TILE 9
“Nyamenle Ɛnnea Sonla Nyunlu”
Bɛhanle edwɛkɛ ne bie bɛhilele maanle maanle ne anu amra mɔɔ bɛtɛpɛle bɛ mrenyiazo la
Ɔgyi Gyima ne 10:1–11:30 azo
1-3. Ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ boni a Pita nyianle ye a, na duzu ati a ɔhyia kɛ yɛte ɔ bo a?
ƐNEE ɔle ɛvolɛ 36 Y.M. Ewia ne ɛmaa Pita anwo ɛyɛ ye wuluwulu wɔ mekɛ mɔɔ ɔlɛyɛ asɔne wɔ sua bie ati zo wɔ Dwɔpa nyevile ne anloa la. Ɔrale sua nu ɛkɛ ne la ɛtɛkyɛle biala. Ɛke mɔɔ yeradɛnla la maa ɔda ali kɛ ɔnyɛ nyeyenu. Bɛfɛlɛ suamenle ne Saemɔn, ɔyɛ nwoma nwo gyima, na tɛ Dwuunli biala a barazokoɛ sonla zɛhae awuke nu a. a Noko ɛnee ɔnrɛhyɛ na Pita azukoa debie titili bie wɔ kɛzi Gyihova ɛnnea sonla nyunlu la anwo.
2 Mekɛ mɔɔ Pita ɛlɛyɛ asɔne la, ɔnyianle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ bie. Dwuunli biala anye ɛnrɛlie mɔɔ ɔnwunle ye la anwo. Ɔnwunle kɛ bɛlɛdwula debie bie mɔɔ le kɛ ɛdanlɛ kpole bie mɔɔ nane mɔɔ Mɛla ne ka kɛ bɛ nwo ɛnde a wɔ nu la aze. Mɔɔ bɛhanle kɛ Pita ɛhu bie ɛli la ɔhanle kɛ: “Metɛdile debie mɔɔ nwolɛ ɛgua evinli na nwolɛ ɛnde la ɛlɛ.” Bɛanga ye kokye ala emomu bɛhanle bɛhilele ye fane nsa kɛ: “Mmaka kɛ ninyɛne mɔɔ Nyamenle ɛde nwolɛ la anwo ɛgua evinli.” (Gyi. 10:14-16) Mɔɔ Pita nwunle ye la maanle ɔyɛle basaa noko yeangyɛ.
3 Duzu a Pita ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne kile a? Ɔwɔ kɛ yɛte mɔɔ ɔkile la abo ɔluakɛ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ɛhye bamaa yɛanwu kɛzi Gyihova bu menli la anwo debie mɔɔ hyia la. Kɛ nɔhalɛ Kilisienema la, yɛnrɛhola yɛnrɛli Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo daselɛ bɔkɔɔ kyesɛ yɛnyia adwenle mɔɔ Nyamenle lɛ ye wɔ menli nwo la bie. Amaa yɛade Pita ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne abo la, bɛmaa yɛzuzu edwɛkɛ mɔɔ sisile mɔɔ fale nwolɛ la anwo.
“Ɔbodo Nyamenle Dahuu” (Gyima ne 10:1-8)
4, 5. Kɔnileɛse a le nwane, na duzu a zile wɔ mekɛ mɔɔ ɛnee ɔlɛyɛ asɔne la ɛ?
4 Ɛnee Pita ɛnze mɔɔ ɛzi wɔ Sizalia mɔɔ wɔ Dwɔpa sɔlɔ kɛyɛ mayɛlɛ 30 la wɔ kenle mɔɔ aleɛ kye a ɔbanyia ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne la. Ɛnee Nyamenle ɛye ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ bie ɛhile Kɔnileɛse. Kɔnileɛse nea Wulomu sogyama 100 anwo zo yɛɛ “ɔsulo Nyamenle.” b Ɔle abusua tile kpalɛ ɔluakɛ ɛnee “ɔ nee ye sua nu amra amuala sonle Nyamenle.” Kɔnileɛse ɛnle awie mɔɔ ɛhakyi ɛrayɛ Dwuunli a; ɔle maanle maanle ne anu sonla mɔɔ bɛtɛpɛle ye mrenyiazo a. Noko, ɛnee ɔse Dwuuma mɔɔ ɛnlɛ bie la anwunvɔne na ɔboa bɛ. Nrenyia nɔhavo ɛhye ‘bodo Nyamenle dahuu.’—Gyi. 10:2.
