druga Maria: Czyli „Maria, która była matką Jakuba i Jozesa”, wspomniana w Mt 27:56. Wzmianki o niej znajdują się też w Mt 28:1; Mk 15:40, 47; 16:1; Łk 24:10 i Jn 19:25 (zob. komentarze do Mk 3:18; Jn 19:25).

szabacie: Dosł. „szabatach”. W tym wersecie greckie słowo sábbaton pojawia się dwukrotnie w liczbie mnogiej. Za pierwszym razem odnosi się do pojedynczego szabatu, czyli siódmego dnia tygodnia, i zostało przetłumaczone na „szabat”. Za drugim razem odnosi się do okresu trwającego siedem dni i oddano je słowem tydzień. Dzień szabatu (15 nisan) kończył się o zachodzie słońca. Niektórzy uważają, że w tym fragmencie sprawozdania Mateusza chodzi o zmierzch „po szabacie”, jednak z innych Ewangelii jasno wynika, że kobiety przyszły popatrzeć na grób „wcześnie” rano 16 nisan, „gdy tylko wzeszło słońce” (Mk 16:1, 2; Łk 24:1; Jn 20:1; zob. też Słowniczek pojęć i Dodatek B12).

w pierwszym dniu tygodnia: Czyli 16 nisan. Dla Żydów dzień, który następował po szabacie, był pierwszym dniem tygodnia.

druga Maria: Zob. komentarz do Mt 27:61.

anioł Jehowy: W Pismach Hebrajskich określenie to pojawia się wiele razy — po raz pierwszy w Rdz 16:7. We wczesnych kopiach Septuaginty za greckim słowem ággelos („anioł; posłaniec”) występuje imię Boże zapisane po hebrajsku. Właśnie tak oddano to określenie w Za 3:5, 6 w znalezionej w Nachal Chewer (Izrael) kopii Septuaginty, datowanej na okres między 50 r. p.n.e. a 50 r. n.e. (zob. Dodatek C). W wielu innych przekładach Biblii też zachowano w tym miejscu imię Boże (zob. Dodatek A5 i Dodatek C3, wprowadzenie; Mt 1:20).

anioł Jehowy: Zob. komentarz do Mt 1:20 oraz Dodatek C1 i Dodatek C3, wprowadzenie; Mt 28:2.

powiedzcie jego uczniom, że został wskrzeszony: Kobiety te nie tylko jako pierwsze dowiedziały się o zmartwychwstaniu Jezusa, ale też miały poinformować o tym wydarzeniu innych uczniów (Mt 28:2, 5, 7). Zgodnie z niebiblijnym żydowskim zwyczajem kobiety nie mogły zeznawać w sądzie, tymczasem anioł Jehowy powierzył tym kobietom zaszczytne i radosne zadanie.

złożył mu hołd: Lub „pokłonił mu się; okazał mu szacunek”. W Pismach Hebrajskich wspomniano o osobach, które kłaniały się prorokom, królom i innym przedstawicielom Boga (1Sm 25:23, 24; 2Sm 14:4-7; 1Kl 1:16; 2Kl 4:36, 37). Trędowaty najwyraźniej wiedział, że spotkał Bożego przedstawiciela, który ma moc leczyć ludzi. Złożenie pokłonu było stosownym wyrazem szacunku wobec osoby wyznaczonej przez Jehowę na Króla (Mt 9:18; dodatkowe informacje na temat użytego tu gr. słowa: zob. komentarz do Mt 2:2).

złożyli mu hołd: Lub „pokłonili mu się”. Te osoby uznawały Jezusa za Bożego przedstawiciela. Złożyły mu hołd nie jako jakiemuś bogu czy bóstwu, ale jako „Synowi Bożemu” (zob. komentarze do Mt 2:2; 8:2; 18:26).

złożyła mu hołd: Lub „pokłoniła mu się”. Nazywając Jezusa „Synem Dawida” (Mt 15:22), ta nie-Żydówka uznała go za obiecanego Mesjasza. Złożyła mu hołd nie jako jakiemuś bogu czy bóstwu, ale jako Bożemu przedstawicielowi (zob. komentarze do Mt 2:2; 8:2; 14:33; 18:26).

złożyły mu hołd: Lub „pokłoniły mu się; padły przed nim na twarz” (zob. komentarze do Mt 8:2; 14:33; 15:25).

