nie pozostanie tu kamień na kamieniu: Spektakularne spełnienie tego proroctwa Jezusa nastąpiło w 70 r. n.e., gdy Rzymianie zburzyli Jerozolimę i tamtejszą świątynię. Miasto zostało zrównane z ziemią, ocalało tylko kilka fragmentów muru.

Na pewno nie pozostanie tu kamień na kamieniu: Zob. komentarz do Mt 24:2.

naprzeciw świątyni: Marek podaje, że z Góry Oliwnej było widać świątynię. Większość żydowskich czytelników nie potrzebowałaby takiego wyjaśnienia (zob. „Wprowadzenie do Ewangelii według Marka”).

końca: Lub „ostatecznego końca; całkowitego końca” (zob. komentarz do Mk 13:7).

końca: Lub „ostatecznego końca”. Użyte tu greckie słowo (télos) różni się od rzeczownika oddanego w Mt 24:3 jako „zakończenie” (syntéleia) oraz od czasownika oddanego w Mk 13:4 jako „zbliżać się ku końcowi” (synteléo) (zob. komentarze do Mt 24:3; Mk 13:4 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

zbliża się ku końcowi: Użyty tu grecki czasownik synteléo jest spokrewniony z greckim rzeczownikiem syntéleia, który pochodzi od słów oznaczających „razem; wraz” oraz „zakończenie; koniec” i który występuje w równoległym sprawozdaniu z Mt 24:3 (słowo syntéleia pojawia się też w Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). W Mk 13:4 „koniec” odnosi się do okresu, w którym ciąg wspólnie występujących wydarzeń doprowadzi do ostatecznego „końca” wspomnianego w Mk 13:7, 13, gdzie użyto innego greckiego słowa — télos (zob. komentarze do Mk 13:7, 13 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

To ja nim jestem: Czyli Chrystusem, Mesjaszem (por. równoległe sprawozdanie z Mt 24:5).

zakończenia: Użyte tu greckie słowo syntéleia pochodzi od słów oznaczających „razem; wraz” oraz „zakończenie; koniec” (Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). Odnosi się ono do okresu, w którym ciąg wspólnie występujących wydarzeń doprowadzi do ostatecznego „końca” wspomnianego w Mt 24:6, 14, gdzie użyto innego greckiego słowa — télos (zob. komentarze do Mt 24:6, 14 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

zbliża się ku końcowi: Użyty tu grecki czasownik synteléo jest spokrewniony z greckim rzeczownikiem syntéleia, który pochodzi od słów oznaczających „razem; wraz” oraz „zakończenie; koniec” i który występuje w równoległym sprawozdaniu z Mt 24:3 (słowo syntéleia pojawia się też w Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). W Mk 13:4 „koniec” odnosi się do okresu, w którym ciąg wspólnie występujących wydarzeń doprowadzi do ostatecznego „końca” wspomnianego w Mk 13:7, 13, gdzie użyto innego greckiego słowa — télos (zob. komentarze do Mk 13:7, 13 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

końca: Lub „ostatecznego końca”. Użyte tu greckie słowo (télos) różni się od rzeczownika oddanego w Mt 24:3 jako „zakończenie” (syntéleia) oraz od czasownika oddanego w Mk 13:4 jako „zbliżać się ku końcowi” (synteléo) (zob. komentarze do Mt 24:3; Mk 13:4 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

wszystkim narodom: To wyrażenie podkreśla, na jaką skalę miało być realizowane dzieło głoszenia. Dzięki temu uczniowie rozumieli, że będą głosić także nie-Żydom. Grecki wyraz oddany jako „naród” (éthnos) w swoim podstawowym znaczeniu zawiera myśl o grupie ludzi, którzy są w jakimś stopniu ze sobą spokrewnieni i posługują się tym samym językiem. Taki naród lub grupa etniczna często zamieszkuje określony teren.

powstanie: Lub „podniesie się; wystąpi”. Użyty tu grecki wyraz zawiera myśl o „wyruszeniu przeciw komuś z wrogimi zamiarami” i może być oddany jako „wyruszy na wojnę”.

naród: Użyte tu greckie słowo éthnos ma szerokie znaczenie i może się odnosić do ludzi żyjących w obrębie granic politycznych lub geograficznych, np. jakiegoś kraju, ale może się też odnosić do jakiejś grupy etnicznej (zob. komentarz do Mk 13:10).

powstanie: Zob. komentarz do Mt 24:7.

dotkliwych cierpień: Użyty tu grecki wyraz dosłownie oznacza przejmujący ból odczuwany przez kobietę podczas porodu. Chociaż w tym kontekście wyraz ten odnosi się do cierpień i bólu w sensie ogólnym, to może też wskazywać, że w okresie poprzedzającym ‛dni ucisku’ wspomniane w Mk 13:19 przepowiedziane trudności i cierpienia niczym bóle porodowe będą coraz częstsze, intensywniejsze i dłuższe.

