio, at ibinigay sa kaniya ang titulong “kaibigan ni Cesar.” Masasabing pumapangalawa siya kay Tiberio pagdating sa kapangyarihan. May magandang ugnayan si Pilato at ang maimpluwensiyang si Sejanus. At noong nasa kapangyarihan pa si Sejanus, pinoprotektahan at sinusuportahan niya si Pilato. Pero noong 31 C.E., inakusahan ni Tiberio si Sejanus ng sedisyon at ipinapatay ito at ang marami sa mga tagasuporta nito. Kakatapos lang nitong mangyari noong humarap si Jesus kay Pilato. Kaya puwedeng manganib ang buhay ni Pilato kung magrereklamo ang mga Saduceo sa emperador, lalo na kung ang reklamo nila ay “hindi [siya] kaibigan ni Cesar.” Nainis na ni Pilato ang mga Judio, kaya ayaw na niyang mas mainis pa ang mga ito at maakusahan siyang traidor. Kaya lumilitaw na natakot lang si Pilato sa emperador nang sentensiyahan niya ng kamatayan si Jesus kahit alam niyang inosente ito.

Cesar: Tingnan ang study note sa Mat 22:17.

luklukan ng paghatol: Kadalasang isang mataas na plataporma na nasa labas at may mga baytang kung saan umuupo ang mga opisyal para sabihin sa mga tao ang hatol nila.

Hebreo: Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, ginamit ng mga manunulat ang terminong “Hebreo” para tumukoy sa wikang sinasalita ng mga Judio (Ju 19:13, 17, 20; Gaw 21:40; 22:2; Apo 9:11; 16:16) at sa wikang ginamit ng binuhay-muli at niluwalhating si Jesus sa pakikipag-usap kay Saul ng Tarso (Gaw 26:14, 15). Sa Gaw 6:1, may binanggit na “mga Judiong nagsasalita ng Hebreo” at “mga Judiong nagsasalita ng Griego.” Naniniwala ang ilang iskolar na ang terminong “Hebreo” sa mga ulat na ito ay dapat na isinaling “Aramaiko,” pero may makatuwirang dahilan para isiping ang terminong ito ay talagang tumutukoy sa wikang Hebreo. Halimbawa, nang sabihin ng doktor na si Lucas na kinausap ni Pablo ang mga taga-Jerusalem “sa wikang Hebreo,” ang mga kausap noon ni Pablo ay ang mga nagpapakadalubhasa sa Kautusan ni Moises sa wikang Hebreo. Isa pa, ang kalakhang bahagi ng napakaraming natagpuang piraso at manuskrito ng Dead Sea Scroll ay mababasa sa wikang Hebreo, bahagi man ito ng Kasulatan o ibang dokumento. Nagpapatunay ito na karaniwang wika noon ang Hebreo. May natagpuan ding mga piraso ng Dead Sea Scroll sa wikang Aramaiko, na nagpapakitang parehong ginagamit ang dalawang wikang ito. Kaya kapag ginagamit ng mga manunulat ng Bibliya ang terminong “Hebreo,” imposibleng ang tinutukoy nila ay wikang Aramaiko o Siryano. (Gaw 21:40; 22:2; ihambing ang Gaw 26:14.) Makikita sa Hebreong Kasulatan na magkaiba ang “Aramaiko” at ang “wika ng mga Judio” (2Ha 18:26), at may kinalaman sa partikular na ulat na ito, makikita sa sinabi ng Judiong istoryador noong unang siglo na si Josephus na magkaiba ang “Aramaiko” at “Hebreo.” (Jewish Antiquities, X, 8 [i, 2]) Totoo na may mga termino sa Aramaiko at Hebreo na magkahawig, at posibleng may mga termino sa Hebreo na galing sa Aramaiko. Pero hindi pa rin makatuwirang isipin na kapag Hebreo ang sinabi ng mga manunulat ng Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang tinutukoy talaga nila ay Aramaiko.

luklukan ng paghatol: Tingnan ang study note sa Mat 27:19.

Latag ng Bato: Ang lugar na ito ay tinatawag sa Hebreo na Gabata. Hindi tiyak kung saan nakuha ang salitang ito, pero posibleng nangangahulugan itong “burol,” “mataas na lugar,” o “hantad na lugar.” Sa Griego, ang tawag dito ay Li·thoʹstro·ton (Latag ng Bato), at posibleng tumutukoy ito sa isang latag ng bato na simple lang o may dekorasyon; iniisip ng ilang iskolar na posibleng isa itong magandang mosaic. Ang lokasyon nito ay posibleng nasa isang hantad na lugar sa harap ng palasyo ni Herodes na Dakila, pero iba naman ang sinasabi ng ilang iskolar. Hindi tiyak ang eksaktong lokasyon nito.

Hebreo: Tingnan ang study note sa Ju 5:2.

