z lewej strony: Lub „od bakburty; od lewej burty”. Najwyraźniej statek minął wyspę Cypr od strony pd.-zach. i popłynął na wsch. w kierunku Tyru. Paweł jakieś dziewięć lat wcześniej, podczas swojej pierwszej podróży misjonarskiej, razem z Barnabasem i Janem Markiem spotkał na Cyprze uprawiającego czary Elimasa, który sprzeciwiał się ich działalności (Dz 13:4-12). Widok Cypru i wspomnienia związane z pobytem na tej wyspie mogły dodać Pawłowi sił i przygotować go na czekające go próby.

dobrą nowinę: Po raz pierwszy pojawia się tu greckie słowo euaggélion, oddawane w niektórych przekładach jako „ewangelia”. Pokrewny grecki wyraz, euaggelistés, tłumaczony na „ewangelizator”, znaczy „głosiciel dobrej nowiny” (Dz 21:8; Ef 4:11, przyp.; 2Tm 4:5, przyp.).

ewangelizatora: Lub „misjonarza”. Podstawowe znaczenie greckiego terminu euaggelistés, tłumaczonego na „ewangelizator”, to „głosiciel dobrej nowiny” (zob. komentarz do Mt 4:23). Co prawda wszyscy chrześcijanie mają głosić dobrą nowinę (Mt 24:14; 28:19, 20; Dz 5:42; 8:4; Rz 10:9, 10), jednak słowo „ewangelizator” może też występować w szczególnym znaczeniu. Wskazuje na to kontekst trzech wersetów, w których pojawia się termin euaggelistés (Dz 21:8; Ef 4:11 i przyp.; 2Tm 4:5 i przyp.). Na przykład kiedy odnosi się do osoby, która głosi dobrą nowinę na nowych terenach, można go również przetłumaczyć na „misjonarz”. Po dniu Pięćdziesiątnicy 33 r. n.e. Filip jako pierwszy, i to z bardzo dobrym skutkiem, prowadził działalność w Samarii. Został też posłany przez anioła do etiopskiego eunucha, któremu przekazał dobrą nowinę o Chrystusie, a następnie go ochrzcił. Potem ‛duch Jehowy zabrał Filipa’, by głosił w Aszdodzie i wszystkich miastach po drodze do Cezarei (Dz 8:5, 12, 14, 26-40). Zdarzenia opisane w Dz 21:8 rozgrywały się jakieś 20 lat później, a Filip dalej był znany jako „ewangelizator”.

siedmiu: Chodzi o siedmiu mężczyzn wybranych w Jerozolimie przez apostołów.

prorokować: Greckie słowo profeteúo dosłownie znaczy „przemawiać; ogłaszać”. W Biblii jest używane w odniesieniu do przekazywania informacji ze źródła uznawanego za boskie. Chociaż często dotyczy przepowiadania przyszłości, nie jest to jego podstawowe znaczenie. Może też odnosić się po prostu do stwierdzenia czegoś dzięki objawieniu od Boga (zob. komentarze do Mt 26:68; Mk 14:65; Łk 22:64). W omawianym fragmencie powiedziano, że do prorokowania pobudził ludzi duch święty. Kiedy opowiadali „o wspaniałych dziełach”, których Jehowa już dokonał i miał jeszcze dokonać, występowali w roli Jego rzeczników (Dz 2:11). Podobną myśl kryje w sobie hebrajskie słowo tłumaczone na „prorokować”. Na przykład w Wj 7:1 Aarona nazwano „prorokiem” Mojżesza w tym sensie, że był jego rzecznikiem, a nie że zapowiadał przyszłe wydarzenia.

córki w stanie wolnym: Dosł. „córki, dziewice”. W Biblii greckie słowo parthénos, często oddawane jako „dziewica”, oznacza osobę, która nigdy nie miała stosunku płciowego. Może odnosić się zarówno do niezamężnej kobiety, jak i do nieżonatego mężczyzny (Mt 25:1-12; Łk 1:27; 1Ko 7:25, 36-38). W omawianym wersecie termin ten wskazuje, że cztery córki Filipa były niezamężne.