5 Kɛyɛ ewiazo dɔne nsa mɔɔ Kɔnileɛse ɛlɛyɛ asɔne la, ɔnyianle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ na anwumabɔvolɛ bie hanle hilele ye kɛ: “Nyamenle ɛde wɔ asɔneyɛlɛ na ɔkakye ninyɛne mɔɔ ɛyɛ ɛboa ehyiavolɛma la.” (Gyi. 10:4) Kɔnileɛse yɛle mɔɔ anwumabɔvolɛ ne hanle la, ɔzoanle menli kɛ bɛhɔvɛlɛ ɛzoanvolɛ Pita bɛrɛla. Kɔnileɛse ɛlɛba aranyia nwolɛ adenle bie mɔɔ ɛnee ɔyɛ se kɛ ɔbanyia la. Ɛnee ɔlɛba yearayɛ Kilisienenli.
6, 7. (a) Maa neazo mɔɔ kile kɛ Nyamenle tie menli mɔɔ kulo kɛ bɛnwu ye amgba la asɔneyɛlɛ la. (b) Duzu a ɛhye maa ɔda ali a?
6 Asoo ɛnɛ noko Nyamenle tie menli mɔɔ kulo kɛ bɛnwu ye amgba la asɔneyɛlɛ ɔ? Suzu neazo bie anwo. Raalɛ bie mɔɔ wɔ Albania la asa hanle Ɛzinzalɛ Arane mɔɔ ka ngakula ɛtetelɛ nwo edwɛkɛ la ko. c Ɔhanle ɔhilele Dasevolɛ ne mɔɔ rale ye ɛkɛ ne la kɛ: “Ɛze kɛ ɛnee melɛyɛ asɔne meazɛlɛ Nyamenle kɛ ɔboa me ɔmaa mentete me mra mraalɛ ne mɔ ɔ? Ɔdaye a ɔzoanle wɔ a! Mɔɔ mehyia nwo la a wɔva wɔmaa me a!” Raalɛ ne nee ɔ mra ne mɔ bɔle ɔ bo kɛ bɛsukoa debie, nzinlii ɔ hu noko rabokale bɛ nwo.
7 Asoo neazo kokye ɛhye ala a wɔ ɛkɛ ɔ? Kyɛkyɛ! Yɛte anwubielɛ ɛhye mɔ bie wɔ ewiade amuala—ɔti ɔnzi mgbane. Duzu a ɛhye maa ɔda ali a? Mɔɔ limoa la, Gyihova tie menli mɔɔ kpondɛ ye la asɔneyɛlɛ. (1 Arl. 8:41-43; Edw. 65:2) Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, anwumabɔvolɛma boa yɛ wɔ yɛ edwɛkɛhanlɛ gyima ne anu.—Yek. 14:6, 7.
Gyima ne 10:9-23a)
“Ɛnee Pita Ɛyɛ Basaa” (8, 9. Duzu a sunsum ne maanle Pita nwunle ye a, na boni a ɔyɛle ye wɔ nwo a?
8 Ɛnee Pita tɛbɔ sua ne ati zo na ‘yeyɛ basaa’ wɔ mɔɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne kile la anwo. Mekɛ ne anu ala, menli mɔɔ Kɔnileɛse zoanle bɛ la rale sua nu ɛkɛ. (Gyi. 10:17) Asoo Pita mɔɔ ɛkpo ye fane nsa kɛ ɔnrɛli debie mɔɔ Mɛla ne kile kɛ nwolɛ ɛnde la bahɔ awie mɔɔ ɛnle Dwuunli la sua nu ɔ? Wɔ adenle bie azo, sunsum ne maanle ɔnwunle Nyamenle ɛhulolɛdeɛ wɔ edwɛkɛ ɛhye anwo. Bɛhanle bɛhilele Pita kɛ: “Nea! Menli nsa bie ɛlɛkpondɛ wɔ. Ɔti siezie ɛ nwo na dwu aze na ɛ nee bɛ ɛhɔ, mmamaa wɔ adwenle nu yɛ wɔ kesee ɔluakɛ medame a mezoa bɛ a.” (Gyi. 10:19, 20) Ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne zieziele Pita maanle ɔlile sunsum nwuanzanwuanza ne adehilelɛ zo.