moim braciom: Jezus nazywa tutaj uczniów swoimi „braćmi” ze względu na łączącą ich duchową więź (zob. Mt 28:16; por. Mt 25:40; Jn 20:17; Heb 2:10-12).

starszych ludu: Dosł. „starszych mężczyzn”. W Biblii greckie określenie presbýteros odnosi się przede wszystkim do osób, które mają pewną miarę władzy i odpowiedzialności w jakiejś społeczności lub jakimś narodzie. Czasami termin ten odnosi się do czyjegoś wieku (tak jak w Łk 15:25; Dz 2:17), ale nie zawsze chodzi o osoby starsze. Tutaj określono nim przywódców narodu żydowskiego, którzy często są wymieniani razem z naczelnymi kapłanami i uczonymi w piśmie. Mężczyźni z tych trzech grup tworzyli Sanhedryn (Mt 21:23; 26:3, 47, 57; 27:1, 41; 28:12; zob. Słowniczek pojęć, „Starszy”).

starszymi ludu: Zob. komentarz do Mt 16:21.

jeśli to: Czyli kłamstwo kapłanów o tym, że żołnierze zasnęli. Za zaśnięcie na posterunku żołnierze rzymscy mogli zostać ukarani śmiercią.

namiestnika: Chodzi o Poncjusza Piłata.

spotkanie: Na tym spotkaniu w Galilei było prawdopodobnie ponad 500 osób (1Ko 15:6).

niektórzy powątpiewali: W świetle 1Ko 15:6 powątpiewającymi prawdopodobnie nie byli apostołowie, ale uczniowie z Galilei, którym Jezus jeszcze się nie ukazał.

jego uczniowie: W tym miejscu po raz pierwszy pojawia się grecki rzeczownik mathetés, oddawany jako „uczeń”. Odnosi się do osoby, która się uczy lub jest przez kogoś uczona. Wskazuje na jej więź z nauczycielem, kształtującą całe życie takiej osoby. Chociaż Jezusa słuchały tłumy ludzi, wydaje się, że przemawiał głównie z myślą o swoich uczniach, którzy siadali najbliżej (Mt 7:28, 29; Łk 6:20).

na całym świecie (...) wszystkim narodom: Lub „po całej zamieszkanej ziemi (...) wszystkim narodom”. Wyrażenia te podkreślają, na jaką skalę miało być realizowane dzieło głoszenia. W szerszym znaczeniu greckie słowo oikouméne, oddane tu jako „świat” („zamieszkana ziemia”), odnosi się do ziemi jako miejsca zamieszkania ludzi (Łk 21:26; Dz 17:31; Rz 10:18; Obj 12:9; 16:14). W I w. n.e. słowem tym określano rozległe imperium rzymskie, w którego różnych zakątkach mieszkali Żydzi (Łk 2:1; Dz 24:5). Grecki wyraz oddany jako „naród” (éthnos) w swoim podstawowym znaczeniu zawiera myśl o grupie ludzi, którzy są w jakimś stopniu ze sobą spokrewnieni i posługują się tym samym językiem. Taki naród lub grupa etniczna często zamieszkuje określony teren.

ponieważ jest on prorokiem: Dosł. „w imię proroka”. Użyte tu greckie sformułowanie wskazuje na uznawanie funkcji i pracy proroka (por. komentarz do Mt 28:19).

pozyskujcie uczniów: Podstawowe znaczenie greckiego czasownika matheteúo to „nauczać” z myślą o pozyskiwaniu uczniów (zwolenników). W Mt 13:52 przetłumaczono go na „został pouczony”, a w Mt 27:57 — „był uczniem”. W Dz 14:21 wspomnianego czasownika użyto w opisie tego, jak Paweł i Barnabas „pozyskali wielu uczniów” w Derbe. Czasowniki „chrzcijcie” i „uczcie” użyte w tym kontekście pokazują, co obejmuje nakaz ‛pozyskiwania uczniów’ (zob. komentarz do Mt 5:1, gdzie omówiono pokrewny gr. rzeczownik mathetés).