prorokowały: Prorok Joel zapowiedział, że zarówno mężczyźni, jak i kobiety będą prorokować (Jl 2:28, 29). Hebrajskie i greckie słowa tłumaczone na „prorokować” w podstawowym znaczeniu odnoszą się do przekazywania informacji ze źródła uznawanego za boskie. Niekoniecznie zawierają myśl o przepowiadaniu przyszłości (zob. komentarz do Dz 2:17). Chociaż o spełnianiu się proroctw ze Słowa Bożego mogli opowiadać wszyscy chrześcijanie, to „prorokowanie”, o którym wspomniano w 1Ko 12:4, 10, było jednym z cudownych darów ducha udzielonych tylko niektórym osobom w nowo powstałym zborze chrześcijańskim. Część z nich, jak np. Agabus, potrafiła przepowiedzieć przyszłe wydarzenia (Dz 11:27, 28). Kobiety, którym Jehowa udzielił daru prorokowania, z pewnością okazywały Mu głęboki szacunek, podporządkowując się mężczyznom przewodzącym w zborze (1Ko 11:3-5).

osłabiacie moje postanowienie: Lub „osłabiacie moje serce”. Występujący w tym miejscu grecki czasownik dosłownie znaczy „kruszyć; łamać”. Tutaj użyto go w sensie przenośnym w połączeniu z greckim słowem tłumaczonym na „serce”.

wola Jehowy: W większości greckich manuskryptów występuje w tym miejscu wyrażenie, które można przetłumaczyć na „wola Pana”, ale istnieją uzasadnione powody przemawiające za użyciem tu imienia Bożego. Grecki termin thélema, tłumaczony na „wola”, w Chrześcijańskich Pismach Greckich najczęściej odnosi się do woli Bożej (Mt 7:21; 12:50; Mk 3:35; Rz 12:2; 1Ko 1:1; Heb 10:36; 1Pt 2:15, przyp.; 4:2; 1Jn 2:17). W Septuagincie termin ten często jest odpowiednikiem hebrajskich określeń dotyczących woli Boga lub tego, co sprawia Mu przyjemność. W takich fragmentach w tekście hebrajskim pojawia się też imię Boże (Ps 40:8, 9 [39:9, 10, LXX]; 103:21 [102:21, LXX]; 143:9-11 [142:9-11, LXX]; Iz 44:24, 28; Jer 9:24 [9:23, LXX]; Mal 1:10). Myśl z omawianego wersetu (Dz 21:14) wyraził również Jezus, kiedy modlił się do Ojca: „Niech się stanie Twoja wola” (Mt 26:42; zob. Dodatek C3: wprowadzenie i Dz 21:14).

Jakub: Ten przyrodni brat Jezusa to najwyraźniej Jakub, o którym wspomniano w Dz 12:17 (zob. komentarz) i Gal 1:19 i który napisał księgę biblijną nazwaną od jego imienia (Jak 1:1).

Jakuba: Najprawdopodobniej chodzi o przyrodniego brata Jezusa. Mógł być niewiele młodszy od Jezusa, bo wymienia się go na pierwszym miejscu wśród czterech rodzonych synów Marii: Jakuba, Józefa, Szymona i Judasa (Mt 13:55; Mk 6:3; Jn 7:5). W r. 33 n.e. był naocznym świadkiem wydarzeń podczas Pięćdziesiątnicy, kiedy to tysiące Żydów z diaspory pozytywnie zareagowało na dobrą nowinę i zostało ochrzczonych (Dz 1:14; 2:1, 41). To, że w omawianym wersecie Piotr polecił uczniom ‛powiadomić Jakuba’ o tym, co się stało, wskazuje, że Jakub przewodził w zborze w Jerozolimie. Najwyraźniej jest to ten sam Jakub, o którym wspomniano w Dz 15:13; 21:18; 1Ko 15:7; Gal 1:19 (gdzie został nazwany „bratem Pana”); 2:9, 12 i który spisał księgę biblijną nazwaną od jego imienia (Jak 1:1; Judy 1).

