Okażcie skruchę: Użyty tu grecki wyraz można dosłownie przetłumaczyć na „zmienić zdanie”, co wskazuje na zmianę sposobu myślenia, nastawienia lub zamiaru. W tym kontekście okazanie skruchy oznacza dokonanie zmian z myślą o dobrych relacjach z Bogiem (zob. komentarze do Mt 3:8, 11 i Słowniczek pojęć, „Skrucha”).

owoce świadczące o skrusze: Chodzi o dowody i uczynki potwierdzające zmianę sposobu myślenia lub nastawienia u słuchaczy Jana (Łk 3:8; Dz 26:20; zob. komentarze do Mt 3:2, 11 i Słowniczek pojęć, „Skrucha”).

okażcie skruchę i nawróćcie się: Greckie słowo metanoéo (oddane tu jako „okazać skruchę”) dosłownie znaczy „zmienić zdanie”, co wskazuje na zmianę sposobu myślenia, nastawienia lub zamiaru. W tym kontekście skrucha obejmuje czyjeś pragnienie naprawienia relacji z Bogiem. Jeśli ktoś, kto zgrzeszył, okazuje szczerą skruchę, to znaczy, że bardzo żałuje swojego złego postępowania i jest zdecydowany go nie powtarzać (2Ko 7:10, 11; zob. komentarze do Mt 3:2, 8). Co więcej, prawdziwa skrucha pobudza go do ‛nawrócenia się’ — porzucenia złego postępowania i robienia tego, co podoba się Bogu. Zarówno w języku hebrajskim, jak i greckim czasowniki, które można przetłumaczyć na „nawrócić się” (hebr. szuw; gr. stréfo; epistréfo), dosłownie oznaczają „wrócić; zawrócić” (Rdz 18:10; 50:14; Rut 1:6; Dz 15:36). W znaczeniu religijnym mogą wyrażać zejście ze złej drogi i powrócenie do Boga (1Kl 8:33; Eze 33:11; zob. komentarze do Dz 15:3; 26:20).

żeby okazali skruchę: Użyty tu grecki wyraz można dosłownie przetłumaczyć na „zmienić zdanie”, co wskazuje na zmianę sposobu myślenia, nastawienia lub zamiaru. W tym kontekście wezwanie, „żeby [ludzie] okazali skruchę”, występuje w połączeniu ze zwrotem i nawrócili się do Boga, odnosi się więc do dobrych relacji z Bogiem. Osoba, która okazuje szczerą skruchę, musi spełniać uczynki świadczące o skrusze. Inaczej mówiąc, swoim postępowaniem musi dowodzić, że naprawdę zmieniła sposób myślenia lub nastawienie (zob. komentarze do Mt 3:2, 8; Łk 3:8 i Słowniczek pojęć, „Skrucha”).

wyrozumiałości: Lub „tolerancji”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich rzeczownik anoché pojawia się tylko tutaj i w Rz 3:25. Dosłownie znaczy „powstrzymywanie się”. Można go też przetłumaczyć na „powściągliwość”. W pewnej liczbie wersetów występuje pokrewny grecki czasownik, który w kontekście trudnych sytuacji oddano jako „znosić” lub „cierpliwie znosić” (Mt 17:17; 1Ko 4:12; Ef 4:2). Użyto go także w Septuagincie we fragmentach, w których mowa, że Jehowa powstrzymuje się od działania (Iz 42:14; 64:12). Przez całe dzieje ludzkości Bóg okazuje niezwykłą życzliwość, tolerancję i cierpliwość, znosząc bluźnienie Jego imieniu i okrutne traktowanie Jego lojalnych czcicieli. Przejawiał te cechy również wtedy, gdy widział, jak torturowano i stracono na palu Jego Syna. Robi to dlatego, że „próbuje (...) pomóc [ludziom] okazać skruchę”. Myśl tę podkreślił też apostoł Piotr w 2Pt 3:9.

próbuje ci pomóc okazać skruchę: Dosł. „prowadzi cię do zmiany myślenia”. W Biblii słowo przetłumaczone tu na „skrucha” odnosi się do zmiany sposobu myślenia, której towarzyszy szczery żal z powodu poprzedniego stylu życia, złych czynów lub nierobienia tego, co należało robić. W tym wersecie oznacza pragnienie nawiązania lub odbudowania dobrych relacji z Bogiem. Rezultatem szczerej skruchy jest zmiana postępowania (zob. komentarze do Mt 3:2, 8; Dz 3:19; 26:20 i Słowniczek pojęć).

każdego człowieka: Lub „duszę każdego człowieka” (zob. Słowniczek pojęć, „Dusza”).