ludzi ze wszystkich narodów: Dosłowne tłumaczenie tych słów brzmi: „wszystkich narodów”. Jednak kontekst wskazuje, że chodzi tu o poszczególne osoby ze wszystkich narodów. Grecki zaimek „ich” w zwrocie chrzcijcie ich jest rodzaju męskiego i odnosi się do ludzi, a nie do „narodów”, które w języku greckim mają rodzaj nijaki. Polecenie, żeby docierać do „ludzi ze wszystkich narodów”, było czymś nowym. Biblia wskazuje, że jeszcze przed czasami Jezusa do Izraelitów mogli się przyłączać poganie, jeśli zaczęli oddawać cześć Jehowie (1Kl 8:41-43). Teraz jednak Jezus poleca, żeby ludzi niebędących rodowitymi Żydami objąć działalnością głoszenia. Podkreśla w ten sposób ogólnoświatowy zasięg chrześcijańskiego zadania pozyskiwania uczniów (Mt 10:1, 5-7; Obj 7:9; zob. komentarz do Mt 24:14).

w imię: Greckie słowo ònoma, tłumaczone na „imię”, może oznaczać coś więcej niż samo imię jakiejś osoby. W tym kontekście ma związek z władzą i pozycją Ojca i Syna oraz rolą ducha świętego. Jeśli dany człowiek uzna tę pozycję i rolę, umożliwi mu to zbudowanie więzi z Bogiem opartej na nowych podstawach (por. komentarz do Mt 10:41).

Ojca, Syna i ducha świętego: Uznanie pozycji Ojca, Jehowy Boga, jest czymś naturalnym, ponieważ to nasz Stwórca i Życiodawca (Ps 36:7, 9; Obj 4:11). Jednak z Biblii wynika, że człowiek nie może zostać wybawiony, jeśli nie uznaje też roli Syna w zamierzeniu Bożym (Jn 14:6; Dz 4:12). Poza tym niezbędne jest uznawanie roli świętego ducha Bożego, ponieważ Bóg korzysta z tej czynnej siły między innymi po to, żeby dawać życie (Hi 33:4), przekazywać informacje ludziom (2Pt 1:21) i dodawać im sił potrzebnych do spełniania Jego woli (Rz 15:19). Niektórzy uważają, że to wyliczenie popiera doktrynę o Trójcy. Jednak z żadnego fragmentu Biblii nie wynika, że Ojciec, Syn i duch święty są równi pod względem wieczności, mocy i pozycji. To, że w tym wersecie są wymienieni razem, nie dowodzi ich wspólnej boskości, współwieczności i równości (Mk 13:32; Kol 1:15; 1Tm 5:21).

ducha świętego: Lub „świętej czynnej siły”. Słowo „duch” (w gr. rodzaju nijakiego) odnosi się do pochodzącej od Boga bezosobowej siły w działaniu (zob. Słowniczek pojęć, „Duch święty”; „Duch”).

głosił: Występujący tu grecki wyraz przede wszystkim znaczy „ogłaszać jako publiczny posłaniec”. Podkreśla on sposób ogłaszania — zazwyczaj otwarte, publiczne obwieszczanie, a nie wygłaszanie kazań do ograniczonej grupy.

nauczał (...) oraz głosił: Nauczanie różni się od głoszenia tym, że nauczyciel nie tylko przekazuje wiadomości, ale też udziela wskazówek i wyjaśnień, używa przekonujących argumentów oraz dostarcza dowodów (zob. komentarze do Mt 3:1; 28:20).

zakończenia: Użyte tu greckie słowo syntéleia pochodzi od słów oznaczających „razem; wraz” oraz „zakończenie; koniec” (Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). Odnosi się ono do okresu, w którym ciąg wspólnie występujących wydarzeń doprowadzi do ostatecznego „końca” wspomnianego w Mt 24:6, 14, gdzie użyto innego greckiego słowa — télos (zob. komentarze do Mt 24:6, 14 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

Uczcie ich: Greckie słowo tłumaczone na „uczyć” zawiera w sobie myśl o udzielaniu wskazówek i wyjaśnień, używaniu przekonujących argumentów oraz dostarczaniu dowodów (zob. komentarze do Mt 3:1; 4:23). Uczenie przestrzegania wszystkiego, co nakazał Jezus, miało być procesem ciągłym, obejmującym przekazywanie jego nauk, stosowanie się do nich oraz naśladowanie go (Jn 13:17; Ef 4:21; 1Pt 2:21).

zakończenia: Zob. komentarz do Mt 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”.

systemu rzeczy: Lub „epoki” (zob. Słowniczek pojęć, „System rzeczy”).