A3
¿Imaynatá Biblia kunankama kashallanpuni?
Diosqa Bibliata qhelqacherqa nitaj chinkapunanta saqerqachu. Chayrayku payqa kayta qhelqacherqa:
“Diosninchejpa palabrantajrí wiñaypaj”(Isaías 40:8).
Hebreopi, arameopi, a chantá griegopi Dios ruwacherqa chay qhelqasqas manaña kajtinkupis, chay versiculoj nisqanqa ciertopuni. Sichus chay qhelqasqas manaña kanchu chayqa, ¿imaynatá yachasunman kay tiempopi Bibliaj nisqan, ñaupajpi Dios qhelqachisqanman jinapuni kasqanta?
COPIAJKUNAQA DIOSPA PALABRAN MANA CHINKANANPAJ YANAPAKUNKU
Chay tapuyman kutichinapajqa unay tiempopi imatachus Dios kamachisqanmanta parlarina. Diosqa kamacherqa Hebreopi Qhelqasqasta copianankuta. b Jehová Diosqa Israelmanta reyesta kamacherqa paypa Leyninta uj kʼuyuna libroman copiakunankuta (Deuteronomio 17:18). Chantapis Diosqa levitasman kamacherqa “Leymanta librota” waqaychanankuta, runasmantaj chay libromanta yachachinankuta (Deuteronomio 31:26; Nehemías 8:7). Judíos Babiloniaman presos apasqa kasqankumanta qhepaman, uj grupo copiajkuna rikhurerqanku, paykunataj soferim nisqa karqanku (Esdras 7:6). Paykunaqa ashkha copiasta ruwarqanku Hebreopi Qhelqasqaspa 39 librosninmanta.
Ashkha watasta chay copiajkunaqa chay librosta sumajta copiarqanku. 500-1500 watas chaynejpipis judiosmanta uj grupo copiajkuna kallarqataj masoretas nisqa, paykunataj chay costumbreta qhatispa copiallarqankupuni. Masoretaspa copiasqankumanta aswan unayniyoj qhelqasqaqa sutikun Códice de Leningrado, chaytaj completo kashan. Chay qhelqasqaqa kashan 1008 chayri 1009 watasmanta. 1950 wata chaynejta Wañusqa qochapi qhelqasqasta tarerqanku, chaypi tarillarqankutaj Bibliamanta 220 qhelqasqasta chayri parti qhelqasqasta. Chay qhelqasqasqa 1.000 wataswan kuraj karqa Códice de Leningrado nisqamanta. Wañusqa qochapi tarisqanku qhelqasqasta Códice de Leningrado nisqawan kikinchaspaqa, sutʼita yachakun qhelqasqa kasqankupi tumpa uj jina kajtinkupis imatachus nisqanqa kikillanpuni kasqanta.
¿Ima nisunmantaj Griegopi Qhelqasqa 27 librosmanta? Chay librostaqa qhelqarqanku Jesucristoj wakin apostolesnin, wakin discipulosnin ima. Ñaupa cristianostaj chay librosta copiarqanku, judiospa costumbrenkuta qhatispa (Colosenses 4:16). Wakin runastaj chay qhelqasqasta chinkachiyta munarqanku, Romamanta kamachej Diocleciano jina. Jinapis may chhika parti qhelqasqas, ñaupa qhelqasqas ima kakushankuraj.
Griegopi Qhelqasqasqa waj parlaykunamanpis traducikullarqataj. Bibliataqa ñaupaj kutirayku traducerqanku unay tiempomanta armenio parlayman, copto parlayman, etiópico parlayman, georgiano parlayman, latín parlayman, siriaco parlayman ima.
MAYQEN QHELQASQASMANTATAJ TRADUCIKORQA
Bibliamanta ñaupa qhelqasqasqa mana kikinpunichu kanku. Chanta, ¿imaynatá yachasunman imatachus Dios qhelqachisqanta?
