TILE 16

“Pɛ Nu Bɛla Masidonea”

“Pɛ Nu Bɛla Masidonea”

Saa yɛdie gyimalilɛ bie yɛto nu na yɛfa anyelielɛ yɛgyinla kpɔdekpɔdeyɛlɛ nloa a yɛnyia nyilalɛ

Ɔgyi Gyima ne 16:6-40 azo

1-3. (a) Kɛzi sunsum nwuanzanwuanza ne hilele Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ adenle ɛ? (b) Ninyɛne boni mɔ a yɛbazuzu nwo a?

 MRAALƐ bie ɛdu bɛ bo ɛvi suakpole Felepae mɔɔ wɔ Masidonea la azo. Yeangyɛ, bɛdwule Gangitɛse azule ne anloa. Kɛ mɔɔ ɛnee bɛta bɛyɛ ye la, bɛdɛnlanle azule ne anloa kɛ bɛsɛlɛ Yizilayɛ Nyamenle ne. Ɛnee Gyihova ɛlɛnea bɛ.​—2 Ek. 16:9; Edw. 65:2.

2 Ɛnee mrenyia bie noko ɛdu bɛ bo ɛvi suakpole Lesetela mɔɔ wɔ Galeehyea nyiakɛ mɔɔ wɔ Felepae aduduleɛ mɔɔ bo mayɛlɛ 500 la azo. Yeangyɛ, bɛdwule Wulomu ademgbole bie mɔɔ kɔ Ehyia maangyeba bie mɔɔ menli dɔɔnwo wɔ zo la azo wɔ adɔleɛ afoa nu. Ɛnee Pɔɔlo, Saelase yɛɛ Timote kulo kɛ bɛdua adenle zɔhane azo bɛkɔ Ɛfɛsɛse nee azua gyɛne mɔɔ ɔhyia kɛ menli dɔɔnwo mɔɔ wɔ zo la te Kelaese anwo edwɛkɛ la azo. Noko kolaa na bɛabɔ adendulɛ ne abo la, sunsum nwuanzanwuanza ne luale adenle bie mɔɔ Baebolo ne anga nwolɛ edwɛkɛ la azo zile bɛ adenle. Bɛammaa bɛanga edwɛkɛ ne wɔ Ehyea. Kɛmɔti ɛ? Gyisɛse luale sunsum nwuanzanwuanza ne azo hilele Pɔɔlo nee menli mɔɔ ɔ nee bɛ lua la adenle ɔmaanle bɛluale Ehyia Ekyi bɛpɛle Aegea Nyevile ne na bɛdoale zo bɛhɔle Gangitɛse azule ne anloa.

3 Yɛsukoa ninyɛne dɔɔnwo yɛfi adenle mɔɔ Gyisɛse luale zo hilele Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ adenle ɔmaanle bɛhɔle Masidonea la anu ɛnɛ. Ɔti, bɛmaa yɛzuzu ninyɛne mɔɔ sisile wɔ Pɔɔlo edwɛkpatɛlɛvolɛ adendulɛ mɔɔ tɔ zo nwiɔ, mɔɔ bɔle ɔ bo kɛyɛ 49 Y.M. la bie mɔ anwo.

“Nyamenle Ɛvɛlɛ Yɛ” (Gyima ne 16:6-15)

4, 5. (a) Duzu a dole Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ wɔ ɛleka bie mɔɔ bikye Baetenea la a? (b) Kpɔkɛ boni a ɛdoavolɛma ne zile a, na duzu a vi nu rale a?

