Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

TILE BULU NEE NNA

Ɔzukoale Kɛzi Bɛse Anwunvɔne La

Ɔzukoale Kɛzi Bɛse Anwunvɔne La

1. Kɛzi ɛnee adenle ne mɔɔ Dwona ɛlɛtu la de ɛ, na kɛzi ɔdele nganeɛ wɔ ɛleka mɔɔ ɔlɛkɔ la anwo ɛ?

ANRƐƐ Dwona banyia mekɛ dɔɔnwo adwenledwenle ninyɛne nwo. Ɛnee ɔwɔ kɛ ɔtia adenle mɔɔ bo mayɛlɛ 500 mɔɔ bɛfa asɛɛ siane ko anzɛɛ mɔ bo zɔ la a bɛtia la. Kolaa na yeabɔ ɔ bo la, ɔwɔ kɛ ɔkpa kɛ ɔbava adenle mɔɔ le ezinra anzɛɛ ɔwale na zolɛ ɛnyɛ ɛzulolɛ la azo na ɔyɛ ye ngyikyi ngyikyi ɔfa mbɔnza ne mɔ anu na ɔfo awoka dɔɔnwo azo. Ɛnee ɔwɔ kɛ ɔfa Selea Ɛsɛlɛ wanaanwo ne azo, ɔpɛ azule mgbole mɔɔ le kɛ Yufileti ne, na ɔkpondɛ dabelɛ wɔ menli mɔɔ ɔnze bɛ mɔɔ bɛwɔ Selea, Mɛsɔpɔteemea, nee Aselea azua nee namunamu zo la azo. Mɔɔ mekɛ ne ɛlɛkɔ na Dwona ɛlɛbikye Nenɛvɛ la, akee ɛzulolɛ kpole hanle ye.

2. Kɛzi Dwona nwunle kɛ ɔnrɛhola ɔnrɛnriandi ɔnrɛvi ye gyima ne anwo ɛ?

2 Ɛnee Dwona ze edwɛkɛ bie kpalɛ: Ɔnrɛhola ɔnrɛnriandi ɔnrɛvi gyima ɛhye anwo. Ɔyɛle ye ko na yeanyɛ boɛ. Kɛmɔ yɛnwunle ye wɔ tile ne mɔɔ li ɛhye anyunlu anu la, Gyihova nyianle abotane luale ahumu mɔɔ ɔmanle ɔdule wɔ nyevile ne azo nee nwanwane adenle mɔɔ ɔluale zo ɔmanle fɛlɛ kpole bie liele Dwona la azo ɔhilele ye debie. Kenle nsa anzi, fɛlɛ ne kpule Dwona dole nyevile ne anloa, ɛzulolɛ hanle ye na ɔbɛlɛle ɔ nwo aze.—Dwona, tile 1, 2.

3. Duzu subane a Gyihova lale ye ali hilele Dwona a, noko kpuyia boni a yɛbahola yɛabiza a?

3 Mekɛ mɔɔ Gyihova zele Dwona bieko kɛ ɔhɔ Nenɛvɛ la, ngapezonli ne diele na ɔhɔle adenle tendenle ɛhye mɔɔ wɔ aduduleɛ la. (Bɛgenga Dwona 3:1-3.) Noko akee, Gyihova denrɛle Dwona la anzi, asoo ɔhakyile ye subane? Kɛ neazo la, Gyihova zele Dwona anwunvɔne, ɔliele ye ɔvile nyevile ne anu, yeandea ye wɔ ye atuadelɛ ne anwo, na ɔmanle ye adenle bieko kɛ ɔyɛ ye gyima ne. Ɛhye mɔ amuala anzi, asoo Dwona zukoale kɛ ɔbala anwunvɔnezelɛ ali yeahile awie mɔ? Ɔta ɔyɛ se ɔmaa menli mɔɔ tɔ sinli la kɛ bɛbala anwunvɔnezelɛ ali. Bɛmaa yɛnlea mɔɔ yɛbahola yɛazukoa yɛavi Dwona edwɛkɛ ne anu la.

Ndɛnebualɛ Nrɛlaleɛ Nee Nzenzaleɛ Mɔɔ Yɛ Nwanwane

4, 5. Duzu ati a Gyihova hanle Nenɛvɛ anwo edwɛkɛ kɛ suakpole ɛ, na duzu a ɛhye maa yɛnwu ye wɔ Gyihova anwo a?

