A3
No Panon a Niwalad Sikatayo so Biblia
Say Autor tan Lapuan na Biblia et sikato met so Managpreserba ed satan. Sikatoy angibaga ya isulat iyan balikas:
“Say salita na Dios tayo et mansiansia ya anggad angga.”—Isaias 40:8.
Tua itan a balikas, anggaman anggapo la natan so atilak ed panaon tayo ya orihinal a manuskrito na Biblia a Hebreo tan Aramaikon Kasulatan a odino Kristianon Griegon Kasulatan. Kanian, akin et mataletalek itayo a saray karga na Biblia tayo natan et peteg a mangipapasabi na samay walad impuyan ya orihinal a sulsulat?
IMPRESERBA NA SARAY MANAGKOPYA SO SALITA NA DIOS
Nipaakar ed Hebreon Kasulatan, naamtaan tayoy ebat diad panamegley na samay tradisyon ya inletneg na Dios, ya angibagan saray sulsulat et nepeg a kopyaen. b Singa bilang, ingganggan nen Jehova iray arari na Israel a manggawa ray sarili ran kopya na nisulat a Ganggan. (Deuteronomio 17:18) Sakey ni, saray Levita so inikdan na Dios na responsabilidad ya ipreserba so Ganggan tan ibangat itan ed totoo. (Deuteronomio 31:26; Nehemias 8:7) Kayarin nibantak ed Babilonia iray Judio, walay tinugyop a sakey a grupo na saray managkopya, odino saray eskriba (Sopherim). (Esdras 7:6, saray paimanod leksab) Asabi panaon, saraman ya eskriba et akagawa na dakel a kopya na 39 a libro na Hebreon Kasulatan.
Diad linmabas iran siglo, maal-alwar a kinopya na saray eskriba irayan libro. Legan na Kapegleyan iran Panaon (500-1500 C.E.), sakey a grupo na saray Judion eskriba a tatawagen a saray Masorete et intuloy da yan tradisyon. Say sankadaanan a kompleton Masoretikon manuskrito et say Leningrad Codex, a say petsa to et manlapud 1008/1009 C.E. Balet diad kapegleyan na koma-20 siglo, wala ray adiskobrin 220 manuskrito na Biblia odino pinglis a nansulatan diad saray Dead Sea Scroll. Sarayan manuskrito na Biblia et masulok na sanlibon taon so kadaan to nen say Leningrad Codex. Sanen inkompara iray Dead Sea Scroll ed Leningrad Codex et akompirma iyan importantin punto: Anggaman wala ray pidumaan ed inkisalita diad saray Dead Sea Scroll, saratan a pandumaan et ag-akaapekto ed mensahe.
Anto balet so nibaga nipaakar ed 27 libro na Kristianon Griegon Kasulatan? Sarayan libro et unonan insulat na arum ed saray apostol nen Jesu-Kristo tan pigara ed saray inmunan disipulo. Tinumbok na saray inmunan Kristiano so tradisyon na saray Judion eskriba kanian akagawa ra na saray kopya na sarayan libro. (Colosas 4:16) Anggano sinali na Romanon Emperador a si Diocletian tan arum ni a deralen so amin a Kristianon literatura nensaman, nilibon pinglis a nansulatan tan saray manuskrito so nipreserba anggad panaon tayo.
Saray Kristianon sulsulat et nipatalos met ed arum a lenguahe. Kabiangan ed saray inmunan patalos na Biblia et saray kadaanan a lenguahe a singa say Armenian, Coptic, Ethiopic, Georgian, Latin, tan Syriac.
SAY IMPANGIPARAAN ED HEBREO TAN GRIEGON SULSULAT PARAD PANAGPATALOS
Wala ray kopya na kadaanan iran manuskrito na Biblia a midumaan so inkisalita to. Panon tayo sirin a naamtaan no antoy walad orihinal a sulsulat?
Nayari tayo yan ikompara ed sakey a managbangat a kinerew tod 100 ya estudyante to a kopyaen day interon kapitulo na sakey a libro. Anggano nabalang so orihinal a kapitulo, nanengneng nin siansia no antoy walad orihinal sano pankokomparaen so 100 a kopya. Nayarin wala ray lingo na kada estudyante, balet mairap a nagawa ya amin ya estudyante et pareparehoy lingo ra. Mipadpara, sano pankokomparaen na saray iskolar iray nilibon pinglis tan kopya na kadaanan iran libro na Biblia a walad sikara, nayarin makaromog iray lingo na managkopya balet naamtaan da nin siansia so orihinal ya inkisalita.
“Nayari tayon ibaga ya anggapoy arum a kimey nensaman a mas suston nipasabi”
Panon itayon makapanmatalek a saray ideyan walad orihinal a sulsulat ed Biblia et suston nipasabid sikatayo? Oniay inkomento na iskolar a si William H. Green nipaakar ed karga na Hebreon Kasulatan: “Nayari tayon ibaga ya anggapoy arum a kimey nensaman a mas suston nipasabi.” Nipaakar ed Kristianon Griegon Kasulatan, odino say tatawagen a Balon Sipan, oniay insulat na iskolar na Biblia a si F. F. Bruce: “Mas baleg ni so ebidensya nipaakar ed Balon Sipan a sulsulat nen say ebidensya nipaakar ed dakel iran sulsulat na saray autor nensaman, ya anggapoy siopaman a manisip a kuestionen a talagan onia may walad orihinal.” Imbaga to ni: “No say Balon Sipan et koleksion na saray sekular a sulsulat, agpanduaruwaan na dakel ya onia may walad orihinal.”
