przykładów: Lub „przypowieści”. Greckie słowo parabolé, które dosłownie znaczy „zestawienie; przyłożenie”, może się odnosić do przypowieści, przysłowia lub przykładu. Jezus często wyjaśniał coś, zestawiając to z czymś podobnym (Mk 4:30). Jego przykłady były krótkimi, zazwyczaj fikcyjnymi opowiadaniami ukazującymi jakąś prawdę natury moralnej lub duchowej.

przykładów: Lub „przypowieści” (zob. komentarz do Mt 13:3).

weselnego stroju: Było to królewskie wesele, dlatego gospodarz mógł z tej okazji przygotować dla swoich gości specjalne stroje. W takim wypadku człowiek, który by nie założył takiego stroju, okazałby rażący brak szacunku.

zgrzytał zębami: Zob. komentarz do Mt 8:12.

zgrzytać zębami: Lub „szczękać zębami; zaciskać zęby”. Zwrot ten może zawierać myśl o cierpieniu, rozpaczy i gniewie, czemu mogą towarzyszyć gorzkie słowa i agresywne zachowanie.

złapać: Dosł. „złapać w sidła”, tak jak ptaka. W Septuagincie w Kzn 9:12 użyto tego samego greckiego terminu łowieckiego, żeby oddać hebrajskie słowo oznaczające „schwytać w pułapkę; złapać w sidła”. Faryzeusze posługiwali się pochlebstwami i nieszczerymi pytaniami (Mt 22:16, 17), bo chcieli usłyszeć odpowiedź, którą mogliby wykorzystać przeciwko Jezusowi.

członkami stronnictwa Heroda: Zob. Słowniczek pojęć.

podatek pogłówny: Chodzi o coroczny podatek, który prawdopodobnie wynosił denara, czyli tyle, ile wynagrodzenie za dzień pracy. Rzymianie nakładali go na wszystkie osoby zarejestrowane podczas spisu ludności (Łk 2:1-3).

Cezarowi: Lub „cesarzowi”. Podczas ziemskiej służby Jezusa Rzymem władał Tyberiusz, ale określenie „Cezar” nie odnosiło się jedynie do panującego władcy. Określenie to mogło oznaczać rzymską władzę świecką, czyli państwo, oraz jej przedstawicieli, których Paweł nazwał „władzami zwierzchnimi”, a Piotr — „królem” i jego „namiestnikami” (Rz 13:1-7; 1Pt 2:13-17; Tyt 3:1; zob. Słowniczek pojęć).

Obłudnicy: Zob. komentarz do Mt 6:2.

obłudnicy: Greckim słowem hypokrités początkowo określano greckich (później rzymskich) aktorów, którzy na scenie nosili wielkie maski zaprojektowane tak, żeby wzmacniały siłę głosu. Z czasem tego słowa zaczęto używać w sensie przenośnym — w odniesieniu do kogoś, kto ukrywa swoje prawdziwe zamiary albo charakter, oszukując lub stwarzając pozory. Jezus nazywa tu obłudnikami żydowskich przywódców religijnych (Mt 6:5, 16).

denara: Tą srebrną monetą rzymską, na której widniało imię Cezara, opłacano „podatek pogłówny” nałożony na Żydów przez Rzymian (Mt 22:17). W czasach Jezusa denar był zwyczajowym wynagrodzeniem robotnika rolnego za 12-godzinny dzień pracy, a w Chrześcijańskich Pismach Greckich wartości pieniężne i ceny często podawano właśnie w denarach (Mt 20:2; Mk 6:37; 14:5; Obj 6:6). W Izraelu w użyciu były różne monety miedziane i srebrne, między innymi bite w Tyrze srebrne monety, którymi płacono podatek świątynny. Jednak podatek dla Rzymu najwyraźniej płacono w srebrnych denarach z wizerunkiem Cezara (zob. Słowniczek pojęć i Dodatek B14).

podobizna i (...) imię: Na awersie denara używanego w tamtych czasach widniała podobizna przystrojonego w wieniec laurowy rzymskiego cesarza Tyberiusza (który panował od 14 do 37 r. n.e.) oraz łacińska inskrypcja: „Tyberiusz Cezar August, syn boskiego Augusta” (zob. też Dodatek B14).