4 Dwona annwu Nenɛvɛ kɛmɔ Gyihova nwunle ye la. Yɛkenga kɛ: “Nenɛvɛ le suakpole kpalɛ” maa Nyamenle. (Dwn. 3:3) Gyihova vɛlɛle sua ɛhye fane nsa kɛ “suakpole Nenɛvɛ” wɔ Dwona kɛlɛtokɛ ne anu. (Dwn. 1:2; 3:2; 4:11) Duzu ati a ɛnee sua ɛhye le kpole, anzɛɛ anwo hyia Gyihova ɛ?

5 Nenɛvɛ le tete sua, ɔboka azuamgbole mɔɔ Nemelɔdo lumuale kyekyele wɔ Azuyilɛ ne anzi la anwo. Ɔda ali kɛ ɔle suakpole mɔɔ azua ngakyile boka nwo mɔɔ sonla fa kenle nsa a fi ɔ ti kɔ ɔ bo a. (Mɔl. 10:11; Dwn. 3:3) Ɛzonlenlɛ azua, bane mgbole mgbole, nee azua gyɛne manle Nenɛvɛ yɛle kɛnlɛma. Noko tɛ ninyɛne ɛhye mɔ a manle Gyihova Nyamenle anye liele sua ne anwo a. Ɛnee menli ne a hyia ye a. Ɛnee menli dɔɔnwo wɔ Nenɛvɛ sua ne azo wɔ zɔhane mekɛ ne anu. Ɔnva nwo kɛzi menli ne ɛtane ne de la, Gyihova dwenlenle bɛ nwo. Ɔdwenle sonla nwo, na ɔkpondɛ kɛ awie biala nu ɔ nwo na ɔyɛ mɔɔ tenrɛ la.

Dwona nwunle kɛ Nenɛvɛ le suakpole mɔɔ ninyɛndane ɛbu ɛkɛ a

6. (a) Duzu a ɔbayɛ kɛ ɔmanle ɛzulolɛ hanle Dwona wɔ mekɛ mɔɔ ɔdwule Nenɛvɛ la ɛ? (Eza nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.) (b) Duzu a yɛsukoa yɛfi Dwona ɛkɛ wɔ ye edwɛkɛhanlɛ ne anu a?

6 Dwona dwule Nenɛvɛ la, bie a menli dɔɔnwo ne mɔɔ bo 120,000 mɔɔ ɔnwunle bɛ la manle ɛzulolɛ kpole hanle ye. * Ɔdiale kenle ko ɔhɔdwule suakpole ne ɛleka mɔɔ menli dɔɔnwo wɔ la, bie a ɛnee ɔlɛkpondɛ ɛleka kpalɛ mɔɔ ɔbagyinla yeaha ye nrɛlaleɛ ne la. Kɛ ɔkɛyɛ na yeaha edwɛkɛ ne yeahile menli ne ɛ? Asoo ɛnee yezukoa Aselea aneɛ ne? Anzɛɛ Gyihova luale nwanwane adenle zo ɔmanle ɔhanle aneɛ zɔhane? Yɛnze. Ɔbahola yeara ye kɛ Dwona hanle ye edwɛkɛ ne wɔ ye sua zo aneɛ Hibulu nu na yeamaa awie ahile ɔ bo ahile Nenɛvɛma ne. Kɛzi ɔde biala la, ɛnee ye edwɛkɛ ne le sikalɛ na bie a menli ne anye ɛnrɛlie nwolɛ: “Yeha kenle abulanla na bɛazɛkye Nenɛvɛ!” (Dwn. 3:4) Ɔvale akɛnrazilɛ ɔdendɛle na ɔhanle ye fane dɔɔnwo. Ɔyɛle ɛhye ɔvale ɔlale akɛnrasesebɛ nee diedi, subane mɔɔ Keleseɛnema hyia nwo wɔ mekɛ ɛhye anu tɛla mekɛ biala la ali.

Ɛnee Dwona edwɛkɛ ne le sikalɛ na bie a menli ne anye ɛnrɛlie nwolɛ

7, 8. Kɛzi Nenɛvɛma yɛle bɛ nyɛleɛ wɔ Dwona edwɛkɛ ne anwo ɛ? (b) Duzu a Nenɛvɛ belemgbunli ne yɛle wɔ Dwona edwɛkɛ ne anwo a?