Chayta entiendenapaj kaypi piensarina, uj profesorqa pachaj alumnosninman ninman uj libromanta uj capitulota copianankuta. Sichus chay copiasqanku capítulo chinkanman chayqa, chay pachaj copiasta kikinchaspa yachasunman imatachus chay capítulo nisqanta. Ichapis alumnosqa copiashaspa pantankuman, jinapis mana tukuyninkuchu kikin imaspi pantankuman. Ajinallataj Bibliawanpis. Kay tiempopeqa tiyan Bibliamanta may chhika parti qhelqasqas, jinallataj unay tiempomanta copiaspis. Chaykunata estudiaj runastaj chay copiasta kikinchaspa sutʼita reparayta atinku maykunapichus copiajkuna pantasqankuta, imatapunichus qallariypi nisqanta ima.
“Bibliaqa imatachus qallariypi nerqa chay kikillantapuni kunanpis nishan, nitaj mayqen librotapis ajinata ruwarqankuchu”
Bibliaj nisqan ñaupa qhelqasqasman jinapuni kasqanmanta, ¿iskayrayasunmanchu? Hebreo Qhelqasqasmanta yachaj William Green nerqa: “Bibliaqa imatachus qallariypi nerqa chay kikillantapuni kunanpis nishan, nitaj mayqen librotapis ajinata ruwarqankuchu”, nispa. Bibliasta estudiaj Frederick Bruceqa Griego Qhelqasqasmanta, nisunman Mosoj Testamentomanta qhelqarqa: “Mosoj Testamento maychus kasqanpuni kakushasqanta ashkha imas sutʼita rikuchin, manataj jinachu unay libroswanqa. Jinapis ni pi iskayrayanchu chay librospa nisqan maychus kajpuni kasqanmanta”, nispa. Chantá qhelqallarqataj: “Sichus Mosoj Testamento waj libros jinalla kanman karqa chayqa, tukuypis creellankuman karqa, mana iskayrayaspa”, nispa.
Kayqa kashan Wañusqa qochapi tarerqanku chay qhelqasqasmanta Isaías capítulo 40 (125-100 watas chaynejmanta, Jesús niraj jamushajtin).
Kay qhelqasqata waj qhelqasqastawan kikincharqanku, mayqenkunachus waranqa watas qhepamanraj qhelqakorqanku chaykunatawan, chaypitaj sutʼita yachakun tumpa uj jinalla kasqanta, escribispalla wakin imitaspi pantasqankuta.
Kay qhelqasqaqa Códice de Alepo nisqamanta Isaías capítulo 40. Chaytaj masoretaspa may rejsisqa qhelqasqanku karqa, 930 wata chaynejmanta.
Hebreopi qhelqasqas. Mosoj Jallpʼapi Kausajkunapaj Diospa Palabran Bibliamanta inglespi Hebreo Qhelqasqasqa (1953-1960), Biblia Hebraica nisqamanta traducikorqa, mayqentachus Rudolf Kittel ruwarqa chaymanta. Chaymantapachataj waj hebreo qhelqasqas ruwakorqa, chaykunamantaj yapakorqa Wañusqa qochapi tarisqanku qhelqasqasmanta, waj ñaupa qhelqasqasmanta ima. Chay hebreo qhelqasqastaj kanku Biblia Hebraica Stuttgartensia chantá Biblia Hebraica Quinta. Chay sumaj Bibliaspa versiculosnenqa Códice de Leningrado nisqamanta orqhosqa kashan, sutʼinchaykunasninpitaj willashan mayqen versiculospichus waj qhelqasqaspa nisqan uj jina kasqanta. Chay waj qhelqasqastaj kanku Pentateuco samaritano, Wañusqa qochapi tarisqanku qhelqasqas, Septuaginta, tárgums, Vulgata, Peshita ima. Diospa Palabran Bibliata allinchakunanpajqa, qhawarerqanku Biblia Hebraica Stuttgartensia chantá Biblia Hebraica Quinta nisqata.