Sądem Najwyższym: Chodzi o Sanhedryn w pełnym składzie — trybunał z siedzibą w Jerozolimie, który tworzyli arcykapłan oraz 70 starszych i uczonych w piśmie. Żydzi traktowali jego wyroki jako ostateczne (zob. Słowniczek pojęć, „Sanhedryn”).

Sanhedryn: Chodzi o żydowski sąd najwyższy z siedzibą w Jerozolimie. Grecki wyraz oddany tu jako „Sanhedryn” (synédrion) dosłownie znaczy „wspólne posiedzenie”. Chociaż terminem tym określano różne zgromadzenia lub zebrania, w Izraelu mógł się odnosić do sądu religijnego (zob. komentarz do Mt 5:22 i Słowniczek pojęć; zob. też Dodatek B12, gdzie przedstawiono prawdopodobną lokalizację sali Sanhedrynu).

lokalnym sądom: W Chrześcijańskich Pismach Greckich słowo synédrion (w tym miejscu w lm. i oddane jako „lokalne sądy”) najczęściej odnosi się do Sanhedrynu — żydowskiego sądu najwyższego z siedzibą w Jerozolimie (zob. Słowniczek pojęć, „Sanhedryn”, i komentarze do Mt 5:22; 26:59). Ale było to też ogólne określenie zgromadzenia lub zebrania. W tym wersecie odnosi się do lokalnych sądów, których posiedzenia odbywały się niekiedy w synagogach i które miały prawo skazywać na karę chłosty oraz wykluczać ze społeczności (Mt 10:17; 23:34; Łk 21:12; Jn 9:22; 12:42; 16:2).

wszystkim narodom: To wyrażenie podkreśla, na jaką skalę miało być realizowane dzieło głoszenia. Dzięki temu uczniowie rozumieli, że będą głosić także nie-Żydom. Grecki wyraz oddany jako „naród” (éthnos) w swoim podstawowym znaczeniu zawiera myśl o grupie ludzi, którzy są w jakimś stopniu ze sobą spokrewnieni i posługują się tym samym językiem. Taki naród lub grupa etniczna często zamieszkuje określony teren.

dobra nowina: Zob. komentarz do Mt 24:14.

ta dobra nowina: Występujące tu greckie słowo euaggélion pochodzi od słów eu, czyli „dobry; dobrze”, oraz ággelos, czyli „ten, który przynosi wiadomość; ten, który ogłasza” (zob. Słowniczek pojęć). W niektórych przekładach to słowo oddano jako „ewangelia”. Pokrewny grecki wyraz, tłumaczony na „ewangelizator” (euaggelistés), znaczy „głosiciel dobrej nowiny” (Dz 21:8; Ef 4:11, przyp.; 2Tm 4:5, przyp.).

was prowadzić: Grecki czasownik ágo w tym kontekście należy rozumieć jako termin prawniczy oznaczający „aresztować; wziąć pod straż” i mogący zawierać myśl o użyciu siły.

wytrwa: Grecki czasownik hypoméno („wytrwać”) dosłownie znaczy „pozostać pod; stać pod”. Często jest używany w znaczeniu „pozostać zamiast uciec; nie ustąpić; nie ustawać; pozostawać niezłomnym” (Mt 10:22; Rz 12:12; Heb 10:32; Jak 5:11). W tym miejscu oznacza, że mimo sprzeciwu i prześladowań dana osoba cały czas pozostaje uczniem Chrystusa (Mk 13:11-13).

końca: Lub „ostatecznego końca; całkowitego końca” (zob. komentarz do Mk 13:7).

końca: Lub „ostatecznego końca”. Użyte tu greckie słowo (télos) różni się od rzeczownika oddanego w Mt 24:3 jako „zakończenie” (syntéleia) oraz od czasownika oddanego w Mk 13:4 jako „zbliżać się ku końcowi” (synteléo) (zob. komentarze do Mt 24:3; Mk 13:4 i Słowniczek pojęć, „Zakończenie systemu rzeczy”).