7 Nenɛvɛma diele Dwona edwɛkɛ ne. Nɔhalɛ nu, ɛnee ye adwenle yɛ ye kɛ menli ne bava ɛya na bɛayɛ basabasa. Noko akee, edwɛkɛ nwanwane bie zile. Menli ne yɛle tieyɛ! Ye edwɛkɛ ne dɛlɛle ndɛndɛ. Yeangyɛ biala, ɛnee menli ne ɛlɛka ɛzɛkyelɛ nwo edwɛkɛ ne mɔɔ Dwona hanle la anwo edwɛkɛ. (Bɛgenga Dwona 3:5.) Bɛ muala bɛnlunle bɛ nwo, mgbolema nee ahoahweabane, ngakula nee mgbanyinli. Bɛhyele ɛhɔne. Na belemgbunli ne dele kɛ menli ne ɛnlu bɛ nwo.

Ɛnee Dwona hyia akɛnrasesebɛ nee diedi na yeaha edwɛkɛ ne wɔ Nenɛvɛ

8 Belemgbunli ne dele Dwona edwɛkɛ ne la, ɔnlunle ɔ nwo. Nyamenle anwo ɛzulolɛ hanle ye ɔmanle ɔvile ye belemgbunli ebia ne azo ɔdwazole, ɔkpale ye belemgbunli tɛladeɛ ne ɔguale, ɔvale ɛrele ɔhedale, na “ɔvale nzonle ɔbɔle ɔ nwo.” Ɔ nee ye “mgbanyima” bɔle nolo kɛ awie biala mmadi debie yɛɛ ɔmmano nzule. Ɔhanle kɛ awie biala ɛva ɛrele ɛheda na ɔva bie ɔheda ye nyɛmoa. * Ɔliele ɔdole nu kɛ ye menli ne di amumuyɛ nee ɛtane ɛyɛlɛ nwo fɔlɛ. Ɔnyianle anwodozo kɛ saa bɛnu bɛ nwo a nɔhalɛ Nyamenle ne banwu bɛ anwunvɔne, na belemgbunli ne hanle kɛ: ‘Bie a ɛnee Nyamenle ɛgyakyi ye ɛya kpole ne, amaa yɛanwu.’—Dwn. 3:6-9.

9. Duzu a tendɛtiama ɛnlie ɛnli wɔ Nenɛvɛma anwo a, na duzu a maa yɛnwu kɛ bɛvo a?

9 Tendɛtiama bie mɔ ɛnlie ɛnli kɛ Nenɛvɛma yɛle nzenzaleɛ ndɛndɛ zɔhane. Noko akee, Baebolo nwo mbɔlɔba bie mɔ ɛha kɛ ɔnrɛyɛ se ɔnrɛmaa menli ɛhye mɔɔ ɛnee die ngonyia di na bɛ subane kola kakyi arɛlevilɛ nu la kɛ bɛbayɛ ɛhye wɔ tete ne. Bieko, yɛze kɛ tendɛtiama ɛhye mɔ ɛvo, ɔluakɛ Gyisɛse Kelaese mumua ne hanle Nenɛvɛma mɔɔ bɛnlunle bɛ nwo la anwo edwɛkɛ. (Bɛgenga Mateyu 12:41.) Ɛnee Gyisɛse ze mɔɔ ɔlɛka nwolɛ edwɛkɛ la, ɔluakɛ ɛnee ɔwɔ anwuma na ɔnwunle mɔɔ ɔhɔle zolɛ la amuala. (Dwɔn 8:57, 58) Nɔhalɛ ne a le kɛ, ɔnle kɛ yɛnyia adwenle kɛ menli ɛnrɛhola ɛnrɛnlu bɛ nwo ɛlɛ—ɔnva nwo kɛzi yɛbu bɛ ninyɛndane ne mɔ la. Gyihova angomekye a ze mɔɔ wɔ sonla ahonle nu la a.

Nyamenle Anwunvɔnezelɛ Nee Sonla Kyengyeyɛlɛ

10, 11. (a) Duzu a Gyihova yɛle wɔ Nenɛvɛma mɔɔ bɛnlunle bɛ nwo la anwo a? (b) Duzu a maa yɛnwu kɛ Gyihova anyɛ nvonleɛ wɔ ye ndɛnebualɛ ne anu a?