9 Mɔɔ Pita nwunle kɛ Nyamenle a maanle Kɔnileɛse zoanle menli rale ye ɛkɛ ne la, ɔmaanle nyɛvolɛ ne mɔ rale sua nu “na ɔzokoɛle bɛ wɔ ɛkɛ.” (Gyi. 10:23a) Mekɛ mɔɔ Pita nwunle Nyamenle ɛhulolɛdeɛ ne la, ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔkakyi ye adwenle.
10. Kɛzi Gyihova kile ye menli ne adenle ɛ, na kpuya boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo a?
10 Badwu ɛnɛ, Gyihova kile ye menli adenle ngyikyi ngyikyi. (Mrɛ. 4:18) Ɔlɛdua ye sunsum nwuanzanwuanza ne azo yeahile “akɛlɛ nɔhavo nee badwema ne” adenle. (Mat. 24:45) Ɔyɛ a, bɛyɛ nzenzaleɛ wɔ kɛzi yɛte Nyamenle Edwɛkɛ ne abo la anu anzɛɛ bɛyɛ nzenzaleɛ wɔ ahyehyɛdeɛ ne ngyehyɛleɛ bie mɔ anu. Ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo kɛ: ‘Kɛzi meyɛ me nyɛleɛ wɔ nzenzaleɛ ɛhye mɔ anwo ɛ? Asoo medie adehilelɛ mɔɔ sunsum ne fa maa wɔ ninyɛne ɛhye mɔ anwo la meto nu ɔ?’
Pita ‘Hanle Kɛ Bɛzɔne Bɛ’ (Gyima ne 10:23b-48)
11, 12. Mɔɔ Pita hɔdwule Sizalia la duzu a ɔyɛle a, na duzu a ɛnee yenwu ye a?
11 Pita nyianle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne la, ye alehyenlɛ nu ɔ nee menli ngɔnla—menli nsa ne mɔɔ Kɔnileɛse zoanle bɛ la nee “mediema nsia” mɔɔ bɛle Dwuuma mɔɔ bɛvi Dwɔpa la hɔle Sizalia. (Gyi. 11:12) Kɛmɔ ɛnee Kɔnileɛse ɛlɛkendɛ Pita la ati ɔvɛlɛvɛlɛle “ye mbusuafoɔ nee ɔ gɔnwo mɔ” mɔɔ ɔbayɛ kɛ bɛ muala bɛle maanle maanle ne anu amra la ɔmaanle bɛrayiale. (Gyi. 10:24) Mɔɔ Pita radwule Sizalia la, ɔyɛle debie mɔɔ bie a yeandwenle nwo ɛlɛ kɛ ɔbayɛ la: Ɔhɔle maanle maanle ne anu sonla sua nu! Pita hilele nu kɛ: “Bɛdabɛ bɛze ye wienyi kɛ mɛla ɛmmaa adenle kɛ Dwuunli nee awie mɔɔ ɔnle Dwuunli la kɛdu anzɛɛ ɔkɛbikye ye, noko Nyamenle ɛmaa menwu ye kɛ ɔnle kɛ mebu awie biala kɛ ɔ nwo ɛgua evinli anzɛɛ ɔ nwo ɛnde.” (Gyi. 10:28) Kɛkala Pita ɛde ɔ bo kɛ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne ɛnvale aleɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ awie di la angomekye anwo, emomu eza ɔnle kɛ ɔbu “awie biala [maanle maanle ne anu sonla bɔbɔ] kɛ ɔ nwo ɛgua evinli.”