Greka: Tutaj słowem tym określono ogół ludzi z innych narodów, czyli nie-Żydów (zob. komentarz do Rz 1:16).

Grekowi: W I w. n.e. greckie słowo Héllen („Grek”) nie odnosiło się tylko do ludzi urodzonych w Grecji lub mających greckie pochodzenie. Kiedy tutaj Paweł mówi o każdym, kto wierzy, i wymienia „Greka” razem z „Żydem”, najwyraźniej używa terminu „Grek” w szerszym znaczeniu — w odniesieniu do wszystkich ludzi niebędących Żydami (Rz 2:9, 10; 3:9; 10:12; 1Ko 10:32; 12:13). Niewątpliwie wynikało to z ogromnego znaczenia i upowszechnienia mowy i kultury greckiej w całym cesarstwie rzymskim.

nie jest stronniczy: Grecki zwrot oddany tu jako „nie jest stronniczy” dosłownie można przetłumaczyć na „nie jest biorącym według twarzy”. Bóg, który jest bezstronny, nie osądza na podstawie tego, co widać na zewnątrz — nie faworyzuje nikogo ze względu na kolor skóry, przynależność etniczną, status społeczny czy jakiś inny czynnik, na który nie ma się wpływu. Ktoś, kto naśladuje bezstronność Boga, unika powierzchownej oceny innych, a zwraca uwagę na ich osobowość i przymioty, zwłaszcza te, które odzwierciedlają cechy naszego Stwórcy.

Bóg nie jest stronniczy: Greckie słowo prosopolempsía, oddane tu jako „stronniczy”, można dosłownie przetłumaczyć na „biorący według twarzy” (znaczenie pokrewnego wyrazu omówiono w komentarzu do Dz 10:34). Nawiązuje ono do hebrajskiego zwrotu nasáʼ paním, który dosłownie znaczy „podnosić twarz” i w Kpł 19:15 został oddany na „stronniczo traktować”. Na Bliskim Wschodzie zwyczajowym przywitaniem osoby zajmującej wyższą pozycję były pokorne, niskie ukłony z twarzą zwróconą do ziemi. Na znak przychylności osoba o wyższej pozycji unosiła głowę witającego do góry, niejako podnosiła jego twarz. Z czasem skorumpowani ludzie zaczęli używać tego gestu w stosunku do osób, które faworyzowali, dlatego zwrot nasáʼ paním nabrał negatywnego znaczenia — zaczęto go odnosić do okazywania stronniczości. W omawianym wersecie Paweł podkreśla, że Bóg nikogo nie faworyzuje, nie „podnosi twarzy” tylko niektórych. Okazuje przychylność zarówno Żydom, jak i Grekom. Temat ten często przewija się w listach Pawła (Ef 6:9).

Prawo (...) pisma proroków: Określenie „Prawo” odnosi się do ksiąg biblijnych od Rodzaju do Powtórzonego Prawa. „Pisma proroków” to prorocze księgi z Pism Hebrajskich. Kiedy określenia te występują razem, może chodzić o całe Pisma Hebrajskie (Mt 7:12; 22:40; Łk 16:16).

w waszych Pismach: Dosł. „w waszym Prawie”. To sformułowanie odnosi się do całych Pism Hebrajskich, a nie tylko do Prawa Mojżeszowego. Zacytowane po nim słowa pochodzą z Ps 82:6. W podobnym znaczeniu słowo „Pisma” występuje w Jn 15:25, a słowo „Prawo” w Jn 12:34.