10 Duzu a Gyihova yɛle wɔ Nenɛvɛma mɔɔ bɛnlunle bɛ nwo la anwo a? Nzinlii Dwona hɛlɛle kɛ: “Nyamenle nwunle mɔɔ bɛyɛle la. Ɔnwunle kɛ bɛnlu bɛ nwo na bɛgyakyi bɛ nyɛleɛ ɛtane ne nee bɛ amumuyɛ ne mɔ ɛyɛlɛ. Yemɔti ɔhakyile ye adwenle, na yeammaa munzule kpole ne mɔɔ anrɛɛ ɔmaa yeara bɛ nwo zo la amba.”—Dwn. 3:10.

11 Asoo ɛhye kile kɛ Gyihova yɛle nvonleɛ wɔ Nenɛvɛma mɔɔ ɔhanle kɛ ɔbua bɛ ndɛne la anu? Kyɛkyɛ. Baebolo ne kilehile nu kɛ Gyihova pɛlepɛlelilɛ ne di munli. (Bɛgenga Mɛla ne 32:4.) Ɛnee ɔngyia kɛ Gyihova fa Nenɛvɛma anwo ɛya bieko. Ɔnleanle nzenzaleɛ mɔɔ menli ne yɛle la na ɔnwunle kɛ ɔngyia kɛ ɔbadea bɛ kɛmɔ ɔhanle la. Nyamenle lale anwunvɔnezelɛ ali wɔ mekɛ ɛhye anu.

12, 13. (a) Kɛzi Gyihova da ye ali kɛ ɔlɛ ndelebɛbo, menli kola bikye ye, yɛɛ ɔse anwunvɔne ɛ? (b) Duzu ati a Dwona ngapezo ne anyɛ adalɛ ɛ?

12 Gyihova Nyamenle ɛnle kyengye, yɛɛ ɔ ti ɛnyɛ se kɛmɔ ɛzonlenlɛ nu mgbanyima maa menli adwenle yɛ bɛ la. Emomu, ɔlɛ ndelebɛbo, menli kola bikye ye, yɛɛ ɔse anwunvɔne. Saa ɔsi kpɔkɛ kɛ ɔtea ɛtanema a, ɔmaa menli mɔɔ gyi ɔ gyakɛ anu wɔ azɛlɛ ye azo la dumua bɔ menli kɔkɔ, ɔluakɛ ɔkpondɛ kɛ ɛtanevolɛma nu bɛ nwo na bɛkakyi bɛ ndenle ne mɔ kɛmɔ Nenɛvɛma yɛle la. (Yiz. 33:11) Gyihova zele ye ngapezonli Gyɛlɛmaya kɛ: “Mekɛ biala mɔɔ menwɔze kɛ mebadu maanle bie meahakyi ye, mebagologolo ye anzɛɛ mebabɔ ye la, saa maanle ne anu amra twe bɛ nwo fi bɛ ɛtane mɔɔ bɛyɛ la nwo a, mebava bɛ ɛtane meahyɛ bɛ, menrɛzɛkye maanle zɔhane.”—Gyɛ. 18:7, 8.

Nyamenle kpondɛ kɛ ɛtanevolɛma nu bɛ nwo na bɛkakyi bɛ ndenle ne mɔ kɛmɔ Nenɛvɛma yɛle la

13 Asoo Dwona ngapezo ne yɛle adalɛ? Kyɛkyɛ; ɔluakɛ ɔbɔle menli ne kɔkɔ wɔ mɔɔ saa bɛannu bɛ nwo a ɔbado bɛ la anwo. Nenɛvɛma ninyɛndane ne ati a ɔbɔle bɛ kɔkɔ a, noko nzinlii bɛnlunle bɛ nwo. Saa Nenɛvɛma sia yɛ bɛ ninyɛndane ne bieko a, Nyamenle bazɛkye bɛ. Zɔhane ala a zile wɔ mekɛ bie anzi a.—Zɛf. 2:13-15.