to, co Cezara, (...) Cezarowi: Odpowiedź Jezusa zanotowana tutaj oraz w równoległych sprawozdaniach z Mk 12:17 i Łk 20:25 jest jedyną jego wzmianką o cesarzu rzymskim. „To, co Cezara”, oznacza opłaty należne za usługi świadczone przez władze świeckie, a także okazywany im szacunek i względne podporządkowanie (Rz 13:1-7).

spłacajcie: Dosł. „oddawajcie”. Cezar miał prawo żądać, żeby ludzie oddawali mu część monet, ponieważ bito je na jego polecenie. Ale nie miał prawa żądać poświęcenia dla niego życia. To Bóg dał ludziom „życie, dech i wszystko” (Dz 17:25). Dlatego człowiek może „oddać” życie i poświęcić się tylko Bogu, który ma prawo wymagać wyłącznego oddania.

to, co Boże — Bogu: Chodzi o to, żeby wielbić Boga całym sercem, kochać Go całą duszą oraz być wobec Niego całkowicie lojalnym i posłusznym (Mt 4:10; 22:37, 38; Dz 5:29; Rz 14:8).

zmartwychwstania: Użyty tu grecki wyraz anástasis dosłownie znaczy „podniesienie; powstanie”. Pojawia się on w Chrześcijańskich Pismach Greckich ok. 40 razy w kontekście zmartwychwstania (Mt 22:31; Dz 4:2; 24:15; 1Ko 15:12, 13). W Septuagincie w Iz 26:19 użyto czasownikowej formy słowa anástasis, żeby oddać hebrajski czasownik „żyć” w zdaniu: „Twoi umarli ożyją” (zob. Słowniczek pojęć).

z tą samą kobietą ożenił się drugi: Kiedy w starożytności umierał Hebrajczyk, który nie doczekał się syna, jego brat miał obowiązek poślubić wdowę, żeby zachować ciągłość linii rodowej zmarłego (Rdz 38:8). To postanowienie, nazywane małżeństwem lewirackim, weszło później w skład Prawa Mojżeszowego (Pwt 25:5, 6). O tym, że takie małżeństwa były zawierane w czasach Jezusa, świadczy omawiana tu wypowiedź saduceuszy. Chociaż Prawo Mojżeszowe dopuszczało, żeby krewny odmówił zawarcia takiego związku, to gdy nie chciał „odbudować domu swojego brata”, ściągał na siebie hańbę (Pwt 25:7-10; Rut 4:7, 8).

a z jego żoną ożenił się jego brat: Zob. komentarz do Mk 12:21.

Pism: Określenie często używane w odniesieniu do całości natchnionych Pism Hebrajskich.

zmartwychwstania: Użyty tu grecki wyraz anástasis dosłownie znaczy „podniesienie; powstanie”. Pojawia się on w Chrześcijańskich Pismach Greckich ok. 40 razy w kontekście zmartwychwstania (Mt 22:31; Dz 4:2; 24:15; 1Ko 15:12, 13). W Septuagincie w Iz 26:19 użyto czasownikowej formy słowa anástasis, żeby oddać hebrajski czasownik „żyć” w zdaniu: „Twoi umarli ożyją” (zob. Słowniczek pojęć).

zmartwychwstaną: Zob. komentarz do Mt 22:23.

Bóg powiedział: Jezus nawiązuje tu do rozmowy Jehowy z Mojżeszem, która odbyła się ok. 1514 r. p.n.e. (Wj 3:2, 6). W tamtym czasie Abraham nie żył od 329 lat, Izaak od 224, a Jakub od 197. Mimo to Jehowa nie powiedział: ‛Byłem ich Bogiem’, ale ‛Jestem ich Bogiem’ (Mt 22:32).

