Usiadł: Był to zwyczaj żydowskich nauczycieli religijnych (Mt 5:1, 2).

na brzegu: Wzdłuż brzegu Jeziora Galilejskiego w pobliżu Kafarnaum znajduje się miejsce, które tworzy naturalny amfiteatr. Jeśli właśnie tam Jezus przemawiał z łodzi, to dzięki warunkom akustycznym był dobrze słyszany przez tłumy.

przykładów: Lub „przypowieści”. Greckie słowo parabolé, które dosłownie znaczy „zestawienie; przyłożenie”, może się odnosić do przypowieści, przysłowia lub przykładu. Jezus często wyjaśniał coś, zestawiając to z czymś podobnym (Mk 4:30). Jego przykłady były krótkimi, zazwyczaj fikcyjnymi opowiadaniami ukazującymi jakąś prawdę natury moralnej lub duchowej.

grunt skalisty: To określenie nie odnosi się do miejsc, na których gdzieniegdzie leżały kamienie, ale do skalistego podłoża przykrytego cienką warstwą gleby. W równoległym sprawozdaniu z Łk 8:6 powiedziano, że niektóre ziarna upadły „na skałę”. Na takim podłożu ziarna nie mogły wypuścić korzeni na tyle głęboko, żeby mieć dostęp do potrzebnej wilgoci.

między ciernie: Jezus najwyraźniej nie nawiązuje do kolczastych krzewów, które już wyrosły, ale do chwastów, których nie usunięto z zaoranej gleby. Kiedy takie chwasty odrastały, zagłuszały świeżo zasiane ziarno.

Królestwo Niebios: Wyrażenie to występuje w relacji Mateusza ok. 30 razy. W innych Ewangeliach się nie pojawia. Marek i Łukasz używają synonimicznego wyrażenia „Królestwo Boże”. Wskazuje to, że „Królestwo Boże” ma siedzibę w duchowych niebiosach i stamtąd panuje (Mt 21:43; Mk 1:15; Łk 4:43; Dn 2:44; 2Tm 4:18).

święte tajemnice: Użyte tu greckie słowo mystérion w Przekładzie Nowego Świata zostało 25 razy oddane jako „święta tajemnica”. W tym wersecie występuje w liczbie mnogiej i odnosi się do aspektów zamierzenia Bożego, które nie są ujawniane, dopóki Bóg tego nie zechce. W pełni ujawnia je tylko wybranym osobom, które obdarza zrozumieniem (Kol 1:25, 26). Kiedy święte tajemnice Boże zostają ujawnione, nadawany jest im jak największy rozgłos. Wskazuje na to fakt, że określenie „święte tajemnice” występuje w Biblii w połączeniu ze sformułowaniami: „przekazać”, „dać poznać”, „rozgłosić”, „zostać ujawnionym” i „objawienie” (1Ko 2:1; Ef 1:9; 3:3; Kol 1:25, 26; 4:3). Najważniejsza „święta tajemnica Boża” dotyczy głównie rozpoznania w Jezusie obiecanego „potomstwa”, czyli Mesjasza (Kol 2:2; Rdz 3:15). Ma ona jednak więcej aspektów — jednym z nich jest rola, jaką Jezus odgrywa w zamierzeniu Bożym (Kol 4:3). Jak to wynika z omawianej wypowiedzi Jezusa, „święte tajemnice” mają związek z Królestwem Niebios, czyli z „Królestwem Bożym” — niebiańskim rządem, w którym panuje on jako Król (Mk 4:11; Łk 8:10; zob. komentarz do Mt 3:2). Występujące w Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo mystérion należy rozumieć inaczej, niż rozumiano je w starożytnych kultach misteryjnych. Te religie, w których często praktykowano kult płodności rozpowszechniony w I w. n.e., obiecywały swoim wyznawcom, że dzięki mistycznym obrzędom uzyskają nieśmiertelność, osobiste objawienia i kontakt z bogami. Oczywiście nie miało to nic wspólnego z prawdą. Osoby praktykujące wspomniane religie przysięgały, że nie zdradzą tajemnic kultu, przez co pozostawały one nieujawnione. Natomiast chrześcijanie postępowali zupełnie inaczej — otwarcie głosili o świętych tajemnicach. Kiedy w Biblii słowo mystérion występuje w kontekście religii fałszywej, w Przekładzie Nowego Świata jest oddawane jako „tajemnica” (słowo to oddano w ten sposób w trzech miejscach: 2Ts 2:7; Obj 17:5, 7).