“Ɛnee Kɔnileɛse ɛlɛkendɛ bɛ yemɔti ɔvɛlɛvɛlɛle ye mbusuafoɔ nee ɔ gɔnwo mɔ ɔmaanle bɛrayiale.”—Gyima ne 10:24
12 Ɛnee menli ne ɛlɛkendɛ kɛ bɛtie Pita. Kɔnileɛse hanle kɛ, “Kɛkala yɛ muala yɛyia nu wɔ Nyamenle anyunlu na yɛtie mɔɔ Gyihova ɛva ɛmaa wɔ kɛ ɛha ɛhile yɛ la amuala.” (Gyi. 10:33) Saa ɛte edwɛkɛ zɛhae bie ɛfi anyelielɛnli bie ɛkɛ a, nea kɛzi ɔbamaa ɛ nye alie la! Pita vale edwɛkɛ ɛhye mɔɔ ka ahonle la bɔle ye edwɛkɛ ne abo kɛ: “Akee mede ɔ bo bɔkɔɔ kɛ Nyamenle ɛnnea sonla nyunlu, na wɔ maanle biala anu awie biala mɔɔ sulo ye na ɔyɛ mɔɔ ɔle tenlene la, ɔdie ye ɔto nu.” (Gyi. 10:34, 35) Pita ɛnwu kɛ kɛzi Nyamenle bu awie la ɛngyi kɛzi ahenle kɔla de, maanle mɔɔ ɔvi nu anzɛɛ debie gyɛne bie azo. Pita hɔle zo lile Gyisɛse ɛzonlenlɛ gyima ne, ye ewule ne nee ye ewudwazo ne anwo daselɛ.
13, 14. (a) Duzu a Kɔnileɛse nee maanle maanle ne anu amra gyɛne mɔɔ rayɛle Kilisienema wɔ 36 Y.M. la kile a? (b) Duzu ati a ɔnle kɛ yɛbua menli mɔɔ yɛdi bɛ daselɛ la ndɛne a?
13 Debie mɔɔ bie ɛtɛsile ɛlɛ la zile: “Mɔɔ Pita anloa wɔ zo ɔlɛtendɛ la,” bɛwolale sunsum nwuanzanwuanza ne bɛguale “maanle maanle ne anu amra” anwo zo. (Gyi. 10:44, 45) Ɛhye ala a le kɛlɛtokɛ mɔɔ wɔ Ngɛlɛlera ne anu mɔɔ kile kɛ bɛwolale sunsum ne bɛguale awie anwo zo kolaa na bɛazɔne ye a. Mɔɔ Pita nwunle kɛ Nyamenle ɛlie maanle maanle ne anu amra ɛdo nu la “ɔhanle kɛ bɛzɔne bɛ.” (Gyi. 10:48) Menli ɛhye mɔ mɔɔ rayɛle diedima wɔ ɛvolɛ 36 Y.M. la kile kɛ nwolɛ adenle titili bie mɔɔ Dwuuma lɛ la ɛra awieleɛ. (Dan. 9:24-27) Pita vale “Belemgbunlililɛ ne sanvɛ ne” mɔɔ tɔ zo nsa nee mɔɔ li awieleɛ la lile gyima wɔ mekɛ ɛhye anu. (Mat. 16:19) Sanvɛ ɛhye bukele nwolɛ adenle maanle maanle maanle ne anu amra mɔɔ bɛtɛpɛle bɛ mrenyiazo la rayɛle Kilisienema mɔɔ bɛva sunsum nwuanzanwuanza ne bɛkpokpa bɛ a.
14 Kɛ Belemgbunlililɛ nolobɔlɛma mɔɔ wɔ ɛkɛ ne ɛnɛ la, yɛze kɛ “Nyamenle ɛnnea sonla nyunlu.” (Wlo. 2:11) Ɔkulo kɛ “ɔdie menli ngakyile kɔsɔɔti.” (1 Tim. 2:4) Ɔti ɔnle kɛ yɛbua menli mɔɔ yɛdi bɛ daselɛ la ndɛne. Yɛ gyima a le kɛ yɛbali Belemgbunlililɛ ne anwo daselɛ bɔkɔɔ, ɛhye kile kɛ ɔwɔ kɛ yɛka edwɛkɛ ne yɛkile menli kɔsɔɔti ɔnva nwo kɛzi bɛ kɔla de, maanle mɔɔ bɛvi nu anzɛɛ ɛzonlenlɛ mɔɔ bɛwɔ nu la.