Jakub: Najprawdopodobniej chodzi o przyrodniego brata Jezusa i tego samego Jakuba, o którym mowa w Dz 12:17 (zob. komentarze do Mt 13:55; Dz 12:17). Wygląda na to, że Jakub przewodził spotkaniu, podczas którego „apostołowie i starsi w Jerozolimie” rozpatrywali kwestię obrzezania (Dz 15:1, 2). Paweł, najwyraźniej nawiązując do tamtego wydarzenia, napisał, że Jakub razem z Kefasem (czyli Piotrem) i Janem byli „uważani za filary” zboru w Jerozolimie (Gal 2:1-9).

starszych: Dosł. „starszych mężczyzn”. Użyte tutaj greckie określenie presbýteros odnosi się do osób, które pełniły odpowiedzialne funkcje w zborze wczesnochrześcijańskim. Starszych zboru w Jerozolimie wymieniono w tym wersecie razem z apostołami. Właśnie do całego tego grona wysłano z Antiochii Syryjskiej Pawła, Barnabasa i kilku innych braci w celu rozstrzygnięcia kwestii obrzezania. Podobnie jak w starożytnym Izraelu niektórzy starsi rozpatrywali sprawy dotyczące całego narodu, tak samo ci starsi i apostołowie tworzyli ciało kierownicze wszystkich zborów w I w. n.e. Pokazuje to, że ciało kierownicze — składające się początkowo z 12 apostołów — zostało powiększone o kolejne osoby (Dz 1:21, 22, 26; zob. komentarze do Mt 16:21; Dz 11:30).

apostołów i starszych w Jerozolimie: Jak wyjaśniono w komentarzu do Dz 15:2, w starożytnym Izraelu niektórzy starsi rozpatrywali sprawy dotyczące całego narodu. Podobnie w I w. n.e. starsi i apostołowie w Jerozolimie tworzyli ciało kierownicze wszystkich zborów. Kiedy podjęli decyzję w kwestii obrzezania, poinformowali o niej zbory, a te uznały ją za wiążącą.

Jakuba: Najprawdopodobniej chodzi o przyrodniego brata Jezusa i tego samego Jakuba, o którym mowa w Dz 12:17; 15:13 (zob. komentarze do Mt 13:55; Dz 12:17; 15:13).

wszyscy starsi zboru: Zob. komentarze do Dz 15:2; 16:4. W tej relacji o spotkaniu, które odbyło się w 56 r. n.e., nie wspomniano o żadnym apostole. Biblia nie wyjaśnia, dlaczego ich tam nie było. Ale historyk Euzebiusz (ur. ok. 260 n.e.), odnosząc się do czasu przed zburzeniem Jerozolimy, napisał: „Apostołowie, narażeni na tysiączne zasadzki na swe życie, opuścili ziemię żydowską i wyruszyli na opowiadanie i nauczanie do wszystkich narodów, pełni mocy Chrystusa” (Euzebiusz, Historia Kościelna, tłum. A. Lisiecki, III, 5²). Wprawdzie słowa Euzebiusza nie wchodzą w skład natchnionego sprawozdania biblijnego, ale harmonizują z jego treścią. Na przykład ok. r. 62 Piotr przebywał w Babilonie, daleko od Jerozolimy (1Pt 5:13). Z kolei Jakub, brat Jezusa, pozostawał w Jerozolimie i prawdopodobnie to on przewodniczył spotkaniu z Pawłem, na którym „byli (...) obecni wszyscy starsi zboru”.

tysięcy: Dosł. „miriadów; dziesiątek tysięcy”. Występujący tu grecki wyraz dosłownie oznacza liczbę 10 000, ale może też odnosić się do bardzo dużej, nieokreślonej liczby.