On nie jest Bogiem umarłych: Najstarsze oraz najbardziej wiarygodne manuskrypty zawierają właśnie tę wersję. Jednak w części manuskryptów powtórzono słowo „Bóg”, dlatego w niektórych tłumaczeniach Biblii frazę tę oddano jako: „Bóg nie jest Bogiem umarłych”. W pewnym przekładzie Chrześcijańskich Pism Greckich na język hebrajski (w Dodatku C oznaczonym symbolem J¹⁸) w tym miejscu występuje tetragram i słowa te można przetłumaczyć na: „Jehowa nie jest Bogiem umarłych” (por. Wj 3:6, 15).

lecz żywych: Zob. komentarz do Mk 12:27.

lecz żywych: Według równoległego sprawozdania z Łk 20:38 Jezus powiedział jeszcze: „Bo dla Niego [lub „z Jego punktu widzenia”] oni wszyscy żyją”. Z Biblii wynika, że ludzie oddaleni od Boga, nawet jeśli żyją, są z Jego punktu widzenia martwi (Ef 2:1; 1Tm 5:6). Natomiast lojalni słudzy Jehowy, którzy umarli, w Jego oczach nadal żyją, bo spełnienie obietnicy dotyczącej ich wskrzeszenia jest pewne (Rz 4:16, 17).

zamknął (...) usta: Użyty tu grecki czasownik można przetłumaczyć też jako „uczynić niemym” (dosł. „nałożyć kaganiec”). Jest to stosowne sformułowanie, jeśli wziąć pod uwagę obłudne pytanie saduceuszy. Odpowiedź Jezusa była tak trafna, że saduceusze nie mogli już nic powiedzieć (1Pt 2:15, przyp.).

kocha: Jest to pierwsze wystąpienie greckiego czasownika agapáo („kochać”) w Ewangelii według Jana. Ten grecki czasownik i pokrewny rzeczownik agápe („miłość”) występują w tej Ewangelii w sumie 44 razy — częściej niż w pozostałych Ewangeliach razem wziętych. W Biblii agapáo i agápe często odnoszą się do niesamolubnej miłości opartej na zasadach. Wskazuje na to sposób, w jaki użyto słowa agapáo w tym wersecie — powiedziano w nim, że Bóg kocha ludzi (dosł. „świat”), którzy potrzebują wykupienia z grzechu (Jn 1:29). Wspomniany rzeczownik występuje w 1Jn 4:8, gdzie Jan pisze, że „Bóg jest miłością”. Miłość (agápe) wymieniono jako pierwszy „owoc ducha” (Gal 5:22) i szczegółowo scharakteryzowano w 1Ko 13:4-7. Kontekst, w jakim to słowo występuje w Biblii, wskazuje, że miłość często oznacza coś więcej niż uczucie, jakie wzbudza w kimś inna osoba. W wielu wypadkach jest pojęciem szerszym, okazywanie jej wymaga większego zaangażowania umysłu i woli (Mt 5:44; Ef 5:25). Dlatego miłość okazywana przez chrześcijan powinna obejmować wrażliwość moralną opartą na zasadach, poczuciu obowiązku i przyzwoitości. Nie jest jednak czysto rozumowa, ponieważ zwykle wiąże się z serdecznym, osobistym uczuciem (1Pt 1:22). Dobrze to pokazuje użycie tego terminu w Ewangelii według Jana. Kiedy Jan napisał, że „Ojciec kocha Syna” (Jn 3:35), użył formy słowa agapáo, ale kiedy zanotował słowa Jezusa opisujące tę więź, posłużył się formą greckiego czasownika filéo („kochać”) (Jn 5:20).

umysłem: Czyli zdolnościami intelektualnymi. Człowiek musi korzystać ze swojej zdolności myślenia, żeby poznawać Boga i wzrastać w miłości do Niego (Jn 17:3; Rz 12:1). W zacytowanych tu słowach z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak w spisanej po grecku Ewangelii według Marka wymieniono cztery elementy: serce, duszę, umysł i siłę. Może być tego kilka przyczyn. Możliwe, że słowo „umysł” zostało dodane, żeby w pełni oddać znaczenie terminów użytych w języku hebrajskim. Chociaż w starożytnej hebrajszczyźnie nie było rzeczownika „umysł”, pojęcie to często mieściło się w terminie „serce”, który w sensie przenośnym odnosi się do wnętrza człowieka, czyli jego myśli, uczuć, nastawienia i pobudek (Pwt 29:4; Ps 26:2; 64:6; zob. komentarz do słowa sercem w tym wersecie). Dlatego tam, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się słowo „serce”, w Septuagincie jego odpowiednikiem często jest greckie słowo oznaczające „umysł” (Rdz 8:21; Prz 2:10; Iz 14:13). Użycie przez Marka słowa umysł może też wskazywać, że znaczenie hebrajskiego słowa „siła” i greckiego „umysł” częściowo się pokrywa (por. Mt 22:37, gdzie występuje słowo „umysł”, a nie „siła”). To częściowe pokrywanie się znaczenia wspomnianych terminów może wyjaśniać, dlaczego w odpowiedzi udzielonej Jezusowi uczony w piśmie użył słowa „zrozumienie” (Mk 12:33). Może to też wyjaśniać, dlaczego ewangeliści, cytując Pwt 6:5, użyli nieco innych słów niż te, które występują w przytaczanym przez nich fragmencie (zob. komentarz do słowa siłą w tym wersecie oraz komentarze do Mt 22:37 i Łk 10:27).