4 Mɔɔ bɛammaa Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ anga edwɛkɛ ne wɔ Ehyia la, bɛbɔle bɛ ti wɔ sɔlɔ kɛ bɛkaha edwɛkɛ ne wɔ azua mɔɔ wɔ Baetenea la azo. Amaa bɛadwu ɛkɛ ne la, ɛnee ɔwɔ kɛ bɛfa kenle dɔɔnwo bɛdua Felegyea nee Galeehyea maanzinli ne mɔ mɔɔ bɛ adenle ne azo le munlutu na menli dɔɔnwo ɛnle ɛkɛ ne la azo. Noko, ɔka ekyii bɛdwu Baetenea la, Gyisɛse luale sunsum nwuanzanwuanza ne azo zile bɛ adenle bieko. (Gyi. 16:6, 7) Ɔbayɛ kɛ edwɛkɛ ne zinle bɛ nwo. Ɛnee bɛze edwɛkɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka nee kɛzi ɔwɔ kɛ bɛka ye la, noko ɛnee bɛnze ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka ye la. Saa yɛbaha a, ɛnee bɛbɔ Ehyia anlenkɛ ne anu​—noko bɛambuke bɛ. Eza bɛbɔle Baetenea anlenkɛ ne anu​—noko bɛambuke bɛ. Noko, ɛnee Pɔɔlo ɛbɔ kpɔkɛ kɛ ɔbahɔ zo yeabɔ nu kɔkpula kɛ bɛbabuke anlenkɛ bie bɛamaa ye la. Akee bɛzile kpɔkɛ bie mɔɔ ɛbaha kɛ ndelebɛbo ɛnle nu la. Bɛhakyile bɛ nye wɔ adɔleɛ afoa nu na bɛdiale mayɛlɛ 350, bɛpɛle nu wɔ azua dɔɔnwo azo bɛhɔdwule Tulowase habɔ mɔɔ bɛbahola bɛava nyevile zo bɛahɔ Masidonea la. (Gyi. 16:8) Wɔ ɛkɛ ne, Pɔɔlo bɔle anlenkɛ mɔɔ tɔ zo nsa la anu​—na nea!​—bɛbukele ye kpole bɛmaanle ye.

5 Edwɛkpa kɛlɛvolɛ Luku mɔɔ rabokale Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ anwo wɔ Tulowase la hanle mɔɔ zile la: “Nɔe ne Pɔɔlo nwunle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ bie​—ɛnee Masidonea nrenyia bie gyi ɛkɛ ne na ɔlɛkpa ye kyɛlɛ kɛ: ‘Pɛ nu bɛla Masidonea baboa yɛ.’ Mɔɔ ɔnwunle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne ala la, yɛbɔle mɔdenle kɛ yɛkɔ Masidonea, yɛnwunle kɛ Nyamenle ɛvɛlɛ yɛ kɛ yɛhɔbɔ edwɛkpa ne nolo yɛhile bɛ.” a (Gyi. 16:9, 10) Akee Pɔɔlo ɛnwu ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔka edwɛkɛ ne la. Nea kɛzi Pɔɔlo anye liele kɛ yeammaa ɔ sa nu ando wɔ adenle nu la! Ndɛndɛ ne ala, mrenyia nna ne luale nyevile zo hɔle Masidonea.

“Ɔti yɛluale nyevile zo yɛvile Tulowase.”​—Gyima ne 16:11

6, 7. (a) Duzu a yɛsukoa yɛfi Pɔɔlo adendulɛ ne anu a? (b) Kɛzi Pɔɔlo anwubielɛ ne maa yɛ anwosesebɛ ɛ?