żeby porzucili Prawo Mojżeszowe: Dosł. „odstępstwa od Mojżesza”. Użyty tu grecki rzeczownik apostasía („odstępstwo”) pochodzi od czasownika afístemi, który dosłownie znaczy „stanąć na uboczu; trzymać się z dala” i zależnie od kontekstu można go przetłumaczyć na „zostawić; wyrzec się” (Dz 19:9; 2Tm 2:19). Rzeczownik apostasía kryje w sobie myśl o odejściu, odpadnięciu lub buncie. W Chrześcijańskich Pismach Greckich pojawia się dwa razy, tutaj i w 2Ts 2:3. W klasycznej grece używano go w kontekście politycznym w odniesieniu do zdrady lub przejścia do innej grupy. W Dz 5:37 najwyraźniej w takim znaczeniu użyto czasownika afístemi — wspomniano o Judasie Galilejczyku, który „zebrał wokół siebie [„pociągnął za sobą”, NŚ, 1997] ludzi”. W Septuagincie ten sam czasownik występuje w Rdz 14:4 i też odnosi się do buntu politycznego. Z kolei rzeczownika apostasía użyto w Joz 22:22; 2Kn 29:19 i Jer 2:19, żeby oddać hebrajskie słowa oznaczające „bunt” i „niewierność”. W Chrześcijańskich Pismach Greckich ten rzeczownik odnosi się do odstępstwa religijnego, czyli porzucenia czystego wielbienia i służby dla Boga, do całkowitego wyrzeczenia się dotychczas wyznawanych zasad i wierzeń.

niemoralnych kontaktów seksualnych: Dosł. „rozpusty”. Użyty tu grecki wyraz porneía to występujące w Biblii ogólne określenie wszystkich niedozwolonych kontaktów seksualnych. Chodzi np. o cudzołóstwo, prostytucję, stosunki seksualne między osobami niebędącymi małżeństwem, homoseksualizm i współżycie ze zwierzętami (zob. Słowniczek pojęć).

mięsa uduszonych zwierząt: Zob. komentarz do Dz 15:20.

niemoralnych kontaktów seksualnych: Dosł. „rozpusty” (zob. komentarz do Dz 15:20).

mięsa uduszonych zwierząt: Lub „mięsa niewykrwawionych zwierząt”. Zakaz ten najwyraźniej dotyczył też mięsa zwierzęcia, które samo padło albo zginęło z powodu rany zadanej przez inne zwierzę. W każdym z tych wypadków mięso zwierzęcia nie zostało we właściwy sposób wykrwawione (Wj 22:31; Kpł 17:15; Pwt 14:21).

dowódcy: Występujące tu greckie słowo chilíarchos dosłownie znaczy „tysiącznik”, czyli „dowódca 1000 [żołnierzy]”. Odnosi się ono do rzymskiego trybuna wojskowego (zob. komentarz do Jn 18:12). Około 56 r. n.e. dowódcą garnizonu w Jerozolimie był Klaudiusz Lizjasz (Dz 23:22, 26). Jak podaje relacja z Dziejów Apostolskich, rozdziały 21-24, to on uratował Pawła przed motłochem i przed wzburzonym Sanhedrynem. On też napisał wyjaśniający list do namiestnika Feliksa i potajemnie odesłał Pawła do Cezarei.

dowódca wojskowy: Występujące tu greckie słowo chilíarchos dosłownie znaczy „tysiącznik”, czyli „dowódca 1000 [żołnierzy]”. Odnosi się ono do rzymskiego trybuna wojskowego. W każdym rzymskim legionie było sześciu trybunów. Legion nie był jednak podzielony między sześciu dowódców; trybuni po dwóch dowodzili legionem przez dwa miesiące. Dowódca wojskowy tej rangi dysponował wielką władzą, m.in. mianował centurionów i przydzielał im zadania. Słowo chilíarchos mogło też oznaczać innych wysokich rangą wojskowych. Jeden z takich rzymskich dowódców towarzyszył żołnierzom, którzy aresztowali Jezusa.