sercem (...) duszą (...) siłą (...) umysłem: Znawca prawa zacytował tu słowa z Pwt 6:5, gdzie w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak według spisanej po grecku relacji Łukasza mężczyzna ten wspomniał o czterech elementach — sercu, duszy, sile i umyśle. Najwyraźniej świadczy to o tym, że w czasach Jezusa powszechnie uważano te cztery greckie terminy za odpowiedniki trzech hebrajskich słów z Pwt 6:5 (zob. komentarz do Mk 12:30, gdzie podano więcej informacji na ten temat).

Masz kochać: Słowo „kochać” jest tutaj tłumaczeniem greckiego czasownika agapáo. Ten czasownik i pokrewny rzeczownik agápe („miłość”) pojawia się w Chrześcijańskich Pismach Greckich ponad 250 razy. W 1Jn 4:8 rzeczownik agápe został użyty w wypowiedzi „Bóg jest miłością”, a w innych miejscach Biblii przedstawiono Boga jako najwspanialszy przykład niesamolubnej miłości opartej na zasadach. Bóg przejawia miłość w sposób przemyślany i celowy. Wiąże się ona z zobowiązaniem i działaniem, a nie tylko z emocjami i uczuciami. Ludzie są w stanie naśladować Boga i okazywać taką miłość w wyniku świadomego wyboru (Ef 5:1). Dlatego słusznie można od nich oczekiwać, że będą przejawiać miłość, tak jak to polecono w dwóch najważniejszych przykazaniach. Jezus cytuje tutaj Pwt 6:5. W Pismach Hebrajskich miłość opisuje się głównie za pomocą hebrajskich czasowników ʼahéw lub ʼaháw („kochać”) oraz rzeczownika ʼahawáh („miłość”). Mają one podobny zakres znaczeniowy, jak wspomniane wcześniej greckie słowa. W kontekście kochania Jehowy te słowa wyrażają pragnienie całkowitego oddania dla Boga i służenia wyłącznie Jemu. Taką miłość w doskonały sposób przejawiał Jezus. Pokazał on, że miłość do Boga to coś więcej niż uczucie — jeśli człowiek kocha Jehowę, ma to wpływ na całe jego życie, wszystkie jego myśli, słowa i czyny (zob. komentarz do Jn 3:16).

Jehowę: Zacytowano tu słowa z Pwt 6:5, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

sercem: Termin ten w sensie przenośnym na ogół odnosi się do wnętrza człowieka. Kiedy jednak występuje razem ze słowami „dusza” i „umysł”, jego znaczenie zawęża się do emocji, pragnień i uczuć. Zakresy znaczeniowe trzech pojęć użytych w tym wersecie (serce, dusza i umysł) w dużym stopniu się pokrywają. Podkreśla to w sposób najmocniejszy z możliwych, że powinniśmy darzyć Boga miłością bezgraniczną, zupełną.

duszą: Lub „całym sobą; całym jestestwem” (zob. Słowniczek pojęć).

