Cezarowi: Zob. komentarz do Mt 22:17.

Czy jesteś Królem Żydów?: Wszystkie cztery Ewangelie zawierają to pytanie Piłata i we wszystkich zostało wyrażone takimi samymi słowami (Mt 27:11; Mk 15:2; Łk 23:3; Jn 18:33). Na terenie imperium rzymskiego żaden król nie mógł panować bez zgody cesarza. Dlatego gdy Piłat przesłuchiwał Jezusa, najwyraźniej skupił się na kwestii jego władzy królewskiej.

Sam to mówisz: Zob. komentarz do Mt 27:11.

Heroda: Chodzi o Heroda Antypasa, syna Heroda Wielkiego. Antypas był władcą okręgu (tetrarchą) Galilei i Perei. Tylko Łukasz wspomina, że Jezus został przyprowadzony przed Heroda (Łk 3:1; zob. Słowniczek pojęć).

okazałą szatę: Możliwe, że Herod Antypas, władca okręgu Galilei i Perei, który formalnie był Żydem, przed wysłaniem Jezusa do Piłata mógł ubrać go w jedną ze swoich okazałych królewskich szat (przypuszczalnie białą), żeby ucharakteryzować go na króla Żydów. Greckie określenie esthés zazwyczaj odnosiło się do szaty, która była bogato zdobiona. W tego rodzaju szatach ukazywali się aniołowie (Łk 24:4; zob. też Jak 2:2, 3). Tym greckim słowem została też określona królewska szata noszona przez Heroda Agryppę I (Dz 12:21). Greckie słowo oddane tutaj jako „okazały” (lampròs) pochodzi od słowa oznaczającego „lśniący”. Kiedy jest używane w odniesieniu do ubrania, oznacza szatę dobrej jakości, czasami też lśniącą lub białą. Szata, o której tu mowa, to nie szkarłatne okrycie, nazwane też purpurową szatą, w które później ubrali Jezusa żołnierze Piłata w rezydencji namiestnikowskiej (Mt 27:27, 28, 31; Jn 19:1, 2, 5; zob. komentarze do Mt 27:28; Mk 15:17). Herod, Piłat i rzymscy żołnierze, ubierając Jezusa w te szaty, najwyraźniej mieli taki sam cel — wyszydzić go jako rzekomego króla Żydów (Jn 19:3).

W niektórych starożytnych manuskryptach występuje tu zdanie: „A miał obowiązek zwalniać im jednego człowieka podczas każdego święta”. Ale słowa te nie występują w kilku wczesnych wiarygodnych manuskryptach i najwyraźniej nie wchodzą w skład oryginalnego tekstu Ewangelii według Łukasza. Kilka manuskryptów zawiera je po wersecie 19. Podobne słowa, choć nieco inaczej sformułowane, występują w Mt 27:15 i Mk 15:6 i tam z całą pewnością są częścią oryginalnego tekstu. Uważa się, że w Ewangelii według Łukasza zostały one dodane przez przepisywaczy jako wyjaśnienie oparte na relacjach Mateusza i Marka.

Zwolnij Barabasza: O zdarzeniu opisanym w Łk 23:16-25 wspominają wszyscy czterej ewangeliści (Mt 27:15-23; Mk 15:6-15; Jn 18:39, 40). Mateusz, Marek i Jan dodają, że namiestnik miał zwyczaj zwalniać jakiegoś więźnia „z okazji święta” (zob. komentarze do Mt 27:15; Mk 15:6; Jn 18:39).

Cyreny: Cyrena była miastem położonym na pn. wybrzeżu Afryki, na pd. zach. od Krety (zob. Dodatek B13). Być może Szymon urodził się w Cyrenie, a później zamieszkał w Izraelu.

pal męki: Lub „pal egzekucyjny” (zob. Słowniczek pojęć, „Pal”; „Pal męki”; zob. też Łk 9:23 i 14:27, gdzie tego określenia użyto w znaczeniu przenośnym).

gdy drzewo ma w sobie wilgoć, (...) gdy uschnie: Jezus najwyraźniej odniósł się do sytuacji narodu żydowskiego. Przypominał on usychające drzewo, które ma w sobie jeszcze trochę wilgoci ze względu na obecność Jezusa i wierzących w niego Żydów. Ale Jezusa wkrótce czekała śmierć, a wierni Żydzi mieli zostać namaszczeni duchem świętym i wejść w skład Izraela duchowego (Rz 2:28, 29; Gal 6:16). Wtedy też literalny naród izraelski miał stać się duchowo martwy i przypominać uschnięte drzewo (Mt 21:43).