Paghahanda: Lumilitaw na sumulat si Marcos pangunahin na para sa mga di-Judio, kaya ipinaliwanag niya na ang ekspresyong ito ay tumutukoy sa araw bago ang Sabbath. Hindi makikita ang paliwanag na ito sa ibang Ebanghelyo. (Mat 27:62; Luc 23:54; Ju 19:31) Sa araw na ito, naghahanda ang mga Judio para sa Sabbath sa pamamagitan ng paghahanda ng mas maraming pagkain at pagtapos sa anumang trabahong hindi na makakapaghintay hanggang sa matapos ang Sabbath. Sa pagkakataong ito, ang araw ng Paghahanda ay tumapat sa Nisan 14.​—Tingnan sa Glosari.

espesyal ang araw ng Sabbath na iyon: Laging sabbath ang Nisan 15, ang araw pagkatapos ng Paskuwa, anumang araw ng linggo ito tumapat. (Lev 23:5-7) Kapag tumapat sa iisang araw ang Sabbath na ito at ang regular na Sabbath (ang ikapitong araw ng linggo ng mga Judio, mula sa paglubog ng araw sa Biyernes hanggang sa paglubog ng araw sa Sabado), tinatawag itong “espesyal” na Sabbath. Nang mamatay si Jesus sa araw ng Biyernes, ang sumunod na araw ay isang espesyal na Sabbath. Mula 31 hanggang 33 C.E., noong 33 C.E. lang tumapat ng Biyernes ang Nisan 14. Sinusuportahan nito ang konklusyon na namatay si Jesus noong Nisan 14, 33 C.E.

Ikatlong oras: Mga 9:00 n.u. Sinasabi ng ilan na may pagkakasalungatan ang ulat na ito at ang ulat sa Ju 19:14-16, na nagsasabing “mga ikaanim na oras” nang ipabitay ni Pilato si Jesus. Hindi lubusang ipinapaliwanag ng Kasulatan kung bakit may pagkakaiba, pero ito ang ilang bagay na puwedeng pag-isipan: Karaniwan nang magkakatugma ang mga Ebanghelyo pagdating sa oras ng mga pangyayari noong huling araw ni Jesus sa lupa. Ipinapakita ng apat na ulat na umaga noon nang magtipon ang mga saserdote at matatandang lalaki at nang ipadala nila si Jesus sa Romanong gobernador na si Poncio Pilato. (Mat 27:1, 2; Mar 15:1; Luc 22:66–23:1; Ju 18:28) Iniulat nina Mateo, Marcos, at Lucas na noong nasa tulos na si Jesus, nagdilim ang buong lupain mula “ikaanim na oras hanggang sa ikasiyam na oras.” (Mat 27:45, 46; Mar 15:33, 34; Luc 23:44) Ito ang isang bagay na posibleng nakaapekto sa pagsasabi kung anong oras binitay si Jesus: Ang paghagupit ay itinuturing ng ilan na kasama sa proseso ng pagbitay. Minsan, napakatindi ng paghagupit sa isang tao kaya namamatay agad ito. Napakatindi ng paghagupit kay Jesus, kaya kinailangan na siyang tulungan ng iba sa pagbuhat sa pahirapang tulos niya. (Luc 23:26; Ju 19:17) Kung ang paghagupit ay itinuturing na simula ng proseso ng pagbitay, ilang oras pa ang lumipas bago aktuwal na ipinako si Jesus sa pahirapang tulos. Sa Mat 27:26 at Mar 15:15, parehong binanggit ang paghagupit at pagbayubay sa kaniya sa tulos. Kaya puwedeng magkakaiba ang sabihin ng iba’t ibang indibidwal na oras ng pagbitay, depende sa pinaniniwalaan nilang simula ng proseso ng pagbitay. Makakatulong ito para maintindihan kung bakit nagulat si Pilato na namatay agad si Jesus matapos ipako sa tulos. Posible kasi na para kay Pilato, kakasimula pa lang ng pagbitay kay Jesus. (Mar 15:44) Isa pa, ang araw ay karaniwan nang hinahati-hati ng mga manunulat ng Bibliya sa apat na yugto na may tigtatatlong oras, gaya ng ginagawa sa gabi. Iyan ang dahilan kung bakit madalas mabasa sa mga ulat nila ang ikatlo, ikaanim, at ikasiyam na oras, pasimula sa pagsikat ng araw nang mga 6:00 n.u. (Mat 20:1-5; Ju 4:6; Gaw 2:15; 3:1; 10:3, 9, 30) Gayundin, karamihan sa mga tao noon ay walang mga orasan na makakapagbigay ng eksaktong oras, kaya ang pagtukoy sa oras ay madalas na ginagamitan ng terminong “mga,” gaya ng makikita sa Ju 19:14. (Mat 27:46; Luc 23:44; Ju 4:6; Gaw 10:3, 9) Bilang sumaryo: Posibleng para kay Marcos, kasama sa pagbitay ang paghagupit at pagpapako sa tulos; pero para kay Juan, ang pagbitay ay tumutukoy lang sa pagpapako sa tulos. Posibleng ginamit ng parehong manunulat ang pinakamalapit na tatlong-oras na yugto para tukuyin ang oras ng pagbitay kay Jesus, at gumamit si Juan ng terminong “mga” noong sabihin niya ang oras ng pagbitay. Ang mga ito ang posibleng dahilan ng pagkakaiba ng oras na binanggit sa mga ulat na iyon. Ipinapakita rin ng pagkakaibang ito na kahit maraming taon na ang lumipas bago nag-ulat si Juan, hindi niya basta kinopya lang ang ulat ni Marcos.