Zapewniam: Występujące tu greckie słowo amén jest transkrypcją hebrajskiego określenia ʼamén i znaczy „niech się tak stanie” lub „zaprawdę; istotnie”. Jezus często poprzedzał tym słowem jakąś wypowiedź, obietnicę lub proroctwo, podkreślając w ten sposób całkowitą wiarygodność i niezawodność tego, co mówił. Takie użycie tego słowa należy w literaturze religijnej do wyjątków. Jezus używał też podwojonego amén (jak to wynika z całej Ewangelii według Jana); wyrażenie to można przetłumaczyć na „zaprawdę, zaprawdę” (zob. komentarz do Jn 1:51).

Zapewniam: Zob. komentarz do Mt 5:18.

świecie: Lub „systemie rzeczy”. Użyty tu grecki wyraz aiòn, którego podstawowe znaczenie to „wiek”, może się odnosić do sytuacji, stanu rzeczy wyróżniającego pewien okres, wiek czy epokę. Tutaj to słowo powiązano ze zmartwieniami i problemami charakterystycznymi dla życia w obecnym systemie rzeczy (zob. Słowniczek pojęć).

nasiał: W starożytności na Bliskim Wschodzie rzeczywiście zdarzało się, że ktoś postępował w taki złośliwy sposób.

chwastów: Na ogół uważa się, że chodzi o życicę roczną (Lolium temulentum), roślinę z rodziny traw. Ten trujący chwast we wczesnym stadium rozwoju bardzo przypomina młodą pszenicę.

też powyrywać pszenicę: Korzenie chwastów i pszenicy mogły być ze sobą splecione. Dlatego nawet jeśli udało się rozpoznać chwasty, wyrwanie ich oznaczałoby, że wyrwana zostałaby też pszenica.

chwastów: Na ogół uważa się, że chodzi o życicę roczną (Lolium temulentum), roślinę z rodziny traw. Ten trujący chwast we wczesnym stadium rozwoju bardzo przypomina młodą pszenicę.

zbierzcie chwasty: Gdy życica roczna (zob. komentarz do Mt 13:25) dojrzeje, można ją łatwo odróżnić od pszenicy.

ziarnkiem gorczycy: W Izraelu rośnie dziko kilka gatunków gorczycy, a gorczyca czarna (Brassica nigra) jest powszechnie uprawiana. Ze stosunkowo niewielkiego ziarna (o średnicy 1—1,6 mm i wadze 1 mg) wyrasta roślina podobna do drzewa. Niektóre jej odmiany osiągają wysokość 4,5 m.

najmniejsze ze wszystkich nasion: Ziarnko gorczycy występowało w starożytnych pismach żydowskich jako przenośnia oznaczająca coś bardzo małego. Chociaż obecnie znane są mniejsze nasiona, ziarno gorczycy było najmniejszym z tych, które zbierali i wysiewali galilejscy rolnicy w czasach Jezusa.

zakwasu: Lub „drożdży”. W Biblii zakwas często symbolizuje grzech i zepsucie; w tym miejscu odnosi się do wypaczonych nauk (Mt 16:12; 1Ko 5:6-8; por. komentarz do Mt 13:33).

zakwasem: Chodzi o porcję fermentującego ciasta zachowaną z poprzedniego wypieku, którą dodawano do nowego ciasta, żeby urosło. W tym miejscu Jezus nawiązuje do zwykłego pieczenia chleba. W Biblii zakwas często symbolizuje grzech i zepsucie (zob. komentarz do Mt 16:6), ale nie zawsze występuje w negatywnym kontekście (Kpł 7:11-15). W omawianej wypowiedzi proces zakwaszania najwyraźniej symbolizuje rozprzestrzenianie się czegoś dobrego.

z trzema dużymi miarami: Użyte tu greckie słowo sáton jest odpowiednikiem hebrajskiego słowa oznaczającego miarę sea. Sea odpowiadała 7,33 l (zob. Rdz 18:6, przyp.; Słowniczek pojęć, „Sea”, i Dodatek B14).