Judei: Chodzi o rzymską prowincję.

Judei: Zob. komentarz do Mt 24:16.

w góry: Zob. komentarz do Mt 24:16.

w góry: Według Euzebiusza z Cezarei (historyka żyjącego na przełomie III i IV w. n.e.) chrześcijanie z Judei oraz Jerozolimy uciekli za Jordan do Pelli — miasta w górzystym obszarze o nazwie Dekapol.

na dachu: Zob. komentarz do Mt 24:17.

na dachu: Dachy domów były płaskie i używano ich do różnych celów. Służyły między innymi jako przechowalnie (Joz 2:6), miejsca odpoczynku (2Sm 11:2) oraz snu (1Sm 9:26); urządzano też na nich święta (Neh 8:16-18). Dlatego każdy dom musiał mieć na dachu balustradę (Pwt 22:8). Z dachu przeważnie można było zejść bez wchodzenia do domu — po zewnętrznych schodach lub po drabinie. Słowa Jezusa podkreślają więc, jak szybko należało zareagować na polecenie ucieczki.

w porze zimowej: Zob. komentarz do Mt 24:20.

w porze zimowej: Ulewne deszcze, powodzie i niskie temperatury mogły utrudnić podróżowanie, zdobywanie żywności oraz szukanie schronienia (Ezd 10:9, 13).

Gdyby Jehowa nie skrócił tych dni: Jezus wyjaśnia tu swoim uczniom, co jego Ojciec zrobi podczas wielkiego ucisku. Wypowiedź Jezusa przypomina proroctwa z Pism Hebrajskich, w których pojawia się imię Boże (Iz 1:9; 65:8; Jer 46:28 [w Septuagincie 26:28]; Am 9:8). Chociaż w większości greckich manuskryptów w Mk 13:20 występuje słowo „Pan” (gr. Kýrios), istnieją ważne argumenty przemawiające za tym, że początkowo w tym miejscu było imię Boże, a później zastąpiono je tytułem Pan. Dlatego w tekście głównym tego wersetu imię Jehowa zostało przywrócone (zob. Dodatek C1 i Dodatek C3, wprowadzenie; Mk 13:20).

Chrystusem: Po grecku ho Christòs. Zarówno tytuł „Chrystus”, jak i jego odpowiednik „Mesjasz” (od hebr. maszíach) znaczą „Pomazaniec”. Z relacji żydowskiego historyka Józefa Flawiusza wynika, że w I w. n.e. pojawiali się ludzie, którzy uważali się za proroków lub wyzwolicieli i obiecywali zakończenie rzymskiej okupacji. Tacy ludzie byli prawdopodobnie postrzegani przez swoich zwolenników jako „polityczni mesjasze”.

To ja nim jestem: Czyli Chrystusem, Mesjaszem (por. równoległe sprawozdanie z Mt 24:5).

fałszywi chrystusowie: Lub „fałszywi mesjasze”. Greckie słowo pseudòchristos występuje tylko tutaj i w równoległym sprawozdaniu z Mt 24:24. Odnosi się do każdego, kto uzurpuje sobie rolę Chrystusa, czyli Mesjasza (Pomazańca) (zob. komentarze do Mt 24:5 i Mk 13:6).

zobaczą: Zob. komentarz do Mt 24:30.

Syna Człowieczego: Zob. komentarz do Mt 8:20.

obłokach: Obłoki zazwyczaj pogarszają widoczność, ale wiara i rozeznanie pozwalają „zobaczyć” znaczenie pewnych wydarzeń (Dz 1:9).