“Bɛanga Edwɛkɛ Bieko, Na Bɛwulale Nyamenle Anyunlunyia” (Gyima ne 11:1-18)
15, 16. Duzu ati a Dwuuma bie mɔ dendɛle tiale Pita a, na kɛzi ɔhilehilele mɔɔ ɔyɛle la anu ɛ?
15 Ɔda ali kɛ ɛnee ɔyɛ Pita fɛ kɛ ɔbaha mɔɔ ɛzi la yeahile mediema ne mɔ, ɔti ɔhɔle Gyɛlusalɛm. Bie a bɛdele maanle maanle ne anu amra mɔɔ bɛtɛpɛle bɛ mrenyiazo mɔɔ ‘bɛlie Nyamenle edwɛkɛ ne bɛdo nu’ la anwo edwɛkɛ ne kolaa na yeadwu ɛkɛ. Mɔɔ Pita dwule ɛkɛ ne la yeangyɛ, “menli mɔɔ gyi mrenyiazo ɛpɛlɛ ne anzi la bɔle ɔ bo dendɛle tiale ye.” Ɛnee ɔgyegye bɛ kɛ ɔhɔle “menli mɔɔ bɛtɛpɛle bɛ mrenyiazo” la sua nu ɔ nee bɛ “hɔlile debie” la. (Gyi. 11:1-3) Tɛ menli ɛhye mɔ mɔɔ bɛrayɛ Kelaese ɛdoavolɛma la a le bɛ ngyegyelɛ ne a. Emomu, ɛnee Dwuuma zɔhane ɛlɛkile kɛ kyesɛ maanle maanle ne anu amra di Mɛla ne mɔɔ bie a le mrenyiazo ɛpɛlɛ la azo kolaa na bɛahola bɛazonle Gyihova kpalɛ. Ɔda ali kɛ ɛnee ɔyɛ se ɔmaa ɛdoavolɛma mɔɔ le Dwuuma la bie mɔ kɛ bɛbagyakyi Mosisi Mɛla ne azo ɛlilɛ.
16 Kɛzi Pita hilehilele mɔɔ ɔyɛle la anu ɛ? Kɛ mɔɔ Gyima ne 11:4-16 kile la, ɔvale daselɛ nna mɔɔ kile kɛ Nyamenle a hilele ye adenle la ɔmaanle: (1) ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne (Ngyehyɛnu 4-10); (2) edwɛkɛ mɔɔ sunsum ne hanle hilele ye (Ngyehyɛnu 11, 12); (3) anwumabɔvolɛ ne mɔɔ hɔle Kɔnileɛse ɛkɛ ne (Ngyehyɛnu 13, 14); yɛɛ (4) sunsum nwuanzanwuanza ne mɔɔ bɛwolale bɛguale bɛ nwo zo la. (Ngyehyɛnu 15, 16) Pita vale kpuya bie mɔɔ yɛ anyelielɛ la dwulale ye edwɛkɛ ne kɛ: “Ɔti saa Nyamenle ɛva ahyɛlɛdeɛ ne [sunsum nwuanzanwuanza] mɔɔ ɔfa ɔmaa mgbane mɔɔ ɔvale ɔmaanle yɛ la bie yemaa bɛdabɛ mɔɔ bɛlie Awulae Gyisɛse Kelaese bɛli la a, ɛnee mame a le nwane mɔɔ ɔwɔ kɛ mesi Nyamenle adenle a?”—Gyi. 11:17.