14. Duzu a Dwona yɛle wɔ anwunvɔne mɔɔ Gyihova zele Nenɛvɛma la anwo a?

14 Duzu a Dwona yɛle wɔ mekɛ mɔɔ Nenɛvɛ ɛzɛkyelɛ ne amba wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔ nye la la ɛ? Yɛkenga kɛ: “Ɔrale ye zɛhae la, yeanyɛ Dwona fɛ fee na ɔvale ɛya.” (Dwn. 4:1) Dwona yɛle nzɛlɛlɛ bie mɔɔ ɔzɔho kɛ asɛɛ ɔlɛtea Tumivolɛ Bedevinli ne la! Ɔhanle kɛ anrɛɛ ɔwɔ kɛ ɔtɛnla ye sua nu wɔ ye maanle nu. Dwona hanle kɛ mɔlebɛbo ne ɛnee ɔze kɛ Gyihova baze Nenɛvɛma anwunvɔne, na yemɔti bɔbɔ a anrɛɛ ɔnriandi yeahɔ Tahyehye la. Ɔzɛlɛle kɛ Gyihova ɛmaa ɔwu, ɔluakɛ ɔle kpalɛ kɛ ɔkɛwu tɛla kɛ ɔkɛdɛnla aze.—Bɛgenga Dwona 4:2, 3.

15. (a) Duzu a ɔbayɛ kɛ ɔmanle Dwona arɛle bɔle na ɔvale ɛya a? (b) Kɛzi Gyihova nee ye ngapezonli ne mɔɔ arɛle ɛbɔ la lile ɛ?

15 Duzu a ɛnee ɛlɛgyegye Dwona a? Yɛnze mɔɔ ɛnee Dwona ɛlɛdwenle nwo a, noko yɛze kɛ Dwona ɛha ye wɔ menli ne amuala anyunlu kɛ bɛbazɛkye Nenɛvɛ. Bɛliele ye bɛlile. Na kɛkala, ɛzɛkyelɛ ne ɛnrɛra. Asoo ɛnee ɔsulo kɛ bɛbagolo ɔ nwo anzɛɛ bɛbaha kɛ ɔle adalɛ ngapezonli? Kɛ ɔde biala la, yeanyɛ Dwona fɛ fee kɛ menli ne nlunle bɛ nwo anzɛɛ Gyihova zele bɛ anwunvɔne la. Emomu, ɔbayɛ kɛ ɔvale ɛya kpole, na ɔnlunle ɔ nwo kɛ ɔrale Nenɛvɛ la. Eza ɔgyegyele ye kɛ ye duma kpalɛ ne bazɛkye. Noko akee ɔda ali kɛ, Dwona anwunvɔnezelɛ Nyamenle ne nwunle debie kpalɛ wɔ ngapezonli ɛhye mɔɔ ɔ rɛle ɛbɔ la anu. Kɛ anrɛɛ Gyihova badea Dwona kɛ yeanyɛ tieyɛ la, ɔbizale ye kpuyia sikalɛ ɛhye: “Dwona, asoo ɛya kpalɛ a wɔva la?” (Dwn. 4:4) Asoo Dwona buale? Baebolo ne anga.

16. Ndenle boni mɔ azo a bie mɔ adwenle nee Nyamenle ɛdeɛ ne ɛnyia ɛ, na duzu a yɛsukoa yɛfi Dwona neazo ne anu a?

16 Ɔnyɛ se kɛ yɛbabua Dwona ndɛne wɔ ye nyɛleɛ ne anwo, noko ɔwɔ kɛ yɛkakye kɛ ɔbahola yeayɛ se kɛ menli mɔɔ ɛnli munli la nee Nyamenle adwenle bayia. Bie mɔ adwenle yɛ bɛ kɛ anrɛɛ ɔwɔ kɛ Gyihova si esiane bie adenle anzɛɛ anrɛɛ ɔwɔ kɛ ɔsɛkye ɛtanevolɛma ndɛndɛ. Bie mɔ bɔbɔ suzu kɛ Gyihova ɛhyɛ ewiade ɛhye ɛzɛkyelɛ nwo. Dwona neazo ne kakye yɛ kɛ, saa yɛ nee Gyihova Nyamenle adwenle ɛnyia a, yɛ nzuzulɛ ɛdeɛ ne a ɔwɔ kɛ yɛtenrɛdenrɛ ye a na tɛ Gyihova ɛdeɛ ne ɔ.

Gyihova Hilele Dwona Kɛzi Bɛse Anwunvɔne La

17, 18. (a) Dwona vile Nenɛvɛ la anzi, duzu a ɔyɛle a? (b) Kɛzi nwanwane ninyɛne mɔɔ Gyihova yɛle ye wɔ baka ne anwo la hanle Dwona ɛ?