przestępców: Użyto tu greckiego słowa kakoúrgos, które dosłownie znaczy „czyniący zło”. W równoległych sprawozdaniach z Mt 27:38, 44 i Mk 15:27 występuje greckie słowo leistés, które może odnosić się do rabowania z użyciem przemocy, a czasami też do wszczynania rebelii. To samo słowo zostało użyte w odniesieniu do Barabasza (Jn 18:40), który według Łk 23:19 został wtrącony do więzienia za „rebelię” i „morderstwo”.

Czaszką: Greckie określenie Kraníon jest odpowiednikiem hebrajskiej nazwy „Golgota” (zob. komentarze do Mt 27:33; Jn 19:17). W niektórych przekładach Biblii użyto tu określenia „Kalwaria”. Pochodzi ono od występującego w Wulgacie łacińskiego słowa calvaria, które znaczy „czaszka”.

wybacz im: Biblia nie mówi wprost, kogo Jezus miał na myśli, wypowiadając tę prośbę, ale prawdopodobnie chodziło mu o ludzi domagających się jego egzekucji — niektórzy z tego tłumu wkrótce potem okazali skruchę (Dz 2:36-38; 3:14, 15). Mógł również mieć na myśli rzymskich żołnierzy, którzy przybili go do pala — nie zdawali sobie sprawy z powagi popełnianego czynu, bo nie wiedzieli, kim naprawdę był. Zapewne nie prosiłby Ojca, żeby wybaczył naczelnym kapłanom, którzy byli odpowiedzialni za jego śmierć. Kiedy spiskowali, żeby go zabić, doskonale wiedzieli, co robią. Wydali go z zawiści (Mt 27:18; Mk 15:10; Jn 11:45-53). Jest też mało prawdopodobne, żeby prosił Ojca o wybaczenie umierającym obok przestępcom, bo żaden z nich nie przyczynił się do jego śmierci.

(...) robią: Pewne starożytne manuskrypty nie zawierają pierwszej części tego wersetu. Jednak występuje ona w niektórych wczesnych wiarygodnych manuskryptach, dlatego pojawia się w Przekładzie Nowego Świata i wielu innych tłumaczeniach Biblii.

kwaśne wino: Zob. komentarz do Mt 27:48.

nad nim był umieszczony napis: Niektóre manuskrypty zawierają dodatkowe słowa, które można oddać: „[sporządzony] literami greckimi, łacińskimi i hebrajskimi”. Jednak nie występują one we wczesnych wiarygodnych manuskryptach i uważa się, że przepisywacze dodali je, żeby zharmonizować treść tego wersetu z Jn 19:20.

wiszących: W tym miejscu występuje grecki czasownik kremánnymi („wieszać; wisieć”), a nie stauròo („stracić na palu”). W związku z egzekucją Jezusa pojawia się on razem z określeniem epí ksýlou („na palu; na drzewie”) (Gal 3:13; zob. komentarz do Dz 5:30). W Septuagincie często występuje, gdy jest mowa o wieszaniu kogoś na palu lub drzewie (Rdz 40:19; Pwt 21:22; Est 8:7).