araw ng Paghahanda: Ang tawag sa araw bago ang lingguhang Sabbath, dahil sa araw na ito inihahanda ng mga Judio ang kailangan para sa Sabbath. (Tingnan ang study note sa Mar 15:42.) Idinagdag sa Ebanghelyo ni Juan ang ekspresyong sa Paskuwa. Sa kontekstong ito, ang tinutukoy ay ang umaga ng Nisan 14, ang araw kung kailan nilitis at pinatay si Jesus. Nagsimula ang Paskuwa sa gabi ng sinundang araw, at gaya ng mababasa sa ibang Ebanghelyo, ipinagdiwang ni Jesus at ng mga apostol niya ang Paskuwa nang gabing iyon. (Mat 26:18-20; Mar 14:14-17; Luc 22:15) Lubusang sinunod ni Kristo ang Kautusan, pati na ang kahilingang ipagdiwang ang Paskuwa kapag Nisan 14. (Exo 12:6; Lev 23:5) Ang araw na iyon noong 33 C.E. ay tinawag na Paghahanda sa Paskuwa dahil paghahanda iyon para sa pitong-araw na Kapistahan ng Tinapay na Walang Pampaalsa na magsisimula kinabukasan. Dahil magkakasunod ang mga araw na ito sa kalendaryo, kung minsan, ang terminong “Paskuwa” ay tumutukoy na sa buong kapistahang iyon. (Luc 22:1) Ang araw pagkatapos ng Nisan 14 ay laging sabbath, anumang araw ito pumatak. (Lev 23:5-7) Noong 33 C.E., tumapat ang Nisan 15 sa regular na araw ng Sabbath, kaya ang araw na iyon ay naging “espesyal,” o dobleng, Sabbath.—Tingnan ang study note sa Ju 19:31.

mga ikaanim na oras: Mga 12:00 n.t.—Para sa paliwanag kung bakit magkaiba ang ulat na ito at ang ulat ni Marcos, na nagsasabing ipinako si Jesus sa tulos noong “ikatlong oras,” tingnan ang study note sa Mar 15:25.

pahirapang tulos: O “tulos na pambitay.”​—Tingnan sa Glosari, “Tulos”; “Pahirapang tulos”; tingnan din ang study note sa Mat 10:38 at 16:24, kung saan ginamit ang terminong ito sa makasagisag na paraan.

Hebreo: Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, ginamit ng mga manunulat ang terminong “Hebreo” para tumukoy sa wikang sinasalita ng mga Judio (Ju 19:13, 17, 20; Gaw 21:40; 22:2; Apo 9:11; 16:16) at sa wikang ginamit ng binuhay-muli at niluwalhating si Jesus sa pakikipag-usap kay Saul ng Tarso (Gaw 26:14, 15). Sa Gaw 6:1, may binanggit na “mga Judiong nagsasalita ng Hebreo” at “mga Judiong nagsasalita ng Griego.” Naniniwala ang ilang iskolar na ang terminong “Hebreo” sa mga ulat na ito ay dapat na isinaling “Aramaiko,” pero may makatuwirang dahilan para isiping ang terminong ito ay talagang tumutukoy sa wikang Hebreo. Halimbawa, nang sabihin ng doktor na si Lucas na kinausap ni Pablo ang mga taga-Jerusalem “sa wikang Hebreo,” ang mga kausap noon ni Pablo ay ang mga nagpapakadalubhasa sa Kautusan ni Moises sa wikang Hebreo. Isa pa, ang kalakhang bahagi ng napakaraming natagpuang piraso at manuskrito ng Dead Sea Scroll ay mababasa sa wikang Hebreo, bahagi man ito ng Kasulatan o ibang dokumento. Nagpapatunay ito na karaniwang wika noon ang Hebreo. May natagpuan ding mga piraso ng Dead Sea Scroll sa wikang Aramaiko, na nagpapakitang parehong ginagamit ang dalawang wikang ito. Kaya kapag ginagamit ng mga manunulat ng Bibliya ang terminong “Hebreo,” imposibleng ang tinutukoy nila ay wikang Aramaiko o Siryano. (Gaw 21:40; 22:2; ihambing ang Gaw 26:14.) Makikita sa Hebreong Kasulatan na magkaiba ang “Aramaiko” at ang “wika ng mga Judio” (2Ha 18:26), at may kinalaman sa partikular na ulat na ito, makikita sa sinabi ng Judiong istoryador noong unang siglo na si Josephus na magkaiba ang “Aramaiko” at “Hebreo.” (Jewish Antiquities, X, 8 [i, 2]) Totoo na may mga termino sa Aramaiko at Hebreo na magkahawig, at posibleng may mga termino sa Hebreo na galing sa Aramaiko. Pero hindi pa rin makatuwirang isipin na kapag Hebreo ang sinabi ng mga manunulat ng Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang tinutukoy talaga nila ay Aramaiko.

Habang pasan ang pahirapang tulos: Sa ulat ni Juan, si Jesus ang pumasan sa pahirapang tulos niya. Pero sinasabi ng ibang Ebanghelyo (Mat 27:32; Mar 15:21; Luc 23:26) na pinilit si Simon na taga-Cirene na buhatin ang tulos hanggang sa lugar kung saan papatayin si Jesus. Kung minsan, hindi na binabanggit ni Juan ang lahat ng detalye, at kadalasan nang hindi na niya inuulit ang mga detalyeng nabanggit na sa ibang Ebanghelyo. Kaya hindi na niya binanggit dito na binuhat ni Simon ang tulos.

pahirapang tulos: Tingnan ang study note sa Mat 27:32.