17 Ngapezonli ne mɔɔ ɛnee ɔ sa nu ɛdo la vile Nenɛvɛ, yeangɔ ye sua zo, emomu ɔhɔle aduduleɛ afoa nu ɛleka mɔɔ awoka dɔɔnwo wɔ la. Ɔzile kpɔda ekyi na ɔdɛnlanle ɔ bo, bie a ɔyɛle ye adwenle kɛ ɔkendɛ yeanlea Nenɛvɛ ɛzɛkyelɛ ne. Kɛzi Gyihova bahilehile nrenya ɛhye mɔɔ ɔnze anwunvɔne la yeamaa yeaze anwunvɔne ɛ?

18 Nɔe ne, Gyihova manle baka bie fifile. Dwona dwazole la, ɔnwunle baka kɛnlɛma ɛhye nee ye nya kpokpatala ne mɔɔ ɔmaa ye alubo ɔtɛla ye kpɔda ne la. “Dwona anye liele” baka ne anwo kpalɛ, na ɔbayɛ kɛ ye adwenle yɛle ye kɛ baka ne mɔɔ ɛfifi nwanwane adenle zo la kile kɛ Nyamenle ɛyila ye na yelie ye yedo nu. Noko akee, ɛnee Gyihova kpondɛ kɛ ɔyɛ debie bie ɔmaa Dwona ɔtɛla ewia katekate ne nee ye ɛya kpole ne mɔɔ yeva mɔɔ ɔdie ye yeavi nu la. Ɛnee ɔkpondɛ kɛ ye edwɛkɛ ne ka Dwona ahonle. Yemɔti, Nyamenle yɛle nwanwane ninyɛne bieko. Ɔmanle nvuba ralile baka ne, na baka ne wule. Eza ɔmanle “aduduleɛ anwoma wuluwulu bie bɔle” manle Dwona anwo “yɛle ye bɛtɛɛ.” Ɔ rɛle bɔle bieko na ɔzɛlɛle Nyamenle kɛ ɔ kunlu a anrɛɛ yewu.—Dwn. 4:6-8.

19, 20. Kɛzi Gyihova nee Dwona zuzule baka ne anwo ɛ?

19 Baka ne wule la, Gyihova bizale Dwona bieko saa yeva ɛya a. Kɛ anrɛɛ Dwona banlu ɔ nwo la, ɔbuale ɔ nwo benle na ɔhanle kɛ: “Meva ɛya kpole mɔɔ anrɛɛ mewu bɔbɔ.” Akee mekɛ ɛdwu kɛ ɔwɔ kɛ Gyihova kilehile ɛzukoalɛdeɛ ne anu.—Dwn. 4:9, NW.

Nyamenle vale baka ne hilehilele Dwona anwunvɔnezelɛ nwo debie

20 Nyamenle nee Dwona zuzule edwɛkɛ ne anwo, na ɔhanle kɛ, baka ne mɔɔ Dwona anyɛ nwolɛ ɛhwee biala, tɛ ɔdaye a ɔluale a; ɔfifile kenle ko nɔɔzo, na yewu la, yemɔ ɔyɛ ye nyane. Akee Nyamenle dwulale ye edwɛkɛ ne kɛ: “Duzu ati yɛɛ mame, suakpole mɔɔ le kɛ Nenɛvɛ, mɔɔ ɛlie duma na menli mɔɔ bo apenle ngoko ɛya ko abulanwiɔ mɔɔ bɛnze bɛ bɛne a bɛnze bɛ fema, nee nyɛmoa wɔ zolɛ la, menrɛze bɛ anwunvɔne a?”—Dwn. 4:10, 11. *

21. (a) Ndonwo boni a Gyihova vale hilehilele Dwona a? (b) Kɛzi Dwona edwɛkɛ ne baboa yɛ yeamaa yɛanleɛnlea subane mɔɔ yɛlɛ la anu kpa- lɛ ɛ?