prawo ducha (...) prawa grzechu i śmierci: W tym kontekście słowo „prawo” nie odnosi się do konkretnego prawa, np. do jakiegoś przepisu zawartego w Prawie Mojżeszowym. Zostało raczej użyte w szerszym znaczeniu — w odniesieniu do zasady kierującej czyimś postępowaniem, czyli potężnej siły, która tak jak prawo skłania kogoś do określonego postępowania (zob. komentarz do Rz 2:12). Paweł przeciwstawia tu prawo ducha Bożego, które prowadzi do życia, prawu upadłego ciała, które prowadzi do grzechu i śmierci. Oczywiście wszyscy potomkowie Adama odczuwają silny wpływ „prawa grzechu” skłaniającego ich do tego, co złe (Rz 7:23). Ale mogą postanowić, że nie będą ulegać cielesnym pragnieniom, tylko trzymać się prawa ducha Bożego, które pokieruje ich we właściwą stronę (Rz 7:21-25).

znając prawo — przez prawo zostaną osądzeni: W Liście Pawła do Rzymian są to pierwsze dwa wystąpienia słowa nòmos, które oznacza „prawo”. Poza tym użyto tu słowa anòmos, które zostało przetłumaczone na nie znając prawa. W tym wersecie termin „prawo” odnosi się do Prawa Mojżeszowego, podobnie jak w większości innych miejsc w Liście do Rzymian. W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo „prawo” może oznaczać: 1) konkretny przepis Prawa Mojżeszowego lub jakąś zasadę prawną, 2) całe Prawo Boże przekazane przez Mojżesza, 3) całość lub część natchnionych Pism Hebrajskich i 4) zasadę kierującą czyimś postępowaniem (zob. komentarze do Mt 5:17; Jn 10:34; Rz 8:2).

sumienie: Greckie słowo syneídesis składa się z dwóch członów: syn („z; wspólnie”) oraz eídesis („wiedza; poznanie”). Dosłownie więc znaczy „wspólna wiedza” lub „wiedza posiadana wspólnie z samym sobą”. W tym wersecie Paweł wyjaśnia, że nawet ludzie, którzy nie znają praw Bożych, mają sumienie, czyli zdolność wniknięcia w siebie i oceny swojego postępowania. Jednak tylko sumienie wyszkolone na podstawie Słowa Bożego i wrażliwe na Boże wskazówki potrafi właściwie ocenić sprawy. Biblia mówi, że nie każde sumienie działa prawidłowo. Może być ono „słabe” (1Ko 8:12), „przypieczone” (1Tm 4:2) albo „skalane” (Tyt 1:15). Paweł tak opisuje działanie swojego sumienia: „Moje własne sumienie pozostające w zgodzie z duchem świętym zaświadcza” (Rz 9:1). Celem Pawła było, żeby „zachować czyste sumienie przed Bogiem i ludźmi” (Dz 24:16).

pouczony: Użyto tu formy greckiego czasownika katechéo, który dosłownie znaczy „czynić słyszanym; rozbrzmiewać” i może zawierać w sobie myśl o ustnym pouczaniu. Gdy ktoś wielokrotnie słyszy prawdy ze Słowa Bożego i zakorzeniają się one w jego umyśle i sercu, w rezultacie staje się wykwalifikowany do uczenia innych (por. Gal 6:6, gdzie dwukrotnie użyto tego samego gr. słowa).

nauczono: Lub „ustnie nauczono”. Użyto tu formy greckiego czasownika katechéo, który dosłownie znaczy „czynić słyszanym; rozbrzmiewać” i może zawierać w sobie myśl o ustnym pouczaniu (zob. komentarz do Dz 18:25).

małych dzieci: W tym wersecie wyrażenie to odnosi się do ludzi, którzy powinni nabywać wiedzy, zrozumienia i dojrzałości.

podstawy: Greckie słowo mòrfosis, oddane tu jako „podstawy”, kryje w sobie myśl o kształcie, zarysie, konstrukcji. W tym kontekście najwyraźniej odnosi się do podstaw wiedzy i prawdy zawartych w Prawie Mojżeszowym. W Prawie można było znaleźć jedynie podstawy, ponieważ nie było w nim wszystkiego, co dotyczyło Boga, Jego woli i zamierzenia. O wiele więcej przekazał później Jezus (Jn 1:17). Mimo to wierni Żydzi mogli poznać Jehowę i Jego sprawiedliwe postępowanie dzięki analizowaniu zasad zawartych w Prawie. Przez wiele stuleci wyróżniało ich to spośród innych narodów (Pwt 4:8; Ps 147:19, 20). Chociaż Prawo Mojżeszowe zawierało tylko „podstawy wiedzy i prawdy”, to bez nich nie można byłoby w pełni zrozumieć sposobu myślenia Jehowy ani Jego woli.

popełnia względem tej pierwszej cudzołóstwo: W tych słowach Jezus odrzuca popularny pogląd rabiniczny, według którego mężczyźnie wolno było rozwieść się z żoną „z dowolnego powodu” (Mt 19:3, 9). Myśl o popełnieniu cudzołóstwa względem żony była większości Żydów zupełnie obca. Rabini uczyli, że nie istnieje coś takiego jak zdrada męża wobec żony — za niewierną uznawano tylko kobietę. Nakładając na męża taki sam moralny obowiązek jak na żonę, Jezus przydał kobietom godności i podniósł ich rangę.

nie cudzołóż (...) cudzołożysz: Chodzi o niewierność małżeńską. W Biblii cudzołóstwo odnosi się do dobrowolnych kontaktów seksualnych żonatego mężczyzny lub zamężnej kobiety z kimś, kto nie jest jego lub jej partnerem małżeńskim (por. komentarz do Mt 5:32, w którym omówiono znaczenie gr. słowa porneía, oddanego tam jako „pozamałżeńskie kontakty seksualne”, oraz komentarz do Mk 10:11).

pozamałżeńskie kontakty seksualne: Grecki wyraz porneía to występujące w Biblii ogólne określenie wszystkich niedozwolonych kontaktów seksualnych. Chodzi np. o cudzołóstwo, prostytucję, stosunki seksualne między osobami niebędącymi małżeństwem, homoseksualizm i współżycie ze zwierzętami (zob. Słowniczek pojęć).

Obrzezanie: Prawo Mojżeszowe wymagało, żeby mężczyźni, którzy wielbili Jehowę, zostali obrzezani (Kpł 12:2, 3; zob. Słowniczek pojęć). Również cudzoziemcy, jeśli chcieli obchodzić Paschę, musieli dać się obrzezać (Wj 12:43-49). Ale w r. 49 n.e. ciało kierownicze w Jerozolimie postanowiło, że nie-Żydzi, którzy przyjęli dobrą nowinę, nie muszą poddawać się obrzezaniu ani stosować do innych przepisów Prawa (Dz 15:1, 2, 28, 29). Gdy siedem lat później Paweł pisał List do Rzymian, poparł tę decyzję podjętą pod natchnieniem Bożym. W tym oraz następnych wersetach pod kierownictwem ducha świętego wyjaśnił tę kwestię bardziej szczegółowo. Nawet w czasie obowiązywania Prawa Mojżeszowego ważne było nie tylko obrzezanie, ale przestrzeganie wszystkich jego przepisów (Kpł 18:5; Pwt 30:16; Jer 9:25; zob. komentarz do Rz 2:29).

obrzezanie serca: Słowo „obrzezanie” jest używane w sensie przenośnym zarówno w Pismach Hebrajskich, jak i Chrześcijańskich Pismach Greckich (zob. Słowniczek pojęć, „Obrzezanie”). Bóg wymagał „obrzezania serca” nawet od Izraelitów, którzy byli już obrzezani w sensie fizycznym. Według dosłownego tłumaczenia Pwt 10:16 (przyp.) i 30:6 (przyp.) Mojżesz powiedział Izraelitom: „Obrzezajcie napletek swojego serca” oraz „Jehowa, wasz Bóg, obrzeza wasze serca i serca waszych potomków”. Jeremiasz przypomniał swoim krnąbrnym rodakom żyjącym w jego czasach, że powinni zrobić to samo (Jer 4:4). „Obrzezać serce” to inaczej oczyścić je — usunąć ze swoich myśli, uczuć i pobudek wszystko, co nie podoba się Jehowie, jest nieczyste w Jego oczach i sprawia, że serce staje się niewrażliwe. Również ucho, które nie słucha wskazówek Jehowy, nazwano „nieobrzezanym” (Jer 6:10, przyp.; zob. komentarz do Dz 7:51).