żeby się spełniły słowa, które Jehowa wypowiedział przez swojego proroka: Podobne zdania występują w Ewangelii według Mateusza wiele razy — najwyraźniej po to, żeby zwrócić uwagę Żydów na rolę Jezusa jako obiecanego Mesjasza (Mt 2:15, 23; 4:14; 8:17; 12:17; 13:35; 21:4; 26:56; 27:9).

założenia świata: Greckie słowo przetłumaczone tu na „założenie” zostało oddane w Heb 11:11 jako „poczęcie” i występuje razem ze słowem „potomstwo”. Tutaj, użyte w określeniu „założenie świata”, najwyraźniej odnosi się do poczęcia i narodzin dzieci Adama i Ewy. Jezus w kontekście „założenia świata” wspomina o Ablu, który był najwidoczniej pierwszym człowiekiem podlegającym odkupieniu i którego imię zostało zapisane w zwoju życia „od założenia świata” (Łk 11:50, 51; Obj 17:8).

żeby się spełniły słowa przekazane przez proroka: Jest to cytat z Ps 78:2. Pisarz tego psalmu (w tym miejscu nazwany „prorokiem”) za pomocą obrazowego języka przedstawił znaczną część historii relacji Boga z Izraelitami. Podobnie robił Jezus — kiedy nauczał swoich uczniów i podążające za nim tłumy, w podawanych przykładach często używał obrazowego języka (zob. komentarz do Mt 1:22).

od samego początku: Możliwe też „od założenia świata”. W niektórych starożytnych manuskryptach występuje ta dłuższa wersja ze słowem „świat” (por. komentarz do Mt 25:34). W innych manuskryptach pominięto to słowo i podobnie zrobiono w tekście głównym tego przekładu.

Syn Człowieczy: Lub „Syn Ludzki”. W Ewangeliach to określenie występuje jakieś 80 razy. Jezus odnosił je do siebie — najwyraźniej chciał podkreślić, że naprawdę jest człowiekiem, urodzonym przez kobietę, i jako odpowiednik Adama może odkupić ludzkość z grzechu i śmierci (Rz 5:12, 14, 15). To wyrażenie wskazywało też, że Jezus jest Mesjaszem, czyli Chrystusem (Dn 7:13, 14; zob. Słowniczek pojęć).

Syn Człowieczy: Zob. komentarz do Mt 8:20.

świat: Chodzi o ogół ludzi.

zakończenia: Użyte tu greckie słowo syntéleia pochodzi od słów oznaczających „razem; wraz” oraz „zakończenie; koniec” (Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). Odnosi się ono do okresu, w którym ciąg wspólnie występujących wydarzeń doprowadzi do ostatecznego „końca” wspomnianego w Mt 24:6, 14, gdzie użyto innego greckiego słowa — télos (zob. komentarze do Mt 24:6, 14 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

świecie: Lub „systemie rzeczy”. Użyty tu grecki wyraz aiòn, którego podstawowe znaczenie to „wiek”, może się odnosić do sytuacji, stanu rzeczy wyróżniającego pewien okres, wiek czy epokę. Tutaj to słowo powiązano ze zmartwieniami i problemami charakterystycznymi dla życia w obecnym systemie rzeczy (zob. Słowniczek pojęć).

systemu rzeczy: Lub „epoki”. Użyte tu greckie słowo aiòn w tym miejscu oznacza bieżącą sytuację lub stan rzeczy wyróżniający pewien okres, wiek czy epokę (zob. Słowniczek pojęć, „System rzeczy”).

zakończenie: Greckie słowo syntéleia, tłumaczone na „zakończenie”, występuje też w Mt 13:40, 49; 24:3; 28:20; Heb 9:26 (zob. komentarz do Mt 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

systemu rzeczy: Lub „epoki” (zob. komentarze do Mt 13:22; 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”; „System rzeczy”).

bezprawia: Użyte tu greckie słowo oddane jako „bezprawie” zawiera w sobie myśl o naruszaniu prawa i pogardzie dla niego, o postępowaniu, jakby prawo w ogóle nie istniało. W Biblii termin ten wskazuje na brak poszanowania dla praw Bożych (zob. komentarz do Mt 7:23; 2Ko 6:14; 2Ts 2:3-7; 1Jn 3:4).