Zapewniam cię dzisiaj,: Grecki tekst najstarszych dostępnych manuskryptów Chrześcijańskich Pism Greckich składa się wyłącznie z dużych liter. Nie ma w nim odstępów między wyrazami ani interpunkcji stosowanej współcześnie. Co prawda niektórzy przepisywacze czasami dodawali różne oznaczenia, które pełniły rolę interpunkcji, jednak robili to bardzo rzadko i niekonsekwentnie. Dlatego interpunkcja we współczesnych przekładach Biblii wynika z gramatyki greckiej oraz kontekstu danego wersetu. W tym wersecie gramatyka grecka dopuszcza postawienie przecinka (lub dwukropka) zarówno przed wyrazem „dzisiaj”, jak i po nim. Interpunkcja stosowana w przekładach tej wypowiedzi Jezusa zależy od tego, jak tłumacze rozumieją tę wypowiedź oraz nauki całej Biblii. W wydaniach krytycznych tekstu greckiego, takich jak Westcotta i Horta, Nestle-Aland, Zjednoczonych Towarzystw Biblijnych (UBS), przecinek postawiono przed greckim wyrazem oznaczającym „dzisiaj”. Jednak postawienie przecinka po słowie „dzisiaj” harmonizuje z wcześniejszymi wypowiedziami Jezusa oraz innymi fragmentami Pisma Świętego. Na przykład Jezus powiedział, że po śmierci trzy dni będzie „w grobie” (dosł. „w sercu ziemi”) (Mt 12:40 i przyp.; Mk 10:34). Niejednokrotnie mówił swoim uczniom, że zostanie zabity i wskrzeszony trzeciego dnia (Łk 9:22; 18:33). Ponadto w Biblii powiedziano, że Jezus został wskrzeszony jako „pierwszy z tych, którzy zasnęli snem śmierci”, i że wstąpił do nieba 40 dni później (1Ko 15:20; Jn 20:17; Dz 1:1-3, 9; Kol 1:18). Nie zmartwychwstał w dniu swojej śmierci, ale po trzech dniach, dlatego oczywistym jest, że przestępca, do którego kierował te słowa, nie mógł znaleźć się z nim w raju jeszcze tego samego dnia.

Taki tok rozumowania widać też w pochodzącym z V w. n.e. syryjskim tłumaczeniu Ewangelii według Łukasza, znanym jako przekład syrokuretoński, gdzie słowa te oddano: „Amen, powiadam ci dziś, że ze mną będziesz w ogrodzie Eden” (F. C. Burkitt, The Curetonian Version of the Four Gospels, t. 1, Cambridge, 1904). Warto też zauważyć, że zarówno wcześniejsi, jak i późniejsi greccy pisarze i komentatorzy wskazywali, że istniały rozbieżności co do tego, jak należy tłumaczyć te słowa. Na przykład Hezychiusz z Jerozolimy, żyjący na przełomie IV i V w., na temat Łk 23:43 napisał: „Niektórzy rzeczywiście odczytują [ten werset] w taki sposób: ‚Zaprawdę mówię ci dzisiaj’ i stawiają przecinek; potem kontynuują: ‚Będziesz ze mną w raju’” (gr. tekst za Patrologiae Graecae, t. 93, szp. 1432, 1433). Teofilakt, żyjący na przełomie XI i XII w., wspomniał o osobach, które opowiadają się za „postawieniem znaku interpunkcyjnego po ‚dzisiaj’, tak by słowa te brzmiały: ‚Zaprawdę mówię ci dzisiaj’; a po nich umieszczają sformułowanie: ‚Będziesz ze mną w raju’” (Patrologiae Graecae, t. 123, szp. 1104). W dziele Gospel Light​—Comments on the Teachings of Jesus From Aramaic and Unchanged Eastern Customs (ss. 303, 304) na temat użycia słowa „dzisiaj” w Łk 23:43 G. M. Lamsa napisał: „Akcent pada w tym wersecie na słowo ‚dziś’ i powinno się go czytać: ‚Zaprawdę mówię ci dziś: będziesz ze mną w raju’. (...) Obietnicę złożono tamtego dnia, ale miała ona zostać spełniona później. Cechą charakterystyczną stosowanego na Wschodzie sposobu wypowiadania się jest zaznaczanie, że obietnicę uczyniono w określonym dniu i że na pewno będzie ona spełniona”. Dlatego to greckie sformułowanie w Łk 23:43 może odzwierciedlać semicki sposób podkreślania myśli. W Pismach Hebrajskich znajduje się wiele przykładów takiego użycia słowa „dzisiaj” w uroczystych wypowiedziach, takich jak obietnice lub przykazania (Pwt 4:26; 6:6; 7:11; 8:1, 19; 30:15; Za 9:12). Powyższe argumenty sugerują, że Jezus użył słowa „dzisiaj” nie po to, żeby wskazać, kiedy przestępca znajdzie się w raju, ale żeby podkreślić, kiedy ta obietnica została złożona.