17, 18. (a) Kɛzi Pita daselɛlilɛ ne yɛle sɔnea maanle Dwuu Kilisienema ɛ? (b) Duzu ati a ɔbahola yeayɛ se kɛ yɛbamaa koyɛlɛ adɛnla asafo ne anu a, na kpuya boni mɔ a ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo a?
17 Pita daselɛlilɛ ne yɛle sɔnea maanle Dwuu Kilisienema. Asoo bɛbahola bɛagyakyi sonla nwo adwenle ɛtane biala mɔɔ bɛlɛ la na bɛalie maanle maanle ne anu amra mɔɔ bɛzɔne bɛ fofolɛ la bɛado nu kɛ bɛ mediema Kilisienema ɔ? Kɛlɛtokɛ ne ka kɛ: “Mɔɔ [ɛzoanvolɛma ne nee Dwuuma gyɛne mɔɔ le Kilisienema la] dele ɛhye la bɛanga edwɛkɛ bieko, na bɛwulale Nyamenle anyunlunyia bɛhanle kɛ: ‘Yemɔti Nyamenle ɛmaa menli mɔɔ wɔ maanle maanle ne anu la adenle kɛ bɛnlu bɛ nwo na bɛnyia ngoane.’” (Gyi. 11:18) Adwenle kpalɛ zɔhane mɔɔ bɛnyianle la maanle koyɛlɛ dɛnlanle asafo ne anu.
18 Ɔbahola yeayɛ se kɛ yɛbamaa koyɛlɛ adɛnla asafo ne anu ɔluakɛ nɔhalɛ azonvolɛ vi “maanle maanle nee mbusua nee menli nee aneɛ ngakyile nu.” (Yek. 7:9) Ɔti, yɛlɛ menli mɔɔ asolo bɛ kɔla nee kɛzi bɛtetele bɛ la wɔ asafo dɔɔnwo anu. Ɔwɔ kɛ yɛbiza yɛ nwo kɛ: ‘Asoo meye menli nwo adwenle ɛtane biala mevi me nu ɔ? Asoo mebɔ kpɔkɛ kɛ menrɛmaa nyeyenu subane le kɛ maanle nwo ɛhulolɛ, aneɛ nee amaamuo nwo ɛhulolɛ mɔɔ wɔ ewiade ɛhye anu la ɛnrɛha kɛzi mebu me mediema Kilisienema la ɔ?’ Kakye mɔɔ dole Pita (Sifase) wɔ mekɛ mɔɔ maanle maanle ne anu amra rayɛle diedima la. Ɔmaanle menli nwo adwenle ɛtane mɔɔ menli bie mɔ lɛ la nyianle ɔ nwo zo tumi na “ɔhwenle ɔ nwo ɔvile” maanle maanle ne anu amra mɔɔ bɛle Kilisienema la anwo na ɛnee ɔwɔ kɛ Pɔɔlo tea ye. (Gal. 2:11-14) Bɛmaa dahuu yɛnlea boɛ wɔ menli nwo adwenle ɛtane nwo.
“Menli Dɔɔnwo Rayɛle Diedima” (Gyima ne 11:19-26a)
19. Nwane mɔ a Anteɔko Dwuuma mɔɔ le Kilisienema la lile bɛ daselɛ a, na boni a vi nu rale a?
19 Asoo Gyisɛse ɛdoavolɛma bɔle ɔ bo lile maanle maanle ne anu amra daselɛ ɔ? Nea mɔɔ zile nzinlii wɔ Anteɔko mɔɔ wɔ Selea la. d Dwuuma dɔɔnwo wɔ suakpole ne azo noko ɛnee akɛsakɛsa ekyi wɔ Dwuuma ne nee maanle maanle ne anu amra mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la avinli. Ɔti ɛnee Anteɔko le ɛleka kpalɛ mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛka edwɛkɛ ne bie bɛkile bɛ a. Ɛke a Dwuuma bie mɔɔ bɛle ɛdoavolɛma la hanle edwɛkpa ne hilele “menli mɔɔ ka Giliki aneɛ la” a. (Gyi. 11:20) Tɛ menli mɔɔ ka Giliki aneɛ la angomekye a bɛlile bɛ daselɛ a, emomu bɛlile maanle maanle ne anu amra noko daselɛ. Gyihova yilale gyima ne azo na “menli dɔɔnwo rayɛle diedima.”—Gyi. 11:21.