6 Duzu a yɛsukoa yɛfi zɔhane edwɛkɛ ne anu a? Yɛ ye nzonlɛ kɛ: Pɔɔlo zile nu kɛ ɔkɔ Ehyia kolaa na Nyamenle sunsum ne azi ye adenle, Pɔɔlo bikyele Baetenea kolaa na Gyisɛse azi ye adenle yɛɛ Pɔɔlo dwule Tulowase kolaa na Gyisɛse ahile ye kɛ ɔhɔ Masidonea. Bie a ɛnɛ noko Gyisɛse mɔɔ le asafo ne Ati la nee yɛ bali ye wɔ adenle ko ne ala azo. (Kɔl. 1:18) Kɛ neazo la, bie a ɛnee yɛlɛdwenle nwo kɛ yɛbayɛ adekpakyelɛnli anzɛɛ yɛbadu yɛahɔ ɛleka mɔɔ bɛhyia nolobɔlɛma dɔɔnwo la. Noko, bie a kyesɛ yɛtu nwolɛ agyakɛ mɔɔ bamaa yɛadwu yɛ bodane nwo la kolaa na Gyisɛse alua Nyamenle sunsum ne azo ahile yɛ adenle. Duzu ati ɔ? Dwenle neazo ɛhye anwo: Kyesɛ kale lua adenle zo ɛlɛkɔ kolaa na delava ahola ahile ye adenle ahɔ bɛne zo anzɛɛ fema zo. Zɔhane ala a ɔde a, Gyisɛse kile yɛ adenle wɔ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anu, noko kyesɛ yɛtu yɛ bo​—yɛbɔ mɔdenle kpalɛ yɛyɛ zɔ.

7 Na saa yɛ mɔdenlebɔlɛ ne anzo ma ɛkɛ ne ala ɛ? Asoo ɔwɔ kɛ yɛ sa nu to na yɛdwenle kɛ Nyamenle sunsum ne angile yɛ adenle ɔ? Kyɛkyɛ. Kakye kɛ Pɔɔlo noko yiale ngyegyelɛ bie mɔ. Noko, ɔhɔle zo ɔkpondɛle azɛlɛsinli kɔkpula kɛ ɔnwunle kɛ bɛbuke anlenkɛ bie bɛmaa ye la. Yɛbahola yɛanyia anwodozo kɛ mɔdenle mɔɔ yɛlɛbɔ yeakpondɛ “anlenkɛ kpole bie mɔɔ bamaa [yɛayɛ] gyima dɔɔnwo la” noko azo bara nvasoɛ.​—1 Kɔl. 16:9.

8. (a) Ka Felepae suakpole ne anwo edwɛkɛ. (b) Anyelielɛ edwɛkɛ boni a zile wɔ mekɛ mɔɔ Pɔɔlo hanle edwɛkɛ ne wɔ “ɛleka mɔɔ bɛyɛ asɔne” la ɛ?

8 Mɔɔ bɛdwule Masidonea maanzinli ne anu la, Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ hɔle Felepae​—suakpole bie mɔɔ menli mɔɔ wɔ zo la fa tu bɛ nwo kɛ bɛle Wulomuma la. Wɔ Wulomu sogyama mɔɔ bɛnyɛ gyima bieko mɔɔ bɛde ɛkɛ ne la afoa anu, Felepae le kɛ Yetali ekyi​—kɛ Wulomu ekyi mɔɔ wɔ Masidonea la. Wɔ suakpole ne kandiba, edwɛkpatɛlɛvolɛma ne nwunle ɛleka bie wɔ azule ne anloa mɔɔ ɛnee bɛdwenle kɛ ɔle “ɛleka mɔɔ bɛyɛ asɔne la.” b Ɛnwomenlelielɛ kenle ne, bɛhɔle ɛleka zɔhane na bɛnwunle kɛ mraalɛ dɔɔnwo ɛyia ɛkɛ ɛlɛsonle Nyamenle. Ɛdoavolɛma ne dɛnlanle aze na bɛ nee bɛ dendɛle. Ɛnee raalɛ bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Ledea la “ɛlɛtie, na Gyihova bukele ye ahonle nu wienyi.” Mɔɔ Ledea zukoale vile bɛ ɛkɛ ne la hanle ye ahonle na ɔ nee ye sua nu amra zɔnenle. Akee ɔmaanle Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ radɛnlanle ye sua nu. c​—Gyi. 16:13-15.