Golgota: Mula sa salitang Hebreo na nangangahulugang “bungo.” (Ihambing ang Huk 9:53; 2Ha 9:35; 1Cr 10:10, kung saan ang salitang Hebreo na gul·goʹleth ay isinaling “bungo.”) Noong panahon ni Jesus, ang lugar na ito ay nasa labas ng pader ng Jerusalem. Hindi matukoy ang eksaktong lokasyon nito, pero iniisip ng ilan na posibleng ito ang lugar kung saan matatagpuan sa ngayon ang Church of the Holy Sepulchre. (Tingnan ang Ap. B12.) Hindi sinasabi sa Bibliya na ang Golgota ay nasa burol, pero binabanggit dito na ang pagpatay kay Jesus ay nakita ng mga tao mula sa malayo.—Mar 15:40; Luc 23:49.

Bungo: Ang ekspresyong Griego na Kra·niʹou Toʹpon ay katumbas ng pangalang Hebreo na Golgota. (Tingnan ang study note sa Golgota sa talatang ito. Para sa pagtalakay sa pagkakagamit ng terminong Hebreo sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, tingnan ang study note sa Ju 5:2.) Ang terminong “Calvary” ay ginamit sa Luc 23:33 sa ilang Ingles na salin ng Bibliya. Mula ito sa salitang Latin na calvaria (bungo) na ginamit sa Vulgate.

pahirapang tulos: O “tulos na pambitay.”—Tingnan sa Glosari, “Tulos”; “Pahirapang tulos.”

Hebreo: Sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, ginamit ng mga manunulat ang terminong “Hebreo” para tumukoy sa wikang sinasalita ng mga Judio (Ju 19:13, 17, 20; Gaw 21:40; 22:2; Apo 9:11; 16:16) at sa wikang ginamit ng binuhay-muli at niluwalhating si Jesus sa pakikipag-usap kay Saul ng Tarso (Gaw 26:14, 15). Sa Gaw 6:1, may binanggit na “mga Judiong nagsasalita ng Hebreo” at “mga Judiong nagsasalita ng Griego.” Naniniwala ang ilang iskolar na ang terminong “Hebreo” sa mga ulat na ito ay dapat na isinaling “Aramaiko,” pero may makatuwirang dahilan para isiping ang terminong ito ay talagang tumutukoy sa wikang Hebreo. Halimbawa, nang sabihin ng doktor na si Lucas na kinausap ni Pablo ang mga taga-Jerusalem “sa wikang Hebreo,” ang mga kausap noon ni Pablo ay ang mga nagpapakadalubhasa sa Kautusan ni Moises sa wikang Hebreo. Isa pa, ang kalakhang bahagi ng napakaraming natagpuang piraso at manuskrito ng Dead Sea Scroll ay mababasa sa wikang Hebreo, bahagi man ito ng Kasulatan o ibang dokumento. Nagpapatunay ito na karaniwang wika noon ang Hebreo. May natagpuan ding mga piraso ng Dead Sea Scroll sa wikang Aramaiko, na nagpapakitang parehong ginagamit ang dalawang wikang ito. Kaya kapag ginagamit ng mga manunulat ng Bibliya ang terminong “Hebreo,” imposibleng ang tinutukoy nila ay wikang Aramaiko o Siryano. (Gaw 21:40; 22:2; ihambing ang Gaw 26:14.) Makikita sa Hebreong Kasulatan na magkaiba ang “Aramaiko” at ang “wika ng mga Judio” (2Ha 18:26), at may kinalaman sa partikular na ulat na ito, makikita sa sinabi ng Judiong istoryador noong unang siglo na si Josephus na magkaiba ang “Aramaiko” at “Hebreo.” (Jewish Antiquities, X, 8 [i, 2]) Totoo na may mga termino sa Aramaiko at Hebreo na magkahawig, at posibleng may mga termino sa Hebreo na galing sa Aramaiko. Pero hindi pa rin makatuwirang isipin na kapag Hebreo ang sinabi ng mga manunulat ng Kristiyanong Griegong Kasulatan, ang tinutukoy talaga nila ay Aramaiko.

Hebreo: Tingnan ang study note sa Ju 5:2.

Latin: Dito lang espesipikong binanggit ang wikang Latin sa Bibliya. Noong panahon ni Jesus, Latin ang wikang ginagamit ng mga Romanong awtoridad sa Israel. Hindi ito ang wikang karaniwang ginagamit ng mga tao, pero ito ang ginagamit sa opisyal na mga inskripsiyon. Iba-iba ang wikang ginagamit noon, at posibleng ito ang dahilan kaya ipinasulat ni Pilato sa opisyal na Latin, pati na sa Hebreo at Griego (Koine), ang nasa ulunan ni Jesus noong patayin siya, gaya ng binabanggit sa Ju 19:19. Maraming salita at ekspresyon sa Kristiyanong Griegong Kasulatan ang mula sa Latin.—Tingnan sa Glosari; “Introduksiyon sa Marcos.”

