TILE 10
“Gyihova Edwɛkɛ Ne Hɔle Zo Dɛlɛle”
Pita nyianle ɔ ti, yɛɛ kpɔdekpɔdeyɛlɛ ammaa bɛangyakyi edwɛkpa ne nolobɔlɛ
Ɔgyi Gyima ne 12:1-25 azo
1-4. Tɛnlabelɛ mɔɔ anu yɛ se la boni a Pita hɔle nu a, na saa ɛdawɔ a anrɛɛ kɛzi ɛbade nganeɛ ɛ?
PITA dele kɛ bɛdo mbulalɛ anlenkɛ kpole ne anu wɔ ɔ nzi. Bɛgua ye kyeenyi yɛɛ Wulomu sogyama nwiɔ ɛlɛfa ye ahɔdo efiade. Ɔbali dɔnehwele dɔɔnwo wɔ efiade ɛkɛ ne, bie a kenle dɔɔnwo bɔbɔ amaa yeanwu mɔɔ bɛbava bɛayɛ ye la. Ɔto ɔ nye a mɔɔ ɔnwu ye la a le efiade bane ne mɔ, ye kyeenyi ne yɛɛ sinzavolɛma ne.
2 Ndɛne mɔɔ bɛbua Pita la anu yɛ se kpalɛ. Belemgbunli Hɛlɔdo Agelepa I ɛyɛ ye adwenle kɛ ɔku Pita. a Nɔhalɛ nu, ɔbaye Pita yeamaa menli ne wɔ Akpabɛnwo ne anzi, na fɔlɛ mɔɔ bɛbua ye kɛ ɔfɛta ewule la bamaa menli ne anye alie. Ɛhye ɛnle ɛnwunlonwunlanlɛ bie ala. Ɛnee ɔtɛkyɛle biala a Hɛlɔdo ɛhu Gyemise mɔɔ le ɛzoanvolɛ kɛ Pita ala la a.
3 Ɛnee aleɛ kye a bɛbahu Pita. Duzu a Pita ɛlɛdwenle nwo wɔ efiade awozinli ne anu a? Asoo ɔhakyele kɛ Gyisɛse hanle ye mekɛ bie kɛ awie bava kyeenyi akyekye ye na yeava ye yeahɔ ɛleka mɔɔ ɔngulo la—ewule nu ɔ? (Dwɔn 21:18, 19) Bie a Pita nyianle adwenle kɛ akee mekɛ ne ɛdwu.
4 Saa ɛdawɔ a anrɛɛ kɛzi ɛbade nganeɛ ɛ? Menli dɔɔnwo anwo babubu bɛ na bɛanyia adwenle kɛ bɛ anyelazo ɛwie. Kɛ Gyisɛse Kelaese nɔhalɛ ɛdoavolɛma la, asoo yɛnlɛ anyelazo wɔ tɛnlabelɛ biala mɔɔ yɛbayia ye la anu ɔ? Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi kɛzi Pita nee ɔ gɔnwo mɔ Kilisienema yɛle bɛ nyɛleɛ wɔ kpɔdekpɔdeyɛlɛ mɔɔ bɛyiale ye la anu a? Maa yɛnlea.
‘Asafo Ne Zɛlɛle Ɛsesebɛ’ (Gyima ne 12:1-5)
5, 6. (a) Duzu ati a Belemgbunli Hɛlɔdo Agelepa I gyegyele Kilisiene asafo ne a na kɛzi ɔyɛle ye ɛ? (b) Duzu ati a ɛnee Gyemise ewule ne le sɔnea maa asafo ne a?
5 Kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ tile mɔɔ li ɛhye anyunlu la anu la, Kɔnileɛse mɔɔ le maanle maanle ne anu sonla mɔɔ nee ye sua nu amra rayɛle diedima la ɛnee le anyelielɛ edwɛkɛ maa Kilisiene asafo ne. Noko ɔbayɛ kɛ ɔyɛle Dwuuma mɔɔ bɛnle diedima la azibɛnwo kɛ Dwuu Kilisienema dɔɔnwo nee menli mɔɔ ɛnle Dwuuma la ɛlɛsonle wɔ anzodwolɛ nu la.