Syn Człowieczy: Lub „Syn Ludzki”. W Ewangeliach to określenie występuje jakieś 80 razy. Jezus odnosił je do siebie — najwyraźniej chciał podkreślić, że naprawdę jest człowiekiem, urodzonym przez kobietę, i jako odpowiednik Adama może odkupić ludzkość z grzechu i śmierci (Rz 5:12, 14, 15). To wyrażenie wskazywało też, że Jezus jest Mesjaszem, czyli Chrystusem (Dn 7:13, 14; zob. Słowniczek pojęć).

zobaczą: Grecki czasownik oddany tu jako „zobaczą” dosłownie znaczy „widzieć, spostrzec, ujrzeć”, ale może być też użyty w sensie przenośnym w odniesieniu do wzroku duchowego i oznaczać „rozpoznać, zrozumieć” (Ef 1:18).

czterech stron świata: Zob. komentarz do Mt 24:31.

czterech stron świata: Użyte tu greckie wyrażenie dosłownie znaczy „cztery wiatry” i odnosi się do czterech kierunków geograficznych: wsch., zach., pn. i pd.; oznacza więc „wszystkie strony; wszędzie” (Jer 49:36; Eze 37:9; Dn 8:8).

przykładu: Zob. komentarz do Mt 24:32.

przykładu: Lub „przypowieści; lekcji” (zob. komentarz do Mt 13:3).

Niebo i ziemia przeminą: Z innych wersetów wynika, że niebo i ziemia będą istnieć zawsze (Rdz 9:16; Ps 104:5; Kzn 1:4). Dlatego te słowa Jezusa można uznać za hiperbolę: nawet gdyby wydarzyło się coś tak nieprawdopodobnego, jak przeminięcie nieba i ziemi, to słowa Jezusa i tak się spełnią (por. Mt 5:18). Jednak niebo i ziemia wspomniane w tym wersecie mogą też oznaczać symboliczne niebo i ziemię, które w Obj 21:1 nazwano „poprzednim niebem i poprzednią ziemią”.

moje słowa na pewno nie przeminą: Dosł. „moje słowa nie nie przeminą”. W języku greckim razem z czasownikiem występują tutaj dwa przeczenia, co wskazuje, że to niemożliwe, żeby słowa Jezusa przeminęły; wyraźnie to podkreśla, że na pewno się spełnią. Chociaż niektóre greckie manuskrypty zawierają tu tylko jedno przeczenie, treść wielu starszych manuskryptów przemawia na korzyść bardziej dobitnej wersji występującej w tym przekładzie.

odźwiernemu: W starożytności odźwierni pełnili służbę przy bramach miast i świątyń, a czasami przy wejściach do domów. Mieli obowiązek sprawdzać, czy bramy są zamknięte, a oprócz tego pełnili funkcję strażników (2Sm 18:24, 26; 2Kl 7:10, 11; Est 2:21-23; 6:2; Jn 18:16, 17). Przyrównując swojego naśladowcę do odźwiernego, Jezus podkreślił, że chrześcijanie muszą stale czuwać i wypatrywać go, aż przybędzie wykonać wyrok (Mk 13:26).

kogut zapiał: Wspomniano o tym we wszystkich czterech Ewangeliach, ale tylko sprawozdanie Marka dodaje, że kogut zapiał po raz drugi (Mt 26:34, 74, 75; Mk 14:30; Łk 22:34, 60, 61; Jn 13:38; 18:27). Z Miszny wynika, że w czasach Jezusa w Jerozolimie rzeczywiście hodowano koguty, co potwierdza wiarygodność relacji biblijnej. Wspomniany kogut zapiał prawdopodobnie przed świtem (zob. komentarz do Mk 13:35).

stale czuwajcie: Podstawowe znaczenie użytego tu greckiego słowa to „czuwać” (w sensie „nie spać”). Ale często oznacza ono „stać na straży; być czujnym”. Mateusz użył tego słowa w Mt 24:43; 25:13; 26:38, 40, 41. A w Mt 24:44 wskazał na jego związek z potrzebą bycia „gotowym” (zob. komentarz do Mt 26:38).

zanim kogut (...) zapieje: Te słowa występują we wszystkich czterech Ewangeliach, ale tylko sprawozdanie Marka dodaje, że kogut miał zapiać dwa razy (Mt 26:34, 74, 75; Mk 14:72; Łk 22:34, 60, 61; Jn 13:38; 18:27). Z Miszny wynika, że w czasach Jezusa w Jerozolimie rzeczywiście hodowano koguty, co potwierdza wiarygodność relacji biblijnej. Wspomniany kogut zapiał prawdopodobnie bardzo wcześnie rano (zob. komentarz do Mk 13:35).