pinaghati-hatian nila ang damit: Ang salitang Griego dito na isinaling “damit” ay puwedeng tumukoy sa balabal o sa mahabang damit na pampatong. Sa Ju 19:23, 24, may mga detalyeng hindi binanggit sa ulat nina Mateo, Marcos, at Lucas. Kapag pinagsama-sama ang ulat sa apat na Ebanghelyo, ito ang eksenang mabubuo: Lumilitaw na nagpalabunutan ang mga sundalong Romano para sa balabal at panloob na damit ni Jesus; ang balabal ay “hinati sa apat, isa sa bawat sundalo”; ayaw nilang paghati-hatian ang panloob na damit kaya nagpalabunutan sila; at ang pagpapalabunutan sa kasuotan ng Mesiyas ay katuparan ng Aw 22:18. Lumilitaw na nakaugalian na ng mga tagabitay na kunin ang damit ng bibitayin nila. Kinukuha sa mga kriminal ang damit at iba pa nilang gamit bago sila patayin kaya nagiging mas kahiya-hiya ang kamatayan nila.

kinuha nila ang balabal niya at hinati: Tingnan ang study note sa Mat 27:35.

Salome: Posibleng mula sa salitang Hebreo na nangangahulugang “kapayapaan.” Alagad ni Jesus si Salome. Kapag inihambing ang Mat 27:56 sa Mar 3:17 at 15:40, masasabing si Salome ang ina ng mga apostol na sina Santiago at Juan; may binanggit si Mateo na “ina ng mga anak ni Zebedeo,” at tinawag siya ni Marcos na “Salome.” Makikita rin sa Ju 19:25 na posibleng si Salome ay kapatid ni Maria na ina ni Jesus. Kung gayon, sina Santiago at Juan ay pinsang buo ni Jesus. Isa pa, ipinapahiwatig ng Mat 27:55, 56, Mar 15:41, at Luc 8:3 na isa si Salome sa mga babaeng sumama kay Jesus at naglingkod sa kaniya gamit ang mga pag-aari nila.

ang kapatid na babae nito: Tingnan ang study note sa Mar 15:40.

Clopas: Dito lang lumitaw ang pangalang ito sa Bibliya. Ipinapalagay ng maraming iskolar na iisa lang si Clopas at si Alfeo na binanggit sa Mat 10:3; Mar 3:18; Luc 6:15; at Gaw 1:13. Gaya ng makikita sa Bibliya, karaniwan lang noon na magkaroon ng dalawang pangalan ang isang indibidwal.—Ihambing ang Mat 9:9; 10:2, 3; Mar 2:14.

ang minamahal ni Jesus: Ang isa na mahal na mahal ni Jesus. Ito ang una sa limang pagbanggit sa alagad na “minamahal ni Jesus.” (Ju 19:26; 20:2; 21:7, 20) Naniniwala ang marami na ang alagad na ito ay si apostol Juan, ang anak ni Zebedeo at kapatid ni Santiago. (Mat 4:21; Mar 1:19; Luc 5:10) Ito ang ilang dahilan. Una, hindi nabanggit ang pangalan ni apostol Juan sa Ebanghelyong ito; tinukoy lang siya bilang “anak ni Zebedeo” sa Ju 21:2. Isa pa, sa Ju 21:20-24, ginamit ang ekspresyong “alagad na minamahal ni Jesus” para tumukoy sa manunulat ng Ebanghelyong ito. Sinabi rin ni Jesus tungkol sa apostol na iyon: “Kung kalooban kong manatili siya hanggang sa dumating ako, ano ang ikinababahala mo?” Ipinapahiwatig nito na mas matagal mabubuhay ang alagad na ito kaysa kay Pedro at sa iba pang apostol, at ganiyan nga si apostol Juan.—Tingnan ang study note sa Ju Pamagat at Ju 1:6; 21:20.

ang minamahal niyang alagad: Ang isa na mahal na mahal ni Jesus. Ito ang ikalawa sa limang pagbanggit sa alagad na “minamahal ni Jesus.” (Ju 13:23; 20:2; 21:7, 20) Naniniwala ang marami na ang alagad na ito ay si apostol Juan.—Tingnan ang study note sa Ju 13:23.

ang minamahal ni Jesus: Ang isa na mahal na mahal ni Jesus. Ito ang una sa limang pagbanggit sa alagad na “minamahal ni Jesus.” (Ju 19:26; 20:2; 21:7, 20) Naniniwala ang marami na ang alagad na ito ay si apostol Juan, ang anak ni Zebedeo at kapatid ni Santiago. (Mat 4:21; Mar 1:19; Luc 5:10) Ito ang ilang dahilan. Una, hindi nabanggit ang pangalan ni apostol Juan sa Ebanghelyong ito; tinukoy lang siya bilang “anak ni Zebedeo” sa Ju 21:2. Isa pa, sa Ju 21:20-24, ginamit ang ekspresyong “alagad na minamahal ni Jesus” para tumukoy sa manunulat ng Ebanghelyong ito. Sinabi rin ni Jesus tungkol sa apostol na iyon: “Kung kalooban kong manatili siya hanggang sa dumating ako, ano ang ikinababahala mo?” Ipinapahiwatig nito na mas matagal mabubuhay ang alagad na ito kaysa kay Pedro at sa iba pang apostol, at ganiyan nga si apostol Juan.—Tingnan ang study note sa Ju Pamagat at Ju 1:6; 21:20.