6 Hɛlɔdo mɔɔ le maanyɛlɛnli mɛlɛbɛla la nwunle ye kɛ saa ɔkpɔ Kilisienema a, Dwuuma anye balie ɔ nwo, ɔti ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔkpɔ bɛ. Ɔbayɛ kɛ ɔdele kɛ ɛnee Gyemise bikye Gyisɛse Kelaese kpalɛ. Ɔti, Hɛlɔdo vale “konle dadeɛ [hunle] Dwɔn adiema Gyemise.” (Gyi. 12:2) Nea sɔnea mɔɔ ɛdo asafo ne la! Gyemise le ɛdoavolɛma nsa ne mɔɔ nwunle Gyisɛse ɛhakyilɛ ne nee nwanwane ninyɛne ngakyile mɔɔ ɛzoanvolɛma gyɛne annwu ye la anu ko. (Mat. 17:1, 2; Maake 5:37-42) Gyisɛse vɛlɛle Gyemise nee ɔ diema Dwɔn “Ɛsɛlɛmanye Mralɛ” ɔluakɛ ɛnee bɛfa mɔdenlebɔlɛ bɛyɛ debie. (Maake 3:17) Ɔti ɛzoanvolɛ mɔɔ lɛ akɛnrazilɛ, ɔdi nɔhalɛ na menli kulo ye edwɛkɛ la vile asafo ne asa.
7, 8. Duzu a asafo ne yɛle ye wɔ Pita efiadelalɛ ne anwo a?
7 Dwuuma ne anye liele Gyemise ɛhunlɛ ne anwo, kɛ mɔɔ ɛnee Agelepa kpondɛ la. Ɛhye maanle ɔ ti anu yɛle ye fɛ na ɔkpɔle Pita noko. Kɛ mɔɔ yɛlimoa yɛnwu ye la, ɔmaanle bɛhyele Pita. Ɔbayɛ kɛ Agelepa hakyele kɛ bɛguale ɛzoanvolɛma ne efiade la bɛluale nwanwane adenle zo bɛvindele, kɛ mɔɔ yɛnwunle ye wɔ buluku ɛhye Tile 5 ne la. Amaa ɛhye bieko anzi la, Hɛlɔdo vale Pita dole sinzavolɛma 2 avinli, na ɔmaanle sogyama 16 hakyihakyile bɛ nwo zinzale ye alehyenlɛ nee aledwolɛ na ɛzoanvolɛ ne annriandi. Saa Pita nriandi a, bɛbahu sinzavolɛma zɔhane bazie ɔ gyakɛ anu. Wɔ tɛnlabelɛ ɛsesebɛ ɛhye anu, duzu a Pita agɔnwo mɔ Kilisienema bayɛ a?
8 Ɛnee asafo ne ze mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔyɛ la. Gyima ne 12:5 kenga kɛ: “Yemɔti Pita lale efiade ne, noko asafo ne zɛlɛle Nyamenle ɛsesebɛ maanle ye.” Bɛvile bɛ ahonle nu bɛyɛle asɔne ɛsesebɛ bɛmaanle bɛ diema kulovolɛ ne. Gyemise ewule ne ammaa bɛ sa nu ando; yɛɛ yeammaa bɛannyia adwenle kɛ nvasoɛ biala ɛnle asɔneyɛlɛ zo. Gyihova bu asɔneyɛlɛ kɛ nwolɛ hyia kpalɛ. Saa ɔ nee ye ɛhulolɛdeɛ yia a, ɔbua. (Hib. 13:18, 19; Gye. 5:16) Ɛhye le debie mɔɔ ɔwɔ kɛ Kilisienema maa nwolɛ kyia bɛ ɛnɛ a.