20, 21. Kɛzi Baanabase lale mɛlɛbɛnwoaze ali ɛ, na kɛzi yɛbahola yɛala mɛlɛbɛnwoaze zɔhane bie ali wɔ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anu ɛ?
20 Amaa bɛayɛ azɛlɛsinli ɛhye mɔɔ so ma la anu gyima la, Gyɛlusalɛm asafo ne zoanle Baanabase wɔ Anteɔko. Ɛnee menli dɔɔnwo anye die edwɛkɛ ne anwo ɔti ɛnee ɔ ngomekye ɔnrɛhola ɔnrɛyɛ gyima ɛhye. Sɔɔlo mɔɔ nzinlii ɔbayɛ ɛzoanvolɛ yeamaa maanle maanle ne la boale ye. (Gyi. 9:15; Wlo. 1:5) Asoo Baanabase nee Sɔɔlo bazu ɔ? Kyɛkyɛ, Baanabase lale mɛlɛbɛnwoaze ali. Ɔlimoale ɔhɔle Taasɛse ɔhɔkpondɛle Sɔɔlo na ɔ nee ye ziale rale Anteɔko kɛ ɔraboa ye. Bɛvale ɛvolɛ ko bɛbɔle nu bɛmaanle asafo ne mɔɔ wɔ ɛkɛ ne la anwosesebɛ.—Gyi. 11:22-26a.
21 Kɛzi yɛbahola yɛala mɛlɛbɛnwoaze ali wɔ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne anu ɛ? Subane ɛhye maa yɛdie yɛto nu kɛ tɛ debie biala a yɛbahola yɛayɛ a. Yɛ muala yɛ anwosesebɛ ɛnzɛ. Kɛ neazo la, bie a bie mɔ bɔ mɔdenle wɔ kɛzi bɛfa yɛ mbuluku ne mɔ bɛmaa la anu noko ɔyɛ se ɔmaa bɛ kɛ bɛbayɛ sia kɔkpɔla anzɛɛ bɛbabɔ Baebolo ɛzukoalɛ bo. Saa ɛkulo kɛ ɛnyia anyuhɔlɛ wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne afoa bie anu a, duzu ati a ɛmmaa awie ɛmboa wɔ a? Saa ɛyɛ zɔ a, bie a ɛbahola wɔali daselɛ kpalɛ na ɛ nye alie wɔ wɔ ɛzonlenlɛ gyima ne anu.—1 Kɔl. 9:26.
‘Bɛvale Debie Bɛhɔmaanle’ (Gyima ne 11:26b-30)
22, 23. Kɛzi mediema mɔɔ wɔ Anteɔko la lale ɛlɔlɛ ali ɛ, na kɛzi Nyamenle menli da subane ko ne ala bie ali ɛnɛ ɛ?
22 Anteɔko a bɛlimoale “bɛluale Nyamenle adehilelɛ zo bɛvɛlɛle ɛdoavolɛma ne Kilisienema a.” (Gyi. 11:26b) Duma ɛhye mɔɔ Nyamenle maanle bɛvale bɛvɛlɛle bɛ la fɛta menli mɔɔ sukoa Kelaese wɔ bɛ ɛbɛlabɔlɛ nu la. Mekɛ mɔɔ maanle maanle ne anu amra rayɛle Kilisienema la, asoo mediema ɛlɔlɛ dɛnlanle bɛ nee Dwuuma ne avinli ɔ? Suzu mɔɔ zile wɔ mekɛ mɔɔ ɛhɔne kpole bie zile wɔ ɛvolɛ 46 Y.M. anu la anwo nea. e Wɔ tete ne, saa ɛhɔne ba a ehyiavolɛma mɔɔ bɛnlɛ ezukoa anzɛɛ aleɛ la a ɔka bɛ kpalɛ a. Mɔɔ ɛhɔne ɛhye zile la, Dwuu Kilisienema mɔɔ wɔ Dwudiya mɔɔ ɔbayɛ kɛ bɛ nuhua dɔɔnwo le ehyiavolɛma la a ɛnee hyia moalɛ nwo a. Mekɛ mɔɔ mediema mɔɔ wɔ Anteɔko—mɔɔ maanle maanle ne anu amra boka nwo la dele ɛhye la ‘bɛvale debie bɛhɔmaanle mediema mɔɔ wɔ Dwudiya la.’ (Gyi. 11:29) Nea kɛzi bɛvile bɛ ahonle nu bɛlale mediema ɛlɔlɛ ali a!