W kilku tłumaczeniach, np. w angielskich przekładach J. B. Rotherhama i G. M. Lamsy (wyd. z 1933) oraz niemieckich L. Reinhardta i W. Michaelisa, uznano, że nacisk należy położyć nie na porę spełnienia tej obietnicy, ale na czas, gdy została złożona. W tych tłumaczeniach omawiane słowa oddano w podobny sposób jak w Przekładzie Nowego Świata.

raju: Użyte tu greckie słowo parádeisos jest podobne do słowa hebrajskiego (pardés, Neh 2:8; Kzn 2:5; PnP 4:13) i perskiego (pairidaeza). Wszystkie trzy zawierają w sobie myśl o pięknym parku lub ogrodzie podobnym do parku. Tłumacze Septuaginty użyli greckiego słowa parádeisos, żeby oddać hebrajski wyraz oznaczający „ogród” (gan) w wyrażeniu „ogród w Edenie” z Rdz 2:8. Niektóre tłumaczenia Chrześcijańskich Pism Greckich na hebrajski (w Dodatku C oznaczone jako J^{17, 18, 22}) oddają Łk 23:43: „Będziesz ze mną w ogrodzie Eden”. Jezus nie obiecał wiszącemu obok niego przestępcy, że znajdzie się w „raju Bożym”, wspomnianym w Obj 2:7, ponieważ tę obietnicę złożył ‛zwyciężającym’ — osobom mającym królować z nim w niebiańskim królestwie (Łk 22:28-30). Ten przestępca nie był jedną z osób, które razem z Jezusem zwyciężyły świat, ani nie ‛narodził się z wody i ducha’ (Jn 3:5; 16:33). Najwyraźniej będzie wśród „nieprawych”, którzy zostaną wskrzeszeni jako ziemscy poddani Królestwa, kiedy przez tysiąc lat Chrystus będzie panował nad rajską ziemią (Dz 24:15; Obj 20:4, 6).

około godziny 6: Czyli ok. 12 w południe (zob. komentarz do Mt 20:3).

ciemność: Ta ciemność nastała za sprawą cudu, który spowodował Bóg. Jej przyczyną nie mogło być zaćmienie Słońca, bo zjawisko to zachodzi tylko w czasie nowiu Księżyca, a wtedy trwał okres Paschy, więc Księżyc był w pełni. Poza tym ta ciemność panowała trzy godziny — znacznie dłużej niż najdłuższe całkowite zaćmienie, które trwa niecałe osiem minut. W tym miejscu swojego sprawozdania Łukasz podaje informację, że „zanikło światło słoneczne” (Łk 23:45).

godziny 9: Czyli ok. 3 po południu (zob. komentarz do Mt 20:3).

zasłona: Zob. komentarz do Mt 27:51.

sanktuarium: Zob. komentarz do Mt 27:51.

powierzam swojego ducha: Jezus cytuje tu Ps 31:5, w którym Dawid prosi Boga, żeby strzegł jego ducha, czyli siły życiowej. W ten sposób Dawid wyraził myśl, że jego życie jest odtąd w rękach Boga. W chwili śmierci Jezus powierzył swoją siłę życiową Jehowie; jego widoki na przyszłe życie były całkowicie zależne od Boga (zob. Słowniczek pojęć, „Duch”).

umarł: Grecki czasownik ekpnéo (dosł. „wydychać”) w tym miejscu można też oddać jako „wydał ostatnie tchnienie” (zob. komentarz do Mt 27:50). Z Biblii wyraźnie wynika, że kiedy z Jezusa uszedł duch, on sam nie udał się do nieba. Po prostu umarł. Wcześniej zapowiedział, że zostanie wskrzeszony dopiero „trzeciego dnia” (Mt 16:21; Łk 9:22). A jak wskazują słowa z Dz 1:3, 9, do nieba wstąpił 40 dni później.

setnik: Lub „centurion”, oficer rzymskiej armii dowodzący oddziałem 100 żołnierzy. Jak podają równoległe sprawozdania Mateusza i Marka, człowiek ten przyznał, że Jezus „był Synem Bożym” (Mt 27:54; Mk 15:39).

członek Rady: Lub „radny”, czyli członek Sanhedrynu, żydowskiego sądu najwyższego z siedzibą w Jerozolimie (zob. komentarz do Mt 26:59 i Słowniczek pojęć, „Sanhedryn”).

Józef: Zob. komentarz do Mk 15:43.

Arymatei: Zob. komentarz do Mt 27:57.

grobowcu: Zob. komentarz do Mt 27:60.

Przygotowania: Zob. komentarz do Mt 27:62.

grobowiec: Lub „grobowiec pamięci” (zob. Słowniczek pojęć, „Grobowiec pamięci”).