9. Duzu a yɛbahola yɛazukoa yɛavi asɔne mɔɔ Pita agɔnwo mɔ Kilisienema yɛle la anu a?
9 Ɛze mediema mɔɔ bɛlɛyia sɔnea ɔ? Bie a bɛlɛyɛ bɛ kpɔdekpɔde, arane ɛva ɔ sa ɛdo bɛ gyima ne azo anzɛɛ esiane ɛdo bɛ. Duzu ati a ɛnvi wɔ ahonle nu ɛnyɛ asɔne ɛmmaa bɛ a? Bie noko a ɛze awie mɔ mɔɔ ɛlɛyia ngyegyelɛ gyɛne le kɛ abusua nu ngyegyelɛ, bɛsanudolɛ, anzɛɛ bɛ diedi nwo sɔnea la. Saa ɛdwenledwenle ninyɛne nwo kolaa na wɔayɛ asɔne a, ɛbanwu menli dɔɔnwo mɔɔ ɛbahola wɔabɔ bɛ aluma wɔ wɔ asɔneyɛlɛ nu wɔahile Gyihova, “asɔneyɛlɛ Tievolɛ” ne la. (Edw. 65:2) Kɛ ɔde ye biala la, saa ɛyia ngyegyelɛ a ɛhyia ɛ mediema mrenyia nee mraalɛ mɔɔ bayɛ asɔne amaa wɔ la anwo.
Yɛyɛ asɔne yɛmaa yɛ mediema mɔɔ bɛ diedi ti bɛgua efiade la
“Toa Me” (Gyima ne 12:6-11)
10, 11. Ka kɛzi Gyihova anwumabɔvolɛ ne yele Pita vile efiade la anwo edwɛkɛ.
10 Asoo mɔɔ bado Pita la maanle adwenleadwenle dɔle ɔ nwo ɔ? Yɛngola yɛnga, noko wɔ nɔe ne mɔɔ li awieleɛ wɔ efiade ne la ɛnee Pita ɛlafe botoo wɔ sogyama nwiɔ mɔɔ ɛlɛsinza ye la avinli. Ɛnee nrenyia ɛhye mɔɔ lɛ diedi la ze kɛ ɔnva nwo mɔɔ bazi biala la, Gyihova babɔ ɔ nwo bane. (Wlo. 14:7, 8) Pita andwenle nwolɛ ɛlɛ kɛ nwanwane debie bie bazi. Arɛlevilɛ nu ala, wienyi bie dale efiade ɛkɛ ne. Anwumabɔvolɛ bie ragyinlanle ɛkɛ, ɔbayɛ kɛ sinzavolɛma ne annwu ye, na ndɛndɛ ne ala ɔdunwuele Pita. Na kyeenyi ne mɔɔ gua ɔ sa la—kyeenyi mɔɔ ɔnla aze kɛ bɛkɛtulu—kpolole guale!
“Bɛdwule bulalɛ anlenkɛ kpole ne mɔɔ bɛdua nu bɛfinde suakpole ne azo anloa la, ɔ ngome ɔbukele ɔmaanle bɛ.”—Gyima ne 12:10
11 Anwumabɔvolɛ ne hanle edwɛkɛ sikalɛ bie mɔ hilele Pita kɛ: “Maa ɔyɛ ndɛ dwazo! . . . Wula wɔ tɛladeɛ ne nee wɔ mgbɔlaboa ne. . . . Wula wɔ tɛladeɛ aguzo ne.” Pita diele ye ndɛndɛ. Akee anwumabɔvolɛ ne hanle kɛ: “Toa me,” na Pita yɛle ye zɔ. Bɛvindele bɛvile efiade ne, bɛzenle sinzavolɛma ne anwo na bɛdwule bulalɛ anlenkɛ kpole ne anwo. Kɛ ɔkɛyɛ ne bɛavinde ɛ? Saa Pita dwenlenle kpuya ɛhye anwo a, yeangyɛ yɛɛ ɔnyianle nwolɛ mualɛ ne a. Mɔɔ ɔka ekyii bɛdwu anlenkɛ kpole ne anwo la, “ɔ ngome ɔbukele ɔmaanle bɛ.” Mɔɔ Pita kanwu ye la, ɛnee bɛpɛ nu wɔ anlenkɛ kpole ne anu na bɛgyi gua ne azo, akee anwumabɔvolɛ ne minlinle. Ɔgyakyile Pita ɛkɛ ne ɔhɔle, na ɔnwunle kɛ mɔɔ ɛlɛkɔ zo la amuala ɛlɛsisi amgba. Ɔnle ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ bie. Ɔ nwo ɛdɔ ye!—Gyi. 12:7-11.