23 Ɛnɛ, Nyamenle menli noko yɛ zɔ. Saa yɛte kɛ yɛ mediema mɔɔ bɛwɔ maanle gyɛne zo anzɛɛ yɛ maanle nu la hyia moalɛ a, yɛfi yɛ ɛhulolɛ nu yɛboa bɛ. Ɔfese Kɔmatii ne mɔ yɛ ye ndɛ te Esiane Nwo Moalɛ Kɔmatii kɛ bɛnlea yɛ mediema mɔɔ bɛlɛnwu amaneɛ ɔluakɛ bie a esiane le kɛ ahumuakyima, azɛlɛkpusulɛ yɛɛ nyevile ɛyi ɛrava bɛ la ati. Mɔdenle ɛhye mɔɔ yɛbɔ yɛboa yɛ mediema la kile kɛ yɛkulo bɛ kpalɛ.—Dwɔn 13:34, 35; 1 Dwɔn 3:17.
24. Kɛ ɔkɛyɛ na yɛahile kɛ yɛte Pita ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne abo kpalɛ ɛ?
24 Kɛ nɔhalɛ Kilisienema la, yɛte kɛzi ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ ne mɔɔ Pita nyianle ye wɔ sua ne ati zo wɔ Dwɔpa wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la anu la anwo hyia la abo kpalɛ. Yɛsonle Nyamenle mɔɔ ɔnnea sonla nyunlu la. Ɔkulo kɛ yɛdi ye Belemgbunlililɛ ne anwo daselɛ bɔkɔɔ, mɔɔ kile kɛ yɛbaha edwɛkɛ ne yɛahile menli ɔnva nwo kɛzi bɛ kɔla de, maanle mɔɔ bɛvi nu anzɛɛ dibilɛ mɔɔ bɛlɛ la. Ɔti bɛmaa yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbaha edwɛkpa ne yɛahile awie biala mɔɔ badie la.—Wlo. 10:11-13.
Saa yɛ mediema hyia moalɛ a, yɛfi yɛ ɛhulolɛ nu yɛboa bɛ
a Ɛnee Dwuuma bie mɔ ɛmbu awie mɔɔ yɛ nwoma nwo gyima la ɔluakɛ gyima ne maa ɔfa ɔ sa ɔka nane funli yɛɛ ɔfa twea ebinli ɔyɛ nwoma nwo gyima. Ɛnee bɛbu menli mɔɔ yɛ nwoma nwo gyima la kɛ bɛnfɛta kɛ bɛkɔ ɛzonlenlɛsua ne anu, yɛɛ ɔvi bɛ gyima nu too mɔɔ kɔ sua zo la tendenle ɔwɔ kɛ yɛ kubit 50 anzɛɛ fuutu 70. Ɔbayɛ kɛ ɛhye ati a ɛnee Saemɔn sua ne wɔ “nyevile ne anloa la.”—Gyi. 10:6.
b Nea ɛlɛka “ Kɔnileɛse Nee Wulomu Sogyama.”
c Edwɛkɛ ne mɔɔ se “Reliable Advice for Raising Children” la rale November 1, 2006 ɛdeɛ ne mukelɛ 4 kɔdwu 7.
d Nea ɛlɛka “ Anteɔko Mɔɔ Wɔ Selea.”
e Dwuunli tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ Josephus hanle “ɛhɔne kpole” ɛhye mɔɔ rale Claudius mekɛ zo la anwo edwɛkɛ (41-54 Y.M.).