sinabi niya sa alagad: “Tingnan mo! Ang iyong ina!”: Dahil mahal ni Jesus ang kaniyang inang si Maria (na lumilitaw na biyuda na) at nagmamalasakit siya rito, ipinagkatiwala niya ito sa minamahal niyang apostol na si Juan. (Tingnan ang study note sa Ju 13:23.) Siguradong gustong matiyak ni Jesus na mailalaan kay Maria, hindi lang ang pisikal at materyal na pangangailangan nito, kundi lalo na ang espirituwal. Subók na ang pananampalataya ni apostol Juan, samantalang hindi pa malinaw kung mánanampalatayá na noon ang mga kapatid ni Jesus.—Mat 12:46-50; Ju 7:5.

maasim na alak: O “sukang alak.” Malamang na tumutukoy sa maasim na alak na hindi matapang pero gumuguhit. Tinatawag ito sa Latin na acetum (sukà) o posca kapag hinaluan ng tubig. Mura lang ito at karaniwang iniinom ng mahihirap, pati na ng mga sundalong Romano, bilang pamatid-uhaw. Ang salitang Griego na oʹxos ay ginamit din ng Septuagint sa Aw 69:21, kung saan inihula na ang Mesiyas ay bibigyan ng “sukà” para inumin.

maasim na alak: Tingnan ang study note sa Mat 27:48.

tangkay ng isopo: Ang salitang Griego na hysʹso·pos, na karaniwang isinasaling “isopo,” ay dalawang beses lang mababasa sa Kristiyanong Griegong Kasulatan, dito at sa Heb 9:19. Iba-iba ang opinyon ng mga iskolar sa kung anong halaman ang tinutukoy sa Ju 19:29. Iniisip ng ilan na ito rin ang halaman na karaniwang tinatawag na “isopo” sa Hebreong Kasulatan, na ipinapalagay ng marami na ang marjoram, o Origanum maru; Origanum syriacum. (Lev 14:2-7; Bil 19:6, 18; Aw 51:7) Ang isopong ito ang ginamit ng mga Israelitang nasa Ehipto nang ipahid nila ang dugo ng mga hain para sa Paskuwa sa itaas na bahagi ng pasukan ng bahay nila at sa dalawang poste nito. (Exo 12:21, 22) Dahil ginamit ito sa pagdiriwang ng Paskuwa, ipinapalagay ng ilan na may makukuhang ganitong halaman noong patayin si Jesus. Pero iniisip ng ilan na malambot ang tangkay ng marjoram para kayanin nito ang bigat ng espongha na isinawsaw sa alak at maikli ito para umabot ang espongha sa bibig ni Jesus. May nag-iisip naman na ang isopong tinutukoy dito ay posibleng isang bungkos ng marjoram na ikinabit sa isang tambo para mailapit sa bibig ni Jesus. Kaayon ito ng kaparehong ulat sa Mat 27:48 at Mar 15:36, kung saan binanggit na ang esponghang isinawsaw sa maasim na alak ay inilagay sa “isang tambo.”

nalagutan siya ng hininga: Lit., “isinuko niya ang kaniyang puwersa ng buhay.” O “namatay siya.” Ang salitang Griego para sa “puwersa ng buhay” (pneuʹma) ay puwedeng tumukoy sa “hininga,” at sinusuportahan ito ng pandiwang Griego na ek·pneʹo (lit., “bumuga ng hininga”) na ginamit sa kaparehong ulat sa Mar 15:37 at Luc 23:46 (kung saan isinalin itong “namatay” at puwede ring isaling “nalagutan ng hininga” ayon sa mga study note sa mga talatang ito). Sinasabi ng ilan na ang paggamit ng terminong Griego na puwedeng literal na isaling “isinuko” ay nangangahulugang hindi na nakipaglaban si Jesus para mabuhay, dahil naganap na ang lahat ng kailangang mangyari. “Ibinuhos niya ang sarili niya hanggang sa kamatayan.”—Isa 53:12; Ju 10:11.

araw . . . ng Paghahanda: Tumutukoy sa araw bago ang lingguhang Sabbath. Sa araw na ito, naghahanda ang mga Judio para sa Sabbath. Naghahanda sila ng mas maraming pagkain, at tinatapos nila ang anumang trabahong hindi na makakapaghintay hanggang sa matapos ang Sabbath. Sa pagkakataong ito, ang araw ng Paghahanda ay tumapat sa Nisan 14. (Mar 15:42; tingnan sa Glosari, “Paghahanda.”) Ayon sa Kautusang Mosaiko, ang katawan ng mga namatay ay “hindi dapat manatili nang magdamag sa tulos,” kundi dapat itong ilibing sa mismong “araw na iyon.”—Deu 21:22, 23; ihambing ang Jos 8:29; 10:26, 27.

baliin ang mga binti: Sa Latin, ang gawaing ito ay tinatawag na crurifragium. Napakabrutal ng parusang ito, at sa pagkakataong ito, malamang na ginawa ito para mapabilis ang pagkamatay ng mga nakabitin sa tulos. Nahihirapang huminga ang isang taong nakabitin sa tulos. Kapag balî na ang mga binti niya, hindi na niya maiaangat ang katawan niya para makahugot ng hininga kaya mamamatay siya.