12. Duzu ati a yɛdwenledwenle kɛzi Gyihova liele Pita la anwo a ɔkyekye yɛ rɛle a?
12 Saa yɛdwenledwenle tumi kpole mɔɔ Gyihova fa die ye azonvolɛ la anwo a ɔnkyekye yɛ rɛle ɔ? Ewiade tumililɛ mɔɔ yɛ se kpalɛ la a ɛnee gyi belemgbunli mɔɔ hyele Pita la anzi a. Noko, bɛyele Pita bɛvile efiade! Ɔle zɔ kɛ Gyihova ɛnyɛ nwanwane debie zɛhae ɛmmaa ye azonvolɛ kɔsɔɔti. Yeanyɛ ɛhye bie yeammaa Gyemise, yɛɛ nzinlii mɔɔ Gyisɛse edwɛkɛ mɔɔ ɔhanle ɔvanenle ɛzoanvolɛ Pita anwo rale nu la, yeanlie ye. Kilisienema anye ɛnla kɛ ɛnɛ bɛbalie bɛ wɔ nwanwane adenle zo. Noko, yɛkakye kɛ Gyihova ɛtɛkakyile. (Mal. 3:6) Na ɔnrɛhyɛ ɔbalua ɔ Ra ne anwo zo yeadwazo menli mgbe dɔɔnwo yeavi ewule nu, mɔɔ le kɛ efiade mɔɔ awie kɔ a ɔngola nriandi la. (Dwɔn 5:28, 29) Saa yɛyia sɔnea ɛnɛ a, ɛwɔkɛ ɛhye mɔ maa yɛnyia akɛnrasesebɛ.
“Bɛnwunle Ye Na Ɔzinle Bɛ Nwo” (Gyima ne 12:12-17)
13-15. (a) Kɛzi asafo ne anu amra mɔɔ yiale wɔ Mɛle sua nu la yɛle bɛ nyɛleɛ wɔ mekɛ mɔɔ Pita rale ɛkɛ ne la ɛ? (b) Duzu a akee Gyima buluku ne hanle nwolɛ edwɛkɛ a, na kɛzi Pita hɔle zo boale ye sunsum nu mediema mrenyia nee mraalɛ ɛ?
13 Ɛnee Pita gyi awozinli ne anu wɔ gua ne azo, ɔlɛdwenle ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ ɔkɔ la anwo. Akee ɔnwunle ɛleka mɔɔ ɔbahɔ la. Kilisienenli bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Mɛle la bikye ɛkɛ ne. Ɔbayɛ kɛ Mɛle le kunlavolɛ mɔɔ lɛ ezukoa, ɔlɛ sua kpole mɔɔ asafo bie kola yia ɛkɛ a. Ɔ ra a le Dwɔn Maake, ɛke a le ɛleka mɔɔ limoa wɔ Gyima ne anu mɔɔ ye duma Dwɔn Maake ne finde a, na nzinlii Pita vale ye yɛle ɔ ra. (1 Pita 5:13) Wɔ nɔe zɔhane, asafo ne anu amra dɔɔnwo yiale wɔ Mɛle sua nu yɛle asɔne ɛsesebɛ, ɔnva nwo kɛ ɛnee mekɛ ɛhɔ la. Nɔhalɛ nu, ɛnee bɛlɛyɛ asɔne kɛ bɛye Pita—noko ɛnee bɛ nye ɛnla kɛ Gyihova babua bɛ asɔneyɛlɛ ne kɛ mɔɔ ɔyɛle ye la!