9. Kɛzi menli dɔɔnwo ɛlɛsukoa Pɔɔlo neazo ne ɛnɛ ɛ, na nyilalɛ boni mɔ a ɛvi nu ɛra a?

9 Nea anyelielɛ mɔɔ Ledea ɛzɔnenlɛ ne vale rale la! Nea kɛzi Pɔɔlo anye liele kɛ ɔliele ɛsalɛdolɛ mɔɔ se “pɛ nu bɛla Masidonea” la azo na Gyihova ɛlua ɔdaye nee ɔ gɔnwo mɔ anwo zo ɛdie mraalɛ ɛhye mɔ mɔɔ sulo Nyamenle la asɔneyɛlɛ a! Ɛnɛ, mediema dɔɔnwo​—ngakula nee mgbanyinli, agyalɛma nee menli mɔɔ ɛtɛgyale la​—noko ɛdu ɛhɔ ɛleka mɔɔ bɛhyia nolobɔlɛma dɔɔnwo la. Bɛyia ngyegyelɛ ɛdeɛ, noko bɛfa anyelielɛ bɛyɛ ɔluakɛ saa bɛnyia menli mɔɔ le kɛ Ledea mɔɔ bɛtie Baebolo ne anu nɔhalɛ ne na bɛfa bɛdi gyima la a, ɔmaa bɛ nye die. Ɛbahola wɔayɛ nzenzaleɛ amaa ‘wɔapɛ nu wɔahɔ’ azɛlɛsinli mɔɔ hyia moalɛ kpole la anu ɔ? Ɛbanyia nyilalɛ dɔɔnwo. Kɛ neazo la, adiema nrenyia bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Aaron mɔɔ yebo ɛvolɛ 20 la dule hɔle Central America maanle bie anu. Ɔhanle edwɛkɛ mɔɔ menli dɔɔnwo ka la. Ɔse: “Maanle fofolɛ nu mɔɔ mengɔnzonlenle la ɛboa me ɛmaa menyi sunsum nu yɛɛ yemaa mebikye Gyihova kpalɛ. Daselɛlilɛ nu yɛ fɛ kpalɛ​—Meyɛ Baebolo ɛzukoalɛ mɔtwɛ!”

Kɛ ɔkɛyɛ na ‘yɛapɛ nu yɛahɔ Masidonea’ ɛnɛ ɛ?

“Menli Ne Amuala Dwazole Hɔle Bɛ Nwo Zo” (Gyima ne 16:16-24)

10. Kɛzi sunsum ɛtane nyɛleɛ bie maanle menli dwazole tiale Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ ɛ?

10 Seetan vale ɛya kpole kɛ bɛlɛtie edwɛkpa ne wɔ ɛleka mɔɔ ɔ nee ye sunsum ɛtane ne mɔ ɛnyia menli dɔɔnwo anwo zo tumi la. Ɔnyɛ nwanwane kɛ sunsum ɛtane nyɛleɛ bie maanle bɛdwazole bɛtiale Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ la! Mɔɔ bɛlɛkɔ ɛleka mɔɔ bɛyɛ asɔne la, sonvolɛ bɛlɛra bie mɔɔ sunsum ɛtane wɔ ɔ nwo mɔɔ yelua kenle bie edwɛkɛ mɔɔ ɔka la azo yemaa ɔ menle mɔ ɛnyia nvasoɛ dɔɔnwo la lile bɛ nzi deɛdeanle nu kɛ: “Menli ɛhye mɔ le Anwuma Anwuma Nyamenle ne ngɛkɛlɛ mɔɔ bɛlɛbɔ ngoanelielɛ adenle ne anwo nolo bɛahile bɛ a.” Ɔbayɛ kɛ sunsum ɛtane ne maanle bɛlɛra ne hanle edwɛkɛ ɛhye amaa yeayɛ kɛ asɛɛ kenle bie edwɛkɛ mɔɔ ɔka la nee Pɔɔlo ngilehilelɛ ne vi ɛleka ko. Ɛhye bamaa menli ne adwenle avi Kelaese nɔhalɛ ɛdoavolɛma ne anwo zo. Noko Pɔɔlo dule sunsum ɛtane ne na ɔmaanle bɛlɛra ne yɛle koonwu.​—Gyi. 16:16-18.

11. Mekɛ mɔɔ sunsum ɛtane ne vile bɛlɛra ne anwo la, duzu a dole Pɔɔlo nee Saelase a?

11 Mɔɔ bɛlɛra ne amenle mɔ nwunle kɛ anyelazo mɔɔ bɛlɛ kɛ bɛbanyia nvasoɛ ɛbɔ bɛ la, bɛvale ɛya kpole. Bɛhwenle Pɔɔlo nee Saelase bɛhɔmaanle edwɛkɛdivolɛma ne wɔ gua ne anu​—ɛleka mɔɔ mgbanyima mɔɔ gyi Wulomuma agyakɛ anu​—di edwɛkɛ la. Bɛlɛra ne amenle mɔ hanle edwɛkɛ mɔɔ bamaa ndɛnebuavolɛma ne ava ɛya na bɛanyia adwenle ɛtane la kɛ: ‘Dwuuma ɛhye mɔ ɛlɛgyegye yɛ ɔluakɛ bɛlɛkilehile amaamuo mɔɔ yɛdayɛ yɛdie yɛto nu a ɔnyɛ boɛ la, ɔluakɛ yɛle Wulomuma.’ Bɛliele bɛ edwɛkɛ bɛdole nu ndɛndɛ. “Menli ne [mɔɔ wɔ gua ne anu la] amuala dwazole hɔle bɛ nwo zo” na edwɛkɛdivolɛma ne hanle kɛ “bɛbila bɛ mbaka.” Bɛwiele la, bɛvale Pɔɔlo nee Saelase bɛhɔguale efiade. Pilizama sinzavolɛ ne vale mrenyia ne mɔ mɔɔ ɛbodɛboda la hɔguale efiade ne akunlu lɔ na ɔkyekyele bɛ gyakɛ ɔbɔle baka nu. (Gyi. 16:19-24) Mɔɔ ɔdole anlenkɛ ne anu la, awozinli kpole rale efiade ɛkɛ ne mɔɔ ɛnee ɔyɛ se kɛ Pɔɔlo nee Saelase banwu bɛ nwo a. Noko, ɛnee Gyihova ɛlɛnea bɛ.​—Edw. 139:12.

12. (a) Kɛzi Kelaese ɛdoavolɛma bu kpɔdekpɔdeyɛlɛ ɛ, na duzu ati ɔ? (b) Dwazotia boni mɔ a Seetan nee ɔ sa zo ne mɔ ɛlɛfa ali gyima a?

12 Ɛnee Gyisɛse ɛlimoa ɛha ɛhile ye ɛdoavolɛma kɛ: “Bɛbayɛ bɛdabɛ noko kpɔdekpɔde.” (Dwɔn 15:20) Ɔti, mɔɔ Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ pɛle nu hɔle Masidonea la ɛnee bɛziezie bɛ nwo bɛmaa kpɔdekpɔdeyɛlɛ. Mɔɔ bɛlɛyɛ bɛ kpɔdekpɔde la, bɛnwunle ye kɛ Seetan a ɛva ɛya a, na tɛ kɛ Gyihova anye ɛnlie bɛ nwo la ati ɔ. Ɛnɛ noko, Seetan asa zo ne mɔ yɛ mɔɔ menli yɛle ye wɔ Felepae la bie. Bɛka yɛ nwo adalɛ edwɛkɛ wɔ sukulu nee gyima nu bɛmaa bɛdwazo bɛtia yɛ. Wɔ maanle bie mɔ azo, ɛzonlenlɛ nu mgbanyima to yɛ ɛzonle wɔ kɔɔto kɛ: ‘Alasevolɛ ne mɔ ɛlɛgyegye yɛ ɔluakɛ bɛlɛkilehile ninyɛne mɔɔ “yɛ diedi ti” yɛdie yɛto nu a ɔnyɛ boɛ a.’ Wɔ ɛleka bie mɔ, bɛbo yɛ mediema azonvolɛ na bɛgua bɛ efiade. Noko, Gyihova ɛlɛnea ɔ muala.​—1 Pita 3:12.