21 Wɔnwu ɛzukoalɛdeɛ mɔɔ wɔ Gyihova edwɛkɛ ne anu la ɔ? Dwona anyɛ baka ne anwo ɛhwee. Noko akee, Gyihova a manle Nenɛvɛma ngoane a, na ɔboale bɛ kɛmɔ ɔyɛ ɔmaa abɔdeɛ mɔɔ wɔ azɛlɛ ye azo amuala la. Duzu ati a ɛnee ɔwɔ kɛ Dwona maa baka kokye ne kyia ye tɛla menli 120,000 ne nee bɛ nyɛmoa ne mɔ a? Asoo tɛ angomedi adwenle mɔɔ ɔnyianle la ati a ɔyɛle ɛhye a? Nɔhalɛ nu, kɛmɔ ɛnee baka ne maa ye alubo la ati a ɔwule la ɔyɛle ye nyane la. Asoo tɛ angomedi, adubɛnwo nee duma mɔɔ ɛnee ɔkpondɛ la a manle ɔvale Nenɛvɛma anwo ɛya a? Dwona neazo ne baboa yɛ yeamaa yɛanleɛnlea subane mɔɔ yɛlɛ la anu kpalɛ. Yɛ nuhua boni a ɛtɛnyianle subane ɛhye mɔ bie ɛlɛ a? Yɛ nye sɔ abotane mɔɔ Gyihova fa kilehile yɛ ɔmaa yɛtu yɛ nwo yɛmaa, na yɛse anwunvɔne kɛ ɔdaye la kpole!

22. (a) Kɛzi ɔda ali kɛ Gyihova anwunvɔnezelɛ nwo folɛdulɛ ne boale Dwona ɛ? (b) Duzu a ɔwɔ kɛ yɛ muala yɛsukoa a?

22 Asoo Dwona zukoale debie vile edwɛkɛ ɛhye mɔ amuala anu? Dwona buluku ne ambua Gyihova kpuyia ne. Wɔannea a tendɛtiama bie mɔ baha kɛ Dwona ambua kpuyia ne ɛlɛ. Noko nɔhalɛ ne a le kɛ, mualɛ ne a le buluku mumua ne. Daselɛ kile kɛ Dwona a hɛlɛle buluku ne mɔɔ ye duma la zo la a. Pɛ ngapezonli zɔhane mɔɔ ɛzia ɛhɔ ye sua zo na ɔlɛkɛlɛ edwɛkɛ ɛhye la anwo nvoninli nea. Yɛbahola yɛapɛ nrenya kpanyinli nrɛlɛbɛvolɛ bie mɔɔ bɛlɛ ɔ nwo aze na ɔlɛkpusu ɔ ti wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛkɛlɛ ɔdaye mumua ne ye nvonleɛ, atuadelɛ, nee kɛzi yeanze anwunvɔne la anwo nvoninli wɔ yɛ adwenle nu. Nɔhalɛ nu, Dwona zukoale debie vile Gyihova folɛdulɛ mɔɔ nrɛlɛbɛ wɔ nu la anu. Ɔzukoale kɛzi bɛse anwunvɔne la. Na yɛdayɛ noko ɛ?—Bɛgenga Mateyu 5:7.

^ ɛden. 6 Bɛbu mgbonda kɛ bie a menli 20,000 mɔɔ kɔ 30,000 la a ɛnee wɔ Samɛlea mɔɔ le Yizilayɛ mbusua-bulu belemgbunlililɛ ne suakpole la azo wɔ Dwona mekɛ zo a. Saa ɛkyɛ Nenɛvɛ ezuavolɛ ne mɔ anu nna a bɛndwu ko. Mekɛ mɔɔ Nenɛvɛ liele duma la, ɛnee ɔdaye a ɔle suakpole kpalɛ wɔ ewiade amuala a.

^ ɛden. 8 Edwɛkɛ ɛhye mɔɔ boka nwo la yɛ azibɛnwo, noko ɛnee bie ɛzi ɛlɛ wɔ tete mekɛ nu. Giliki tetedwɛkɛ kɛlɛvo Herodotus hanle kɛ, ɛnee Pɛhyeama nee bɛ nyɛmoa ta di alɔbɔlɛ wɔ bɛ kpanyinli bie mɔɔ kɛlie duma la ewule nwo kɛmɔ bɛ amaamuo de la.

^ ɛden. 20 Edwɛkɛ mɔɔ Nyamenle hanle kɛ menli ne ɛnze bɛ bɛne a bɛnze bɛ fema la kile kɛ ɛnee bɛnze Nyamenle ngyinlazo ne anwo ɛhwee.