14 Pita bɔle anuhɔlɛ anlenkɛ ne mɔɔ bɛdua nu bɛkɔ awuke ne anu la anu. Sonvolɛ bɛlɛra bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Wuloda la—Giliki duma mɔɔ kile “Wulosu felawɔse”—rale anlenkɛ ne anwo. Mɔɔ ɔdele la zinle ɔ nwo. Pita ane ɔ! Kɛ anrɛɛ bɛlɛra ne kɛbuke anlenkɛ ne la, anyelielɛ maanle ɔgyakyile Pita ɛkɛ ne na ɔnriandile ɔhɔle sua nu kɛ ɔkaha yeahile asafo ne anu amra kɛ Pita ɛra. Bɛhanle kɛ debie ɛlɛyɛ ye, noko yemɔ ammaa yeangyakyi mɔɔ ɔlɛka la. Ɔhɔle zo ɔhanle mɔɔ ɔdele la ɔhilele bɛ. Bie mɔ zuzule kɛ bie a Pita anwumabɔvolɛ ɔ. (Gyi. 12:12-15) Pita hɔle zo gyinlanle ɛkɛ ne bɔle nu too bɛhɔbukele anlenkɛ ne.
15 Mɔɔ bɛbukele anlenkɛ ne la, “bɛnwunle ye na ɔzinle bɛ nwo”! (Gyi. 12:16) Ɛnee ɔwɔ kɛ Pita maa bɛka bɛ ne aze amaa yeahola yeaha mɔɔ dole ye la yeahile bɛ, na bɛahɔha bɛahile ɛdoavolɛ Gyemise nee mediema ne mɔ, amaa yeahola yeavi ɛkɛ ne yeahɔ kolaa na Hɛlɔdo sogyama ne anwu ye. Pita hɔle ɛleka mɔɔ ɔbahola yeadoa ye ɛzonlenlɛ ne azo anzodwolɛ nu la. Saa ɛye kɛzi Pita boale maanle bɛzieziele mrenyiazo ɛpɛlɛ ne nwo edwɛkɛ ne mɔɔ wɔ Gyima ne tile 15 la ɛsie ahane a, bɛanga ɔ nwo edwɛkɛ bieko wɔ kɛlɛtokɛ ne anu. Gyima buluku ne foa mɔɔ ɛha la ka ɛzoanvolɛ Pɔɔlo gyima ne nee ye adendulɛ nwo edwɛkɛ. Noko akee, yɛbahola yɛalie yɛali kɛ Pita maanle ɔ mediema diedi yɛle se wɔ ɛleka biala mɔɔ ɔhɔle la. Mɔɔ ɔvile ekpunli ne mɔɔ yia Mɛle sua nu ɛkɛ ne anwo ɛkɛ la, ɛnee bɛ nye ɛlie.
16. Duzu ati a yɛbahola yɛalie yɛali kɛ yɛ nye balie kpole kenle bie a?
16 Ɔdwu mekɛ ne bie a Gyihova maa ye azonvolɛ asa ka debie mɔɔ bɛanzuzu nwolɛ ɛlɛ la na ɛhye maa bɛ nye die kpalɛ. Kɛ Pita sunsum nu mediema ne mɔ dele nganeɛ wɔ zɔhane nɔe ne la ɛne. Saa ɔyɛ na Gyihova yila yɛ a, kɛ yɛte nganeɛ la ɛne. (Mrɛ. 10:22) Kenle bie, yɛbanwu kɛ Gyihova ɛwɔkɛ ne mɔ amuala ɛlɛba nu wɔ ewiade amuala. Nyilalɛ dɔɔnwo mɔɔ yɛbanyia la badɛla mɔɔ yɛsuzu nwolɛ ɛnɛ la. Ɔti, saa yɛkɔ zo yɛdi nɔhalɛ a, yɛ nye balie kpole kenle bie.