espesyal ang araw ng Sabbath na iyon: Laging sabbath ang Nisan 15, ang araw pagkatapos ng Paskuwa, anumang araw ng linggo ito tumapat. (Lev 23:5-7) Kapag tumapat sa iisang araw ang Sabbath na ito at ang regular na Sabbath (ang ikapitong araw ng linggo ng mga Judio, mula sa paglubog ng araw sa Biyernes hanggang sa paglubog ng araw sa Sabado), tinatawag itong “espesyal” na Sabbath. Nang mamatay si Jesus sa araw ng Biyernes, ang sumunod na araw ay isang espesyal na Sabbath. Mula 31 hanggang 33 C.E., noong 33 C.E. lang tumapat ng Biyernes ang Nisan 14. Sinusuportahan nito ang konklusyon na namatay si Jesus noong Nisan 14, 33 C.E.

ang Kordero ng Diyos: Pagkabautismo kay Jesus at pagkabalik niya mula sa panunukso ng Diyablo, ipinakilala siya ni Juan Bautista bilang “ang Kordero ng Diyos.” Ang ekspresyong ito ay dito lang lumitaw at sa Ju 1:36. (Tingnan ang Ap. A7.) Angkop lang na ihalintulad sa kordero si Jesus. Sa Bibliya, naghahandog ng tupa bilang pagkilala sa kasalanan at para makalapit sa Diyos. Isinasagisag nito ang sakripisyong gagawin ni Jesus kapag ibinigay na niya ang perpektong buhay niya bilang tao alang-alang sa sangkatauhan. Maraming teksto sa Kasulatan ang maaalala sa ekspresyong “Kordero ng Diyos.” Dahil pamilyar si Juan Bautista sa Hebreong Kasulatan, posibleng naisip niya ang isa o higit pa sa mga ito: ang lalaking tupa na inihandog ni Abraham kapalit ng anak niyang si Isaac (Gen 22:13), ang korderong pampaskuwa na pinatay sa Ehipto para sa kaligtasan ng mga aliping Israelita (Exo 12:1-13), o ang batang lalaking tupa na inihahandog sa altar ng Diyos sa Jerusalem bawat umaga at gabi (Exo 29:38-42). Posibleng naisip din ni Juan ang hula ni Isaias, kung saan ang tinatawag ni Jehova na “lingkod ko” ay sinabing ‘dadalhin sa katayan gaya ng isang tupa.’ (Isa 52:13; 53:5, 7, 11) Sa unang liham ni apostol Pablo sa mga taga-Corinto, tinukoy niya si Jesus bilang “ating korderong pampaskuwa.” (1Co 5:7) Sinabi ni apostol Pedro na ang “mahalagang dugo” ni Kristo ay “gaya ng sa isang walang-dungis at walang-batik na kordero.” (1Pe 1:19) At sa aklat ng Apocalipsis, mahigit 25 beses na tinukoy ang niluwalhating si Jesus bilang ang “Kordero.”​—Narito ang ilang halimbawa: Apo 5:8; 6:1; 7:9; 12:11; 13:8; 14:1; 15:3; 17:14; 19:7; 21:9; 22:1.

baliin ang mga binti: Sa Latin, ang gawaing ito ay tinatawag na crurifragium. Napakabrutal ng parusang ito, at sa pagkakataong ito, malamang na ginawa ito para mapabilis ang pagkamatay ng mga nakabitin sa tulos. Nahihirapang huminga ang isang taong nakabitin sa tulos. Kapag balî na ang mga binti niya, hindi na niya maiaangat ang katawan niya para makahugot ng hininga kaya mamamatay siya.

Walang isa mang buto niya ang mababali: Sinipi ito mula sa Aw 34:20. Nang pasimulan ni Jehova ang Paskuwa, iniutos niyang ‘huwag baliin ang kahit isang buto’ ng kordero (o kambing) na papatayin sa gabing iyon. (Exo 12:46; Bil 9:12) Tinawag ni Pablo si Jesus na “ating korderong pampaskuwa,” at gaya ng inihula sa Aw 34:20, wala sa mga buto ni Jesus ang nabali. (1Co 5:7; tingnan ang study note sa Ju 1:29.) Natupad ang hulang ito, kahit na lumilitaw na nakaugalian ng mga sundalong Romano na baliin ang mga binti ng mga pinapatay sa tulos, malamang na para pabilisin ang pagkamatay ng mga ito. (Tingnan ang study note sa Ju 19:31.) Binali ng mga sundalo ang mga binti ng dalawang kriminal na katabi ni Jesus, pero nang makita nilang patay na si Jesus, hindi na nila binali ang mga binti niya. Sa halip, “sinaksak ng sibat ng isa sa mga sundalo ang tagiliran ni Jesus.”—Ju 19:33, 34.