‘Bɛzɔnenle Bɛ Ndɛndɛ Ne Ala’ (Gyima ne 16:25-34)

13. Duzu a maanle pilizama sinzavolɛ ne bizale kɛ: “Duzu a ɔwɔ kɛ meyɛ na meanyia ngoane a?”

13 Ɛnee Pɔɔlo nee Saelase hyia mekɛ na bɛaye bɛ adwenle bɛavi mɔɔ zile kenle ko zɔhane la azo. Noko, bɛkabɔ nɔɔzo bulu nee nwiɔ la, ɛnee bɛnyia anwosesebɛ mɔɔ bɛkola bɛfa ‘bɛyɛ asɔne na bɛto edwɛne bɛye Nyamenle ayɛlɛ a.’ Akee arɛlevilɛ nu ala, azɛlɛkpusulɛ kpole bie zile efiade ɛkɛ ne! Mekɛ mɔɔ pilizama sinzavolɛ ne dwazole na ɔnwunle kɛ efiade ne nlenkɛ ne mɔ ɛbukebuke la ɛnee ɔdwenle kɛ pilizama ne ɛnriandi. Kɛmɔ ɔze kɛ bɛbahwe ɔ nzo kɛ yemaa bɛnriandi la ati, “ɔhwenle ye konle dadeɛ ne kɛ ɔku ɔ nwo.” Noko Pɔɔlo deanle nu kɛ: “Mmaku ɛ nwo, yɛ muala yɛwɔ ɛke!” Pilizama sinzavolɛ ne mɔɔ arɛle ɛbɔ la bizale kɛ: “Yɛmenle mɔ, duzu a ɔwɔ kɛ meyɛ na meanyia ngoane a?” Pɔɔlo nee Saelase ɛnrɛhola ɛnrɛlie ye ngoane, Gyisɛse a bahola alie ye a. Ɔti bɛbuale ye kɛ: ‘Die Awulae Gyisɛse di, na bɛbalie wɔ ngoane.’​—Gyi. 16:25-31.

14. (a) Moalɛ boni a Pɔɔlo nee Saelase vale maanle pilizama sinzavolɛ ne a? (b) Mɔɔ Pɔɔlo nee Saelase vale anyelielɛ gyinlanle kpɔdekpɔdeyɛlɛ nloa la, nyilalɛ boni a vi nu rale a?

14 Asoo pilizama sinzavolɛ ne kpuya ne vi ye ahonle nu ɔ? Pɔɔlo nwunle kɛ ɔvi ye ahonle nu. Ɛnee sinzavolɛ ne le maanle maanle ne anu sonla mɔɔ ɛnze Ngɛlɛlera ne anu a. Saa ɔbahola yeayɛ Kilisienenli a, ɔwɔ kɛ ɔsukoa Ngɛlɛlera ne anu nɔhalɛ titili ne mɔ na ɔdie ɔto nu. Ɔti Pɔɔlo nee Saelase nyianle mekɛ hanle “Gyihova edwɛkɛ ne” hilele ye. Mekɛ mɔɔ ɛnee bɛ nye ɛbolo bɛlɛkilehile Ngɛlɛlera ne anu la, bie a bɛ rɛle vile kɛzi ɛbolɛ ne ɛlɛmaa bɛ nwo afofo bɛ la. Noko sinzavolɛ ne nwunle kɛ bɛ nzi ɛyɛ nganlɛ ngome na ɔmiemianle ɔmaanle bɛ. Akee “bɛzɔnenle ɔdaye nee ye sua nu amra amuala ndɛndɛ ne ala.” Nea kɛzi bɛyilale Pɔɔlo nee Saelase kɛ bɛvale anyelielɛ bɛgyinlanle kpundii la!​—Gyi. 16:32-34.

15. (a) Kɛzi Alasevolɛ dɔɔnwo ɛzukoa Pɔɔlo nee Saelase neazo ne ɛnɛ ɛ? (b) Kɛmɔti a ɔwɔ kɛ yɛsia yɛkɔkpɔla menli mɔɔ wɔ yɛ azɛlɛsinli ne anu la ɛ?

15 Ɛnɛ, Alasevolɛ dɔɔnwo ɛlɛka edwɛkpa ne ɔnva nwo kɛ bɛ diedi ti bɛgua bɛ efiade la, na nvasoɛ ɛra zolɛ kpalɛ kɛ Pɔɔlo nee Saelase ɛdeɛ ne la. Kɛ neazo la, wɔ maanle ko mɔɔ bɛva bɛ sa bɛdo yɛ gyima ne azo la anu, mekɛ bie asɛɛ Alasevolɛ mɔɔ wɔ ɛkɛ la ɛya ko ngyɛnu 40 zukoale Gyihova anwo nɔhalɛ ne wɔ efiade! (Aye. 54:17) Eza yɛ ye nzonlɛ kɛ, azɛlɛkpusulɛ ne zile kolaa na pilizama sinzavolɛ ne akpondɛ moalɛ. Zɔhane ala a, ɛnɛ noko menli bie mɔ mɔɔ bɛndie edwɛkɛ ne la, saa edwɛkɛ to bɛ arɛlevilɛ nu a akee bɛtie a. Saa yɛfa nɔhalɛlilɛ yɛsia yɛkɔkpɔla bɛdabɛ mɔɔ bɛwɔ yɛ azɛlɛsinli ne anu la a, yɛmaa bɛnwu ye kɛ bɛhyia moalɛ a yɛwɔ ɛkɛ.

“Akee Bɛkulo Kɛ Bɛye Yɛ Wɔ Fealeranu Ɔ?” (Gyima ne 16:35-40)

16. Mɔɔ bɛbole Pɔɔlo nee Saelase bɛwiele la, duzu a zile a?

16 Mɔɔ bɛbole bɛ na aleɛ hyenle la, edwɛkɛdivolɛma ne hanle kɛ bɛye bɛ bɛvi efiade. Noko Pɔɔlo hanle kɛ: “Bɛbole yɛ bagua nu mɔɔ yɛnli fɔlɛ wɔ mekɛ mɔɔ yɛle Wulomuma la na bɛguale yɛ efiade. Akee bɛkulo kɛ bɛye yɛ wɔ fealeranu ɔ? Kyɛkyɛ! Maa bɛdabɛ mumua ne bɛrɛla na bɛraye yɛ.” Mɔɔ edwɛkɛdivolɛma ne nwunle kɛ bɛle Wulomuma la “ɛzulolɛ hanle bɛ” ɔluakɛ bɛtietiale mrenyia ne mɔ fanwodi zo. d Edwɛkɛ ne ɛdɔ bɛ nwo zo. Bɛbo ɛdoavolɛma ne bagua nu; akee ɔwɔ kɛ bɛkpa bɛ kyɛlɛ wɔ bagua nu. Bɛzɛlɛle Pɔɔlo nee Saelase kɛ bɛvi Felepae bɛhɔ. Bɛliele bɛdole nu, noko bɛlimoale bɛhɔmaanle ɛdoavolɛma fofolɛ ne mɔ amuala anwosesebɛ. Na akee bɛvile ɛkɛ ne.