“Gyihova Anwumabɔvolɛ Bɔle Ye” (Gyima ne 12:18-25)
17, 18. Duzu a maanle bɛyeyɛle Hɛlɔdo a?
17 Pita vile efiade ne la ɔzinle Hɛlɔdo anwo—noko ɔ nye anlie nwo. Hɛlɔdo maanle bɛhɔkpondɛle ye ɛsesebɛ, na akee ɔbizebizale Pita sinzavolɛma ne edwɛkɛ. Bɛvale bɛ “bɛhɔle kɛ bɛhɔhwe bɛ nzo,” bie a bɛhunle bɛ. (Gyi. 12:19) Ɛnee Hɛlɔdo Agelepa ɛnle awie mɔɔ lɛ ahunluyelɛyelalɛ anzɛɛ se anwunvɔne a. Asoo nrenyia atisesebɛ ɛhye vale ɔ nwo lile ɔ?
18 Bie a Agelepa bɔle anyiemgba kɛ yeangola yeangu Pita la, noko yeangyɛ ɔbɔle ɔ bo kɛ ɔmemaa ɔ nwo zo bieko. Edwɛkɛ bie zile mɔɔ ɛnee ɔwɔ kɛ ye agbɔvolɛ ba ye ɛkɛ ne bakpondɛ anzodwolɛ a, na ɔyɛle ye adwenle kɛ ɔbadendɛ yeahile menli dɔɔnwo bie. Luku ka kɛ, “Hɛlɔdo wulale belemgbunli tɛladeɛ.” Dwuunli tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ Josephus hɛlɛle kɛ, bɛvale dwɛtɛ fufule a bɛyɛle Hɛlɔdo tɛladeɛ ne a, ɔti saa ewia ne tɔ belemgbunli ne anwo zo a ɔta memeamemea. Maanyɛlɛnli ne mɔɔ memaa ɔ nwo zo la bɔle ɔ bo kɛ ɔtendɛ yeahile menli ne. Menli ne bɔle ɔ bo deɛdeanle nu kɛ: “Ɛhye le nyamenle bie ane, na tɛ sonla ne ɔ!”—Gyi. 12:20-22.
19, 20. (a) Duzu ati a Gyihova hwenle Hɛlɔdo anzo a? (b) Kɛzi Hɛlɔdo Agelepa mɔɔ wule arɛlevilɛ nu la bahola akyekye yɛ rɛle ɛ?
19 Anyunlunyia zɛhae fɛta Nyamenle, na ɛnee Nyamenle ɛlɛnea mɔɔ ɛlɛkɔ zo la! Anrɛɛ Hɛlɔdo bahola ayɛ nwolɛ debie. Anrɛɛ ɔbahola yeadea menli ne kɛ bɛgyakyi anzɛɛ yeakpo anyunlunyia ne. Emomu, ɔmaanle ɛrɛlɛ ɛhye vanenle ɔ nwo kɛ: “Anwomemaazo kɔwie ɛzɛkyelɛ nu.” (Mrɛ. 16:18) “Ɛkɛ ne ala Gyihova anwumabɔvolɛ bɔle ye” na nrenyia anwomemaazo ne wule anyiemgba ewule. Hɛlɔdo “[lɔle] azonlɛ na ɔwule.” (Gyi. 12:23) Josephus eza hanle kɛ bɛbɔle Agelepa arɛlevilɛ nu na belemgbunli ne liele dole nu kɛ kɛmɔ yelie nganvolɛ yevi menli ne ɛkɛ ne la ati a ɔlɛwu a. Josephus hɛlɛle kɛ ɔlile kenle nnu kolaa na Agelepa awu. b
20 Ɔdwu mekɛ ne bie a, ɔzɔho kɛ amumuyɛma ɛnnyia bɛ nyɛleɛ ne mɔ anwo anzohwenlɛ. Ɔnle kɛ yɛmaa ɛhye si yɛ nwo, ɔluakɛ “ewiade ye amuala wɔ amumuyɛnli ne tumi bo.” (1 Dwɔn 5:19) Noko, ɔyɛ a ɔgyegye Nyamenle menli kɛ amumuyɛma fa bɛ nwo di la. Ɛhye ati a edwɛkɛ zɛhae bie kyekye yɛ rɛle la. Ɔyɛ a yɛnwu kɛ Gyihova di tɛnlabelɛ ne anwo gyima, na ɛhye kakye ye nɔhalɛ azonvolɛ kɔsɔɔti kɛ ɔkulo pɛlepɛlelilɛ. (Edw. 33:5) Ɔnrɛhyɛ, ɔbamaa ye pɛlepɛlelilɛ ne ayɛ gyima.
21. Ɛzukoalɛdeɛ titili boni a wɔ Gyima ne tile 12 anu a, na kɛzi ɛhye kola kyekye yɛ rɛle ɛnɛ ɛ?
21 Edwɛkɛ mɔɔ maa anwosesebɛ mɔɔ wɔ kɛlɛtokɛ ɛhye awieleɛ la ɛne: “Gyihova edwɛkɛ ne hɔle zo dɛlɛle na menli dɔɔnwo liele lile.” (Gyi. 12:24) Anyuhɔlɛ ɛhye mɔɔ edwɛkɛhanlɛ gyima ne nyianle la maa yɛkakye kɛzi Gyihova ɛyila gyima ko ne ala azo wɔ yɛ mekɛ ye azo la. Nɔhalɛ nu, tɛ ɛzoanvolɛ bie mɔɔ wule nee gyɛne mɔɔ nyianle ɔ ti la anwo kɛlɛtokɛ ngome a wɔ Gyima ne tile 12 ne anu a. Emomu, ɔfale kɛzi Gyihova zɛkyele adwenle mɔɔ Seetan bɔle kɛ ɔsɛkye Kilisiene asafo ne nee edwɛkɛhanlɛ gyima ne la anwo. Adwenle zɔhane anyɛ gyima na ɔnrɛyɛ gyima noko. (Aye. 54:17) Noko, ninyɛne bahɔ boɛ amaa menli mɔɔ wɔ Gyihova nee Gyisɛse afoa na bɛlɛyɛ gyima ɛhye bie la dahuu. Asoo edwɛkɛ ɛhye ɛmmaa anwosesebɛ ɔ? Nea kɛzi ɔle nwolɛ adenle kpole kɛ yɛlɛboa yɛamaa “Gyihova edwɛkɛ ne” ahɔ zo adɛlɛ ɛnɛ la!
a Nea ɛlɛka “ Belemgbunli Hɛlɔdo Agelepa I.”
b Dɔketa bie mɔɔ le kɛlɛvolɛ la hɛlɛle kɛ sɛkɛlɛneɛ mɔɔ Josephus nee Luku hanle nwolɛ edwɛkɛ la bahola ayɛ azone bie mɔɔ kola sɛkye bɛ kunlu anyalɛ la. Bie a awie fe azone zɛhae mɔ anzɛɛ ɔwu a bɛfi ɔ kunlu bɛfinde. Buluku bie hanle kɛ: “Kɛzi Luku mɔɔ le ayileyɛvolɛ la hanle edwɛkɛ ne la maa yɛnwu kɛzi [Hɛlɔdo] ewule ne yɛ ɛzulolɛ la.”