Jose: Makikita ang personalidad ng mga manunulat ng Ebanghelyo sa magkakaibang detalye na iniulat nila tungkol kay Jose. Sinabi ni Mateo, isang maniningil ng buwis, na si Jose ay “isang taong mayaman”; sinabi naman ni Marcos, na sumulat pangunahin na para sa mga Romano, na siya ay “iginagalang na miyembro ng Sanggunian” at naghihintay sa Kaharian ng Diyos; sinabi ni Lucas, isang mapagmalasakit na doktor, na “isa siyang mabuti at matuwid na tao” na hindi sumuporta sa pakana ng Sanggunian laban kay Jesus; si Juan lang ang nag-ulat na “alagad siya ni Jesus, pero inilihim niya ito dahil sa takot sa mga Judio.”​—Mat 27:57-60; Mar 15:43-46; Luc 23:50-53; Ju 19:38-42.

Arimatea: Ang pangalan ng lunsod na ito ay mula sa salitang Hebreo na nangangahulugang “kaitaasan.” Sa Luc 23:51, tinatawag itong “lunsod ng mga Judeano.”​—Tingnan ang Ap. B10.

mga Judio: Gaya ng pagkakagamit ng terminong ito sa Ebanghelyo ni Juan, iba-iba ang ibig sabihin nito depende sa konteksto. Puwede itong tumukoy sa mga Judio o taga-Judea sa pangkalahatan o sa mga nakatira sa Jerusalem o malapit dito. Puwede rin itong tumukoy sa mga panatikong Judio na nanghahawakan sa tradisyon ng tao, na may kaugnayan sa Kautusang Mosaiko pero kadalasan nang salungat sa diwa ng Kautusan. (Mat 15:3-6) Ang mga ‘Judiong’ ito ay pinapangunahan ng mga Judiong lider ng relihiyon na galít kay Jesus. Sa tekstong ito at sa iba pang paglitaw ng terminong ito sa Juan kabanata 7, makikita sa konteksto na tumutukoy ito sa mga Judiong lider ng relihiyon.​—Ju 7:13, 15, 35a.​—Tingnan sa Glosari, “Judio.”

Jose: Tingnan ang study note sa Mar 15:43.

Arimatea: Tingnan ang study note sa Mat 27:57.

mga Judio: Lumilitaw na tumutukoy sa mga Judiong lider ng relihiyon.—Tingnan ang study note sa Ju 7:1.

Nicodemo: Isang Pariseo at tagapamahala ng mga Judio, o miyembro ng Sanedrin. (Tingnan sa Glosari, “Sanedrin.”) Karaniwang pangalan ng mga Griego ang Nicodemo, na nangangahulugang “Mananakop ng Bayan,” at ginamit din ito ng ilang Judio. Sa Ebanghelyo lang ni Juan nabanggit si Nicodemo (Ju 3:4, 9; 7:50; 19:39), at sa Ju 3:10, tinawag siya ni Jesus na “guro sa Israel.”—Tingnan ang study note sa Ju 19:39.

Nicodemo: Si Juan lang ang bumanggit na sinamahan ni Nicodemo si Jose ng Arimatea sa paghahanda ng katawan ni Jesus para sa libing.—Tingnan ang study note sa Ju 3:1.

pinaghalong: Ang mababasa sa ilang manuskrito ay “isang rolyo ng,” pero ang ginamit dito ay mababasa sa sinauna at maaasahang mga manuskrito.

mira: Tingnan sa Glosari.

aloe: Isang uri ng puno na may mabangong substansiya na ginagamit bilang pabango noong panahon ng Bibliya. (Aw 45:8; Kaw 7:17; Sol 4:14) Malamang na ang aloe na dala ni Nicodemo ay kapareho ng aloe na tinutukoy sa Hebreong Kasulatan. Ginagamit ang aloe sa paghahanda ng bangkay para sa libing. Inihahalo ang pinulbos na aloe sa mira, posibleng para matabunan ang amoy ng nabubulok na bangkay. Para sa karamihan ng mga komentarista, ang puno ng aloe na binabanggit sa Bibliya ay ang Aquilaria agallocha, na tinatawag kung minsan na puno ng eaglewood at karaniwan nang makikita ngayon sa India at kalapít na mga rehiyon. Puwedeng umabot nang 30 m (mga 100 ft) ang taas ng punong ito. Sa loob ng katawan at mga sanga ng punong ito, matatagpuan ang dagta at mabangong langis na nagagamit sa paggawa ng mamahaling pabango. Lumilitaw na nagiging pinakamabango ang kahoy nito kapag nabubulok na, kaya ibinabaon ito kung minsan sa lupa para mapabilis ang pagkabulok nito. Pinupulbos ito, at ang produkto ay tinatawag na “aloe.” Naniniwala naman ang ilang iskolar na ang “aloe” sa talatang ito ay mula sa pamilya ng mga liryo na tinatawag ngayong Aloe vera, na ginagamit hindi dahil sa mabango ito, kundi dahil nakakabuti ito sa kalusugan.

libra: Ang terminong Griego na liʹtra ay karaniwan nang sinasabing ang Romanong libra (mula sa salitang Latin na libra). May bigat itong 327 g (11.5 oz). Kaya ang pinaghalong mira at aloe na binanggit dito ay tumitimbang nang mga 33 kg (72 lb).—Tingnan ang Ap. B14.

libingan: O “alaalang libingan.” Hindi talaga ito kuweba, kundi isang libingang inuka sa malambot na batong-apog. Ang ganitong libingan ay may mga uka sa loob o mahahabang patungan ng bangkay.​—Tingnan sa Glosari, “Alaalang libingan.”

libingan: Tingnan ang study note sa Mat 27:60.