Żydem (...) obrzezaniem: Tutaj Paweł używa tych terminów w sensie przenośnym, żeby pokazać, że w zborze chrześcijańskim nie ma znaczenia, z jakiego narodu ktoś pochodzi (zob. Słowniczek pojęć, „Żyd”; „Obrzezanie”).

mający niewrażliwe serca i uszy: W tekście greckim występuje tu przenośne sformułowanie, które dosłownie znaczy „o nieobrzezanych sercach i uszach” i zawiera myśl o byciu upartym i obojętnym. Pochodzi z Pism Hebrajskich (Kpł 26:41, przyp.; Jer 9:25, 26; Eze 44:7, 9). W Jer 6:10 zwrot „mają zakryte uszy” dosłownie brzmi „ich ucho jest nieobrzezane” (przyp.). Tak więc „nieobrzezane” serca i uszy to takie, które są niewrażliwe i nie reagują na Boże wskazówki.

Żydem: Grecki termin Ioudaíos jest odpowiednikiem hebrajskiego słowa Jehudí, które znaczy „[od; należący do] Judy” i w Pismach Hebrajskich tłumaczy się je na „Żyd; Żydzi; żydowski”. Zwłaszcza po powrocie Żydów z niewoli babilońskiej słowo „Żyd” stało się synonimem członka narodu izraelskiego (zob. Słowniczek pojęć, „Żyd”). W Rdz 29:35 imię Juda powiązano z hebrajskim czasownikiem oddanym jako „sławić”, dlatego uważa się, że imię to znaczy „sławiony; przedmiot wysławiania; przedmiot wychwalania”. Niektórzy sugerują, że w omawianym wersecie Paweł zastosował grę słów, nawiązując do znaczenia wyrazów „Żyd” i „Juda”. Być może chciał w ten sposób pokazać, że prawdziwym „Żydem” jest ten, kto otrzymuje pochwałę od Boga, bo ma obrzezane serce i służy Mu z czystych pobudek (zob. komentarz do słów obrzezanie serca w tym wersecie). Taka pochwała to największa pochwała, jaką może otrzymać człowiek. Paweł mówi, że Bóg udziela jej bezstronnie, nie zwracając uwagi na czyjeś pochodzenie. Chrześcijanie z I w. byli duchowymi Żydami, „członkami Izraela Bożego” (Gal 6:16).

obrzezanie serca: Słowo „obrzezanie” jest używane w sensie przenośnym zarówno w Pismach Hebrajskich, jak i Chrześcijańskich Pismach Greckich (zob. Słowniczek pojęć, „Obrzezanie”). Bóg wymagał „obrzezania serca” nawet od Izraelitów, którzy byli już obrzezani w sensie fizycznym. Według dosłownego tłumaczenia Pwt 10:16 (przyp.) i 30:6 (przyp.) Mojżesz powiedział Izraelitom: „Obrzezajcie napletek swojego serca” oraz „Jehowa, wasz Bóg, obrzeza wasze serca i serca waszych potomków”. Jeremiasz przypomniał swoim krnąbrnym rodakom żyjącym w jego czasach, że powinni zrobić to samo (Jer 4:4). „Obrzezać serce” to inaczej oczyścić je — usunąć ze swoich myśli, uczuć i pobudek wszystko, co nie podoba się Jehowie, jest nieczyste w Jego oczach i sprawia, że serce staje się niewrażliwe. Również ucho, które nie słucha wskazówek Jehowy, nazwano „nieobrzezanym” (Jer 6:10, przyp.; zob. komentarz do Dz 7:51).