umysłem: Czyli zdolnościami intelektualnymi. Człowiek musi korzystać ze swojej zdolności myślenia, żeby poznawać Boga i wzrastać w miłości do Niego (Jn 17:3; Rz 12:1). W zacytowanych tu słowach z Pwt 6:5 w tekście hebrajskim użyto trzech terminów: serce, dusza i siła. Jednak w greckim tekście Ewangelii według Mateusza słowo „siła” zastąpiono wyrazem „umysł”. Może być tego kilka przyczyn. Po pierwsze, chociaż w starożytnej hebrajszczyźnie nie było rzeczownika „umysł”, pojęcie to często mieściło się w terminie „serce”. Gdy termin ten występuje w sensie przenośnym, odnosi się do wnętrza człowieka, czyli jego myśli, uczuć, nastawienia i pobudek (Pwt 29:4; Ps 26:2; 64:6; zob. komentarz do słowa sercem w tym wersecie). Dlatego tam, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się słowo „serce”, w Septuagincie jego odpowiednikiem często jest greckie słowo oznaczające „umysł” (Wj 35:26; Hi 1:5; Prz 2:10; Iz 14:13). Po drugie, w cytacie z Pwt 6:5 Mateusz mógł użyć greckiego słowa oznaczającego „umysł” zamiast „siła”, ponieważ hebrajskie słowo oddawane jako „siła” [albo „siły witalne”, przyp.] może oznaczać zarówno siłę fizyczną, jak i zdolności intelektualne. Jakkolwiek było, okoliczność, że znaczenia hebrajskich i greckich terminów się pokrywały, wyjaśnia, dlaczego ewangeliści, cytując Księgę Powtórzonego Prawa, nie użyli dokładnie takich samych słów (zob. komentarze do Mk 12:30; Łk 10:27).

Drugie: W Mt 22:37 zanotowano bezpośrednią odpowiedź Jezusa na pytanie, które zadał mu faryzeusz. Ale Jezus na tym nie poprzestał i zacytował drugie przykazanie (Kpł 19:18), wskazując, że oba przykazania są ze sobą ściśle związane oraz że zawiera się w nich sedno całego Prawa i pism proroków (Mt 22:40).

bliźniego: Greckie słowo oddawane jako „bliźni” (dosł. „bliski; znajdujący się w pobliżu”) może się odnosić zarówno do kogoś, kto mieszka w okolicy, jak i do kogoś, z kim dana osoba ma jakiekolwiek kontakty (Łk 10:29-37; Rz 13:8-10; zob. komentarz do Mt 5:43).

Masz kochać swojego bliźniego: Prawo Mojżeszowe nakazywało Izraelitom kochać bliźnich (Kpł 19:18). Chociaż określenie „bliźni” oznacza po prostu innego człowieka, niektórzy Żydzi uważali, że odnosi się tylko do Żydów — zwłaszcza tych przestrzegających tradycji ustnych. Pozostałych ludzi uznawali za wrogów.

Prawo (...) pisma proroków: Określenie „Prawo” odnosi się do ksiąg biblijnych od Rodzaju do Powtórzonego Prawa. „Pisma proroków” to prorocze księgi z Pism Hebrajskich. Kiedy określenia te występują razem, może chodzić o całe Pisma Hebrajskie (Mt 7:12; 22:40; Łk 16:16).

opiera się: Grecki czasownik, który dosłownie oznacza „wieszać; wisieć”, został tutaj użyty w sensie przenośnym: „być zależnym od; być opartym na”. W ten sposób Jezus wskazał, że na miłości oparte jest nie tylko Prawo z Dziesięcioma Przykazaniami, ale całe Pisma Hebrajskie (Rz 13:9).

całe Prawo i pisma proroków: Zob. komentarz do Mt 5:17.

Chrystusa: Tytuł ten pochodzi od greckiego słowa Christòs i jest odpowiednikiem tytułu „Mesjasz” (od hebr. maszíach); oba słowa znaczą „Pomazaniec”. W czasach biblijnych władcy, których ceremonialnie namaszczono olejkiem, stawali się pomazańcami.

Chrystus: W tekście greckim tytuł „Chrystus” jest tutaj poprzedzony rodzajnikiem, najwyraźniej dla podkreślenia pozycji Jezusa jako Mesjasza.

Chrystusie: Lub „Mesjaszu” (zob. komentarze do Mt 1:1; 2:4).

pod natchnieniem: Dosł. „w duchu”. Czyli pod wpływem ducha Bożego (zob. Słowniczek pojęć, „Duch”).

Jehowa: Zacytowano tu słowa z Ps 110:1, gdzie w tekście hebrajskim pojawia się imię Boże wyrażone czterema spółgłoskami (w transliteracji na jęz. pol. JHWH) (zob. Dodatek C).

położę ci (...) pod nogi: Czyli poddam twojej władzy.