tych, którzy postępują niegodziwie: Dosł. „dopuszczających się bezprawia” (zob. komentarz do Mt 24:12).

zgrzytać zębami: Lub „szczękać zębami; zaciskać zęby”. Zwrot ten może zawierać myśl o cierpieniu, rozpaczy i gniewie, czemu mogą towarzyszyć gorzkie słowa i agresywne zachowanie.

zgrzytać zębami: Zob. komentarz do Mt 8:12.

wszystko: Chociaż w jednym z wczesnych manuskryptów pominięto tutaj greckie słowo pánta („wszystko”), to w innych manuskryptach — zarówno wczesnych, jak i późniejszych — słowo to występuje.

perłę: W czasach biblijnych najcenniejsze perły poławiano w wodach Morza Czerwonego, Zatoki Perskiej oraz Oceanu Indyjskiego. To wyjaśnia, dlaczego Jezus mówił o kupcu, który chcąc znaleźć taką perłę, musiał podróżować i zdobywać się na wysiłek.

niedobre: Może chodzić o ryby bez płetw i łusek, które według Prawa Mojżeszowego były nieczyste i nie można ich było jeść. Może też chodzić o inne niejadalne ryby złapane w sieć (Kpł 11:9-12; Pwt 14:9, 10).

zakończenie: Greckie słowo syntéleia, tłumaczone na „zakończenie”, występuje też w Mt 13:40, 49; 24:3; 28:20; Heb 9:26 (zob. komentarz do Mt 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

systemu rzeczy: Lub „epoki” (zob. komentarze do Mt 13:22; 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”; „System rzeczy”).

zakończenia: Użyte tu greckie słowo syntéleia pochodzi od słów oznaczających „razem; wraz” oraz „zakończenie; koniec” (Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). Odnosi się ono do okresu, w którym ciąg wspólnie występujących wydarzeń doprowadzi do ostatecznego „końca” wspomnianego w Mt 24:6, 14, gdzie użyto innego greckiego słowa — télos (zob. komentarze do Mt 24:6, 14 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

systemu rzeczy: Lub „epoki”. Użyte tu greckie słowo aiòn w tym miejscu oznacza bieżącą sytuację lub stan rzeczy wyróżniający pewien okres, wiek czy epokę (zob. Słowniczek pojęć, „System rzeczy”).

zakończenia systemu rzeczy: Zob. komentarze do Mt 13:39; 24:3 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”; „System rzeczy”.

nauczyciel: Lub „człowiek uczony”. Użyto tu greckiego słowa grammateús. W odniesieniu do żydowskich nauczycieli biegłych w Prawie jest ono oddawane jako „uczony w piśmie”. Ale tutaj odnosi się do uczniów Jezusa, którzy zostali przygotowani do nauczania innych.

w rodzinne strony: Dosł. „do ojczystego miasta; do ojczyzny”. Chodzi o rodzinne miasto Jezusa, Nazaret, czyli miejsce, z którego pochodziła jego najbliższa rodzina.

Jakuba: Najprawdopodobniej chodzi o przyrodniego brata Jezusa. Mógł być niewiele młodszy od Jezusa, bo wymienia się go na pierwszym miejscu wśród czterech rodzonych synów Marii: Jakuba, Józefa, Szymona i Judasa (Mt 13:55; Mk 6:3; Jn 7:5). W r. 33 n.e. był naocznym świadkiem wydarzeń podczas Pięćdziesiątnicy, kiedy to tysiące Żydów z diaspory pozytywnie zareagowało na dobrą nowinę i zostało ochrzczonych (Dz 1:14; 2:1, 41). To, że w omawianym wersecie Piotr polecił uczniom ‛powiadomić Jakuba’ o tym, co się stało, wskazuje, że Jakub przewodził w zborze w Jerozolimie. Najwyraźniej jest to ten sam Jakub, o którym wspomniano w Dz 15:13; 21:18; 1Ko 15:7; Gal 1:19 (gdzie został nazwany „bratem Pana”); 2:9, 12 i który spisał księgę biblijną nazwaną od jego imienia (Jak 1:1; Judy 1).