stale czuwajcie: Podstawowe znaczenie użytego tu greckiego słowa to „czuwać” (w sensie „nie spać”). Ale często oznacza ono „stać na straży; być czujnym”. Marek użył tego słowa również w Mk 13:34, 37; 14:34, 37, 38 (zob. komentarze do Mt 24:42; 26:38 i Mk 14:34).

wieczorem: Werset ten nawiązuje do czterech straży nocnych (liczonych od 6 wieczorem do 6 rano), z których każda trwała trzy godziny; taki podział nocy był stosowany przez Greków i Rzymian (zob. też następne komentarze do tego wersetu). Wcześniej Hebrajczycy dzielili noc na trzy straże, z których każda trwała mniej więcej cztery godziny (Wj 14:24; Sdz 7:19), ale do czasów Jezusa przyjęli system rzymski. Występujące w tym wersecie określenie „wieczorem” odnosi się do pierwszej straży nocnej, trwającej od zachodu słońca do ok. 9 wieczorem (zob. komentarz do Mt 14:25).

w środku nocy: Według podziału czasu stosowanego przez Greków i Rzymian była to druga straż nocna — od ok. 9 wieczorem do północy (zob. komentarz do słowa wieczorem w tym wersecie).

przed świtem: Dosł. „z pianiem kogutów” — była to nazwa używana przez Greków i Rzymian na określenie trzeciej straży nocnej, która trwała od północy do ok. 3 w nocy (zob. poprzednie komentarze do tego wersetu). Prawdopodobnie to właśnie wtedy ‛zapiał kogut’, gdy Piotr zaparł się Jezusa (Mk 14:72). W krajach Bliskiego Wschodu pianie koguta od dawna służy do odmierzania czasu (zob. komentarze do Mt 26:34 i Mk 14:30, 72).

nad ranem: Według podziału czasu stosowanego przez Greków i Rzymian była to czwarta straż nocna — od ok. 3 w nocy do wschodu słońca (zob. poprzednie komentarze do tego wersetu).

zanim kogut zapieje: Te słowa występują we wszystkich czterech Ewangeliach, ale tylko sprawozdanie Marka dodaje, że kogut miał zapiać dwukrotnie (Mt 26:74, 75; Mk 14:30, 72; Łk 22:34, 60, 61; Jn 13:38; 18:27). Z Miszny wynika, że w czasach Jezusa w Jerozolimie rzeczywiście hodowano koguty, co potwierdza wiarygodność relacji biblijnej. Wspomniany kogut zapiał prawdopodobnie bardzo wcześnie rano.

czwartej straży: Chodzi o okres od ok. 3 w nocy do wschodu słońca, czyli ok. 6 rano. Taki podział nocy na cztery straże był wzorowany na systemie stosowanym przez Greków i Rzymian. Wcześniej Hebrajczycy dzielili noc na trzy straże, z których każda trwała mniej więcej cztery godziny (Wj 14:24; Sdz 7:19), ale do czasów Jezusa przyjęli system rzymski.

czuwajcie: Dosł. „bądźcie czujni”. Jezus już wcześniej podkreślił, że jego uczniowie powinni zachowywać czujność duchową, bo nie wiedzą, którego dnia i o której godzinie przyjdzie (zob. komentarze do Mt 24:42; 25:13 i Mk 13:35). Jezus powtarza tę zachętę tutaj i w Mk 14:38, gdzie łączy czujność duchową z nieustannym zanoszeniem modlitw. Podobne zachęty można znaleźć w całych Chrześcijańskich Pismach Greckich, co pokazuje, że czujność duchowa jest dla prawdziwych chrześcijan niezwykle ważna (1Ko 16:13; Kol 4:2; 1Ts 5:6; 1Pt 5:8; Obj 16:15).

czuwajcie: Dosł. „bądźcie czujni”. Jezus już wcześniej podkreślił, że jego uczniowie powinni zachowywać czujność duchową, bo nie wiedzą, którego dnia i o której godzinie przyjdzie (zob. komentarze do Mt 24:42; 25:13). Jezus powtarza tę zachętę tutaj i w Mt 26:41, gdzie łączy czujność duchową z nieustannym zanoszeniem modlitw. Podobne zachęty można znaleźć w całych Chrześcijańskich Pismach Greckich, co pokazuje, że czujność duchowa jest dla prawdziwych chrześcijan niezwykle ważna (1Ko 16:13; Kol 4:2; 1Ts 5:6; 1Pt 5:8; Obj 16:15).