setników: Lub „centurionów”. Centurion był oficerem rzymskiej armii dowodzącym oddziałem 100 żołnierzy.

koszar: Chodzi o miejsce, w którym obozowało rzymskie wojsko, znajdujące się w twierdzy Antonia w Jerozolimie. Twierdza przylegała do pn.-zach. narożnika dziedzińca świątynnego i widać z niej było cały teren świątyni. Zapewne stała na miejscu „Twierdzy Domu” wzniesionej kiedyś przez Nehemiasza (Neh 2:8). Warownia ta została ogromnym kosztem przebudowana i umocniona przez Heroda Wielkiego, który też na cześć rzymskiego dowódcy Marka Antoniusza zmienił jej nazwę na Antonia. Przed czasami Heroda twierdza miała głównie chronić przed najazdami z pn. Później służyła przede wszystkim do kontrolowania Żydów i sprawowania nadzoru nad tym, co się działo na terenie świątyni. Była z nią połączona przejściem podziemnym (Józef Flawiusz, Dawne dzieje Izraela, XV, XI, 7). Dzięki temu rzymscy żołnierze mogli szybko przedostać się na teren świątyni. Prawdopodobnie było tak właśnie wtedy, gdy uratowali Pawła z rąk motłochu (Dz 21:31, 32; zob. Dodatek B11, gdzie przedstawiono lokalizację twierdzy Antonia).

hebrajską: Natchnieni pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich posługiwali się terminem „hebrajski” na określenie języka, którym mówili Żydzi (Jn 19:13, 17, 20; Dz 21:40; 22:2; Obj 9:11; 16:16) oraz w którym zmartwychwstały i wyniesiony do chwały Jezus zwrócił się do Saula z Tarsu (Dz 26:14, 15). W Dz 6:1 wspomniano o „Żydach mówiących po hebrajsku”, a także o „Żydach mówiących po grecku”. Wprawdzie niektórzy uczeni twierdzą, że występujące w powyższych wersetach słowo „hebrajski” powinno być oddane jako „aramejski”, jednak istnieją ważne argumenty przemawiające za tym, że naprawdę chodzi o język hebrajski. Kiedy Paweł przemówił w Jerozolimie do ludu „w języku hebrajskim”, zwracał się do osób, których życie obracało się wokół studiowania Prawa Mojżeszowego po hebrajsku. Poza tym wśród licznych manuskryptów i ich fragmentów wchodzących w skład Zwojów znad Morza Martwego większość tekstów biblijnych i pozabiblijnych została spisana po hebrajsku, co pokazuje, że język ten był ówcześnie w codziennym użyciu. Odnaleziono też pewną, chociaż mniejszą, liczbę fragmentów aramejskich, co wskazuje, że w użyciu były wtedy oba języki. Wydaje się więc nieprawdopodobne, żeby pisarze biblijni, posługując się słowem „hebrajski”, mieli na myśli aramejski, czyli syryjski (Dz 21:40; 22:2; por. Dz 26:14). Już wcześniej w Pismach Hebrajskich, w 2Kl 18:26, odróżniono „aramejski” od „języka Żydów”, a Józef Flawiusz, żydowski historyk z I w. n.e., przy rozważaniu tego fragmentu Biblii wyraźnie rozróżnia mowę syryjską [aramejską] i hebrajską (Dawne dzieje Izraela, X, I, 2). To prawda, że w języku aramejskim i hebrajskim niektóre określenia są dość podobne, a inne prawdopodobnie zostały do hebrajskiego zapożyczone z aramejskiego. Jednak wygląda na to, że pisarze Chrześcijańskich Pism Greckich nie mieli powodów, żeby używać określenia „hebrajski”, mając na myśli aramejski.

w języku hebrajskim: Zob. komentarz do Jn 5:2.