Griegopi qhelqasqas. 1853 watamanta 1881 watakama Brooke Westcott chantá Fenton Hort kikincharqanku Bibliamanta wakin qhelqasqasta, wakin parti qhelqasqastawan chayman jina Bibliata traducinankupaj. Paykuna yuyasqankuman jinaqa chay ruwasqankoqa ñaupa qhelqasqaspa nisqanta aswan sutʼita willasharqa. 1950 wata chaynejta Diospa Palabran Bibliata Ruwaj Comisionqa chay Bibliamanta traducerqa. Chantapis unay ñaupa kʼuyuna librosta qhawaykullarqataj, 125-300 watas chaynejmanta. Chaymantapacha papiromanta ruwasqa ashkha kʼuyuna libros tiyan. Chantapis kallantaj waj qhelqasqas chaymanta orqhospa traducinapaj, chaykuna kanku Nestlewan Alandwan ruwasqanku Biblia, Sociedades Bíblicas Unidaspa ruwasqan Biblia ima. Chaykunataj allinchasqa kashanku kunallanraj tarisqanku qhelqasqasman jina. Diospa Palabran Bibliata Ruwaj Comisionqa kay Bibliata allinchashaspa chay Bibliastapis qhawaykullarqataj.
Chay qhelqasqasta allinta qhawaykurispa sutʼi reparakorqa Griegopi Qhelqasqasman wakin partesta copiajkuna aswan qhepallata yapaykusqankuta. Chay yapasqa versiculosqa mana unay qhelqasqaspi karqachu, ajinapis ñaupa Bibliaspi chay versículos tiyan. Chay Bibliasqa kanku King James Version (Rey Jacoboj traducisqan Biblia) chantá Diosmanta Qhelqasqa Biblia. 1550 wata chaynejtataj Bibliata tʼaqakorqa versiculospi, chayman jinataj ashkha Biblias traducikorqanku. Ashkha Bibliastaj chay yapasqa versiculosta orqhoporqanku, chayrayku wakin versiculosqa manaña kanchu. Chay versiculosqa kaykuna kanku Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Marcos 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lucas 17:36; 23:17; Juan 5:4; Hechos 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; Romanos 16:24. Kay Bibliapitaj tukuynin chay versiculospi uj sutʼinchayta churakun.
Marcos capítulo 16 iskaynejmanta yapasqa kasharqa. Ujnin yapasqanqa karqa versículos 9-20, ujnin yapasqantaj karqa pisi palabraslla. Chantá yapasqallataj karqa Juan 7:53–8:11 versículos. Jinapis chay yapasqasqa mana rikhurinkuchu unay qhelqasqaspi. Chayrayku kay Bibliamanta chay versiculosta orqhokun.
Ñaupa qhelqasqasta estudiajkunaqa reparanku imatapunichus ñaupa qhelqasqas nisqanta, chayman jinataj kay Bibliata allinchakorqa. Mateo 7:13 wakin ñaupa qhelqasqaspi nin: “Kʼullku punkunta yaykuychej. Wañuyman pusaj ñanqa jatun, punkunpis ancho, chayninta yaykojkunataj ashkhas kanku”, nispa. Diospa Palabran Bibliamanta ñaupaj Bibliasqa mana nerqachu “punkunpis” nispa. Jinapis ñaupa qhelqasqasta qhawaykurispa repararqanku chay parte ñaupa qhelqasqaspi kasqantapuni. Chayrayku kay Bibliapi chayta churapuyku. Ashkha imasta ajinata allinchakojtinpis chayqa mana cambianchu Diospa Palabran imatachus nisqanta.
Papiromanta ruwasqa qhelqasqapi kashan 2 Corintios 4:13–5:4. Chaytaj kashan 200 wata chaynejmanta.
a Qhepan parrafomantapacha Hebreopi Qhelqasqas nispaqa hebreopiwan arameopiwan qhelqasqasmanta parlakushan.
b Diospa ruwachisqan qhelqasqasqa mana unayta aguantaj materialespi qhelqasqas karqanku, chayrayku copiaj kanku.