syn cieśli: Użyte tu greckie słowo tékton, przetłumaczone na „cieśla”, jest ogólnym terminem określającym jakiegokolwiek rzemieślnika lub budowniczego. Kiedy odnosi się ono do cieśli, może oznaczać osobę budującą domy albo wytwarzającą meble lub inne przedmioty z drewna. Justyn Męczennik, który żył w II w. n.e., napisał, że kiedy Jezus „przebywał pośród ludzi, miał zwyczaj pracować jako cieśla, wyrabiając pługi i jarzma”. Również wczesne tłumaczenia Biblii potwierdzają, że zajmował się on ciesielstwem. Jezus był znany jako „syn cieśli” oraz „cieśla” (Mk 6:3). Najwyraźniej nauczył się tego zawodu od swojego przybranego ojca, Józefa. Chłopcy rozpoczynali naukę zawodu zazwyczaj między 12 a 15 rokiem życia i trwała ona wiele lat.

bracia: Greckie słowo adelfòs może w Biblii odnosić się do więzi duchowej, ale tutaj zostało użyte w odniesieniu do przyrodnich braci Jezusa, młodszych synów Józefa i Marii. Niektórzy uważają, że po urodzeniu Jezusa Maria pozostała dziewicą, i twierdzą, że użyte tu słowo adelfòs odnosi się do kuzynów. Jednak gdy w Chrześcijańskich Pismach Greckich jest mowa o kuzynie, występuje inne słowo (gr. anepsiòs w Kol 4:10). Jeszcze innym terminem posłużono się na określenie „siostrzeńca Pawła” (Dz 23:16). Poza tym w Łk 21:16 znajdujemy użyte w liczbie mnogiej greckie słowa adelfòs i syggenés (tłumaczone na „bracia” i „krewni”). Te przykłady wskazują, że w Pismach Greckich słowa określające pokrewieństwo zostały użyte w sposób celowy, zgodnie ze swoim konkretnym znaczeniem.

Jakub: Ten przyrodni brat Jezusa to najwyraźniej Jakub, o którym wspomniano w Dz 12:17 (zob. komentarz) i Gal 1:19 i który napisał księgę biblijną nazwaną od jego imienia (Jak 1:1).

Judas: Ten przyrodni brat Jezusa to najwyraźniej Juda (gr. Ioúdas), który napisał księgę biblijną nazwaną od jego imienia (Judy 1).

prowadzi cię do upadku: Występujące tu greckie słowo skandalízo w Chrześcijańskich Pismach Greckich odnosi się do symbolicznego upadku — np. do popełnienia przez kogoś grzechu lub doprowadzenia do grzechu kogoś innego. W tym kontekście słowo to można przetłumaczyć też jako „jest przyczyną twojego grzechu; staje się dla ciebie sidłem”. Jak wynika z użycia słowa skandalízo w Biblii, taki grzech może obejmować złamanie któregoś z Bożych praw dotyczących moralności, utratę wiary lub przyjęcie fałszywych nauk. To greckie słowo może również być użyte w znaczeniu „zgorszyć się; obrazić się” (zob. komentarze do Mt 13:57; 18:7).

nie chcieli w niego uwierzyć: Lub „zaczęli się gorszyć z jego powodu; obrazili się na niego”. Użyte tu greckie słowo skandalízo w tym miejscu odnosi się do symbolicznego upadku, czyli obrażenia się. W innych miejscach zawiera w sobie myśl o popełnieniu przez kogoś grzechu lub doprowadzeniu do grzechu kogoś innego (zob. komentarz do Mt 5:29).

nie mógł tam dokonać żadnego potężnego dzieła: Jezus nie mógł dokonać zbyt wielu cudów nie dlatego, że brakowało mu mocy, ale dlatego, że mieszkańcom Nazaretu brakowało wiary (Mt 13:58). Mocy Bożej nie należało marnować na przekonywanie sceptyków nieskłonnych do zmiany zdania (por. Mt 10:14; Łk 16:29-31).

nie dokonał tam zbyt wielu potężnych dzieł: Jezus nie dokonał zbyt wielu cudów w Nazarecie nie dlatego, że brakowało mu mocy, ale dlatego, że mieszkańcom Nazaretu brakowało wiary (zob. komentarz do Mk 6:5). Mocy Bożej nie należało marnować na przekonywanie sceptyków nieskłonnych do zmiany zdania (por. Mt 10:14; Łk 16:29-31).