Kapitulo 40 na libron Isaias a walad Dead Sea Scroll (apetsaan na manlapud 125 anggad 100 B.C.E.)
Sanen sayan manuskrito a mas daan na sanlibon taon et inkompara ed arum a Hebreon manuskrito, angkekelag labat iray aromog a pandumaan, a kaslakan et espeling
Kapitulo 40 na libron Isaias a walad Aleppo Codex, sakey ya importantin Masoretikon manuskrito a Hebreo, manlapud manga 930 C.E.
Hebreon Sulsulat: Say angibasiyan ed Ingles a Balon Mundo a Patalos na Hebreon Kasulatan (1953-1960) et say Biblia Hebraica nen Rudolf Kittel. Manlapud saman, diad saray balon edisyon na Hebreon sulsulat, salanti, say Biblia Hebraica Stuttgartensia tan Biblia Hebraica Quinta, et impila so agano nin research base ed saray Dead Sea Scroll tan arum nin kadaanan a manuskrito. Sarayan kimey na saray iskolar et amawala lamet na Leningrad Codex diad mismon teksto (main text) a wala ray paimanod leksab, a dia et naromog iray salitan inusar ed arum a sulsulat, kaibay Samaritanon Pentateuch, saray Dead Sea Scroll, say Griegon Septuagint, saray Aramaikon Targum, say Latin a Vulgate, tan say Syriac a Peshitta. Say Biblia Hebraica Stuttgartensia tan Biblia Hebraica Quinta et parehon inusar sanen ipaparaan so kaplesan a Balon Mundo a Patalos ed Ingles.
Griegon Sulsulat: Diad kasampotan na koma-19 a siglo, saray iskolar a si B. F. Westcott tan F.J.A. Hort et impankompara da ray wala natan a manuskrito na Biblia tan saray pinglis a nansulatan legan dan ipaparaan so pinagkabasiyan a Griegon sulsulat ya ipapasen dan sankaasinggeran ed orihinal. Diad kapegleyan na koma-20 siglo, say New World Bible Translation Committee et inusar da itan a Griegon sulsulat bilang basiyan na patalos da. Inusar met iray arum nin akaunan papiro, ya ipapasen a wala la nen komadua tan komatlon siglo C.E. Manlapu lad saman, wala ni ray aromog a papiro. Nilikud ed satan, saray pinagkabasiyan a sulsulat ya imparaan di Nestle tan Aland ontan met na United Bible Societies et pakapatnagan na agano nin maal-alwar ya impanaral. Arum ed saray aromogan ya impormasyon et inusar ed kaplesan a Balon Mundo a Patalos ed Ingles.
Unong ed saratan a pinagkabasiyan a sulsulat, mapatnag ya arum ed saray bersikulo na Kristianon Griegon Kasulatan a walad mas daan iran patalos, a singa say King James Version, et inyarum labat na kaunoran iran managkopya tan agbalot kabiangan na impuyan a Kasulatan. Balet, say panag-apag na saray bersikulo a kaslakan lan aawaten ed saray patalos na Biblia et ginmapo la nen koma-16 a siglo, kanian diad impangekal ed sarayan bersikulo et wala ray blankon bersikulo ed maslak a Biblia. Sarayan bersikulo et Mateo 17:21; 18:11; 23:14; Marcos 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Lucas 17:36; 23:17; Juan 5:4; Gawa 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; tan Roma 16:24. Diad sayan edisyon, walay inyan a paimanod leksab diad pasen na saratan ya inekal a bersikulo.
Nipaakar ed andukey a konklusyon na Marcos 16 (bersikulo 9-20), antikey a konklusyon na Marcos 16, tan say walad Juan 7:53–8:11, mapatnag ya anggapo irayan bersikulo diad orihinal iran manuskrito. Kanian, sarayan inyarum labat a bersikulo et ag-inyan ed sayan edisyon. c
Wala ray salitan inyarum pian ontukoy ed samay kaslakan ya aawaten na saray iskolar a walad orihinal a sulsulat. Singa bilang, unong ed pigaran manuskrito, oniay nabasa ed Mateo 7:13: “Loob kayo ed mainget a puerta, lapud malapar so puerta tan maawang so dalan ya ompugta ed kadederal.” Diad akauna iran edisyon na Ingles a Balon Mundo a Patalos, anggapoy nabasan balikas a “so puerta.” Balet, lapud kaaruman nin impanaral ed saray ebidensyan walad manuskrito, nalmoan a walad orihinal a sulsulat so balikas a “so puerta.” Kanian impila iya ed sayan edisyon. Wala ray ontan met a ginawa ed arum a bersikulo. Balet angkekelag labat iratan, tan ag-inuman na saratan so manunan mensahe na Salitay Dios.
Sakey a papiron manuskrito na 2 Corinto 4:13–5:4 manlapud manga 200 C.E.
a Tinukoy labat a Hebreon Kasulatan diad ontumbok iran parapo.
b Say sakey a rason no akin a kaukolan a kopyaen iray manuskrito et lapud midederal iray angisulatan ed saray orihinal a manuskrito.
c Saray arum nin detalye no akin ya ipapasen ya inyarum labat irayan bersikulo et naromog ed saray paimanod leksab na New World Translation of the Holy Scriptures—With References, ya impalapag nen 1984.