17. Debie mɔɔ hyia la boni a ɛdoavolɛma fofolɛ ne mɔ zukoale vile Pɔɔlo nee Saelase kpundiigyinlanlɛ ne anu a?

17 Saa bɛbule Pɔɔlo nee Saelase kɛ bɛle Wulomuma a, anrɛɛ bie a bɛambo bɛ. (Gyi. 22:25, 26) Noko, anrɛɛ ɛdoavolɛma mɔɔ wɔ Felepae la banyia adwenle kɛ, ɔlua nwolɛ adenle mɔɔ bɛlɛ la ati bɛannwu edwɛkpa ne anwo amaneɛ. Kɛzi anrɛɛ ɛhye baha ɛdoavolɛma mɔɔ bɛnle Wulomuma la diedi ɛ? Bɛmɛ, mɛla ne ɛmbɔ bɛ nwo bane ɛnvi ɛbolɛ nwo. Kɛmɔ Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ gyinlanle kpundii la ati, bɛyɛle neazo bɛmaanle diedima fofolɛ ne kɛ Kelaese ɛdoavolɛma bahola agyinla kpundii wɔ kpɔdekpɔdeyɛlɛ nu. Bieko, kɛmɔ Pɔɔlo nee Saelase hanle kɛ ɔwɔ kɛ bɛbu bɛ kɛ maanlema la ati, bɛmaanle edwɛkɛdivolɛma ne nwunle kɛ mɔɔ bɛyɛle la ɛnva mɛla adenle zo. Ɛhye ɛnrɛmaa bɛnrɛyɛ Pɔɔlo agɔnwo mɔ diedima basabasa yɛɛ ɔbabɔ bɛ nwo bane wɔ mɛla adenle zo amaa kenle bie bɛanyɛ bɛ zɔhane bieko.

18. (a) Kɛzi Kilisiene neavolɛma sukoa Pɔɔlo neazo ne ɛnɛ ɛ? (b) Kɛzi ‘yɛgyinla edwɛkpa ne anzi na yɛdua mɛla adenle zo yɛfa yɛsie ɛkɛ’ ɛnɛ ɛ?

18 Ɛnɛ noko, neavolɛma mɔɔ wɔ Kilisiene asafo ne anu la yɛ neazo kpalɛ maa yɛ. Debie biala mɔɔ bɛkulo kɛ bɛ gɔnwo mɔ diedima yɛ la, bɛfi bɛ ɛhulolɛ nu bɛyɛ nwolɛ neazo. Saa yɛkulo kɛ yɛdua mɛla adenle zo yɛbɔ yɛ nwo bane a yɛsuzu nwolɛ kpalɛ kɛ mɔɔ Pɔɔlo yɛle la. Saa ɔhyia a, yɛfa yɛ edwɛkɛ yɛkɔ kɔɔto ngakyile nu amaa yɛanyia banebɔlɛ wɔ mɛla adenle zo yɛava yɛazonle. Tɛ yɛ bodane a le kɛ yɛkakyi mɛla ne, emomu kɛ ‘yɛgyinla edwɛkpa ne anzi na yɛalua mɛla adenle zo yɛava yɛazie ɛkɛ ne’ kɛ mɔɔ Pɔɔlo hɛlɛle hɔmaanle Felepae asafo ne, ɛvolɛ bulu anzi mɔɔ ɛnee bɛdo ye efiade wɔ ɛkɛ ne la. (Fel. 1:7) Noko, ɔnva nwo kɛzi kɔɔto ne babua edwɛkɛ ɛhye mɔ la, yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbahɔ zo ‘yɛabɔ edwɛkpa ne nolo’ wɔ ɛleka biala mɔɔ Nyamenle sunsum ne bahile yɛ adenle la kɛ mɔɔ Pɔɔlo nee ɔ gɔnwo mɔ yɛle la.​—Gyi. 16:10.

a Nea ɛlɛka mɔɔ se “ Luku​—Gyima Ne Kɛlɛvolɛ.”

b Ɔbayɛ kɛ bɛammaa Dwuuma anzi nyianusua wɔ Felepae ɔluakɛ ɛnee sogyama dɔɔnwo de ɛkɛ. Anzɛɛ bie a ɛnee Dwuu mrenyia bulu ɛnle suakpole ne zo​—mrenyia dodo mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛnyia kolaa na bɛazi nyianusua la.

d Wulomuma mɛla kile kɛ ɔwɔ kɛ bɛdua adenle kpalɛ zo bɛdi maanle ne anu sonla edwɛkɛ yɛɛ bɛtɛbuale ye fɔlɛ a ɔnle kɛ bɛtwe ɔ nzo wɔ bagua nu.