TILE 28
‘Kɔdwu Azɛlɛ Ye Azo Ɛleka Biala’
Gyihova Alasevolɛ ɛlɛtoa gyima mɔɔ Gyisɛse ɛdoavolɛma bɔle ɔ bo wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la anu la azo
1. Ninyɛne boni mɔ a alimoa Kilisienema yɛle mɔɔ Gyihova Alasevolɛ ɛlɛyɛ bie ɛnɛ a?
BƐBƆLE mɔdenle bɛlile daselɛ. Bɛvile bɛ ahonle nu bɛliele sunsum nwuanzanwuanza ne moalɛ nee adehilelɛ bɛdole nu. Kpɔdekpɔdeyɛlɛ ammaa bɛangyakyi edwɛkɛhanlɛ ne. Yɛɛ Nyamenle yilale bɛ kpole. Mɔɔ alimoa Kilisienema yɛle nee mɔɔ boale bɛ la ɛne, na ɛhye a Gyihova Alasevolɛ ɛlɛyɛ ye ɛnɛ a.
2, 3. Duzu a maa Gyima buluku ne yɛ ngakyile a?
2 Ɔda ali kɛ edwɛkɛ mɔɔ yɛ anyelielɛ mɔɔ wɔ Ɛzoanvolɛma Gyima ne anu la ɛmaa wɔ diedi nu ɛyɛ se kpalɛ! Ɔle buluku ngakyile, ɔluakɛ yemɔ ala a le alimoa Kilisienema anwo tetedwɛkɛ mɔɔ Nyamenle maanle bɛhɛlɛle a.
3 Gyima buluku ne ka menli 95, azɛlɛ 32, azuamgbole 54 yɛɛ mbɔra 9 anwo edwɛkɛ. Ɔle menli nwo kɛlɛtokɛ mɔɔ yɛ anyelielɛ—koahweabanema, adalɛ ɛzonlenlɛma mɔɔ memaa bɛ nwo zo yɛɛ maanyɛlɛma mɔɔ ɛmbu debie nee dwazotiama. Noko mɔɔ hyia kpalɛ la, ɔfale yɛ mediema mrenyia nee mraalɛ mɔɔ dɛnlanle aze wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la anu, mɔɔ yiale ngyegyelɛ noko bɛbɔle mɔdenle bɛhanle edwɛkɛ ne la anwo.
4. Duzu ati a yɛ nye die ɛzoanvolɛ Pɔɔlo, Tabeta nee tete alasevolɛ nɔhavoma gyɛne edwɛkɛ nwo a?
4 Ɔvi mekɛ mɔɔ Pita nee Pɔɔlo mɔɔ bɔ mɔdenle, ayileyɛvolɛ kulovolɛ Luku, Baanabase mɔɔ yɛ nyele, Sitivin mɔɔ lɛ akɛnrasesebɛ, Tabeta mɔɔ ati ɛnyɛ se, Ledea mɔɔ kulo nyɛvolɛlielɛ yɛɛ alasevolɛ nɔhavoma gyɛne dɔɔnwo yɛle bɛ gyima ne la, asɛɛ ɛvolɛ 2,000 ɛpɛ nu. Noko, yɛ nye die bɛ edwɛkɛ ne anwo kpalɛ. Duzu ati ɔ? Ɔluakɛ bɛmaa yɛ muala gyima kɛ yɛmaa menli ɛrayɛ ɛdoavolɛma. (Mat. 28:19, 20) Ɔle nwolɛ adenle kpole kɛ yɛbayɛ gyima ɛhye bie!
“. . . bɛahɔdwu azɛlɛ ye azo ɛleka biala.”—Gyima ne 1:8
5. Nienwu a Gyisɛse alimoa ɛdoavolɛma ne bɔle bɛ gyima ne abo a?
5 Dwenle gyima mɔɔ Gyisɛse vale maanle ye ɛdoavolɛma la anwo nea. Ɔhanle kɛ, “Saa sunsum nwuanzanwuanza ne ba bɛ nwo zo a, bɛbanyia tumi na bɛayɛ me alasevolɛ wɔ Gyɛlusalɛm nee Dwudiya nee Samɛlea amuala, bɛahɔdwu azɛlɛ ye azo ɛleka biala.” (Gyi. 1:8) Mɔɔ limoa, sunsum nwuanzanwuanza ne boale ɛdoavolɛma ne ɔmaanle bɛlile daselɛ “wɔ Gyɛlusalɛm.” (Gyi. 1:1–8:3) Eza sunsum ne maanle bɛlile daselɛ wɔ “Dwudiya nee Samɛlea amuala.” (Gyi. 8:4–13:3) Akee bɛbɔle ɔ bo kɛ bɛka edwɛkpa ne “bɛahɔdwu azɛlɛ ye azo ɛleka biala.”—Gyi. 13:4–28:31.
6, 7. Ninyɛne boni mɔ a yɛfa yɛyɛ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne mɔɔ ɛnee alimoa Kilisienema ɛnlɛ bie a?
6 Ɛnee mediema mɔɔ wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la anu la ɛnlɛ Baebolo ne amuala mɔɔ bɛbava bɛayɛ bɛ daselɛlilɛ gyima ne a. Bɛannyia Mateyu Edwɛkpa ne too ɛvolɛ 41 Y.M. Pɔɔlo hɛlɛle ye ngɛlata ne bie mɔ kolaa na bɛahɛlɛ Gyima ne bɛawie wɔ ɛvolɛ kɛyɛ 61 Y.M. Noko alimoa Kilisienema annyia Ngɛlɛlera Nwuanzanwuanza ne amuala bie anzɛɛ mbuluku mɔɔ bɛbava bɛamaa menli mɔɔ anye die edwɛkɛ ne anwo la. Kolaa na Dwuu Kilisienema arayɛ Kelaese ɛdoavolɛma la, ɛnee Hibulu Ngɛlɛlera ne a bɛkenga bɛkile bɛ wɔ nyianusua ne anu a. (2 Kɔl. 3:14-16) Noko ɛnee ɔwɔ kɛ bɛsukoa ye kpalɛ ɔluakɛ ɛnee bie a ɔwɔ kɛ bɛka bie bɛkile awie mɔ.
7 Ɛnɛ yɛ nuhua dɔɔnwo lɛ Baebolo ne bie nee mbuluku dɔɔnwo. Yɛlɛka edwɛkɛ ne wɔ azɛlɛ mɔɔ bo 240 la azo wɔ aneɛ ngakyile nu yɛamaa menli arayɛ ɛdoavolɛma.
Sunsum Nwuanzanwuanza Maa Yɛ Anwosesebɛ
8, 9. (a) Duzu a sunsum nwuanzanwuanza ne maanle Gyisɛse ɛdoavolɛma yɛle a? (b) Duzu a Nyamenle sunsum ne ɛlɛboa akɛlɛ nɔhavo ne yeamaa yeayɛ a?
8 Mɔɔ Gyisɛse maanle ye ɛdoavolɛma gyima kɛ bɛyɛ ye alasevolɛ la, ɔhanle ɔhilele bɛ kɛ: “Sunsum nwuanzanwuanza ne ba bɛ nwo zo a, bɛbanyia tumi.” Nyamenle sunsum ne anzɛɛ gyimayɛlɛ tumi ne bahile Gyisɛse ɛdoavolɛma adenle yeamaa bɛayɛ alasevolɛ wɔ azɛlɛ ye azo amuala. Sunsum nwuanzanwuanza ne maanle Pita nee Pɔɔlo yɛle menli ayile, bɛdule sunsum ɛtane na bɛdwazole menli mɔɔ ɛwu la bɔbɔ! Noko, bodane titili bie ati a sunsum nwuanzanwuanza ne maanle bɛnyianle tumi a. Ɔmaanle ɛzoanvolɛma nee ɛdoavolɛma gyɛne hilehilele awie mɔ nɔhalɛ ndelebɛbo mɔɔ bamaa bɛanyia ngoane la.—Dwɔn 17:3.
9 Wɔ Pɛntekɔso 33 Y.M., Gyisɛse ɛdoavolɛma hanle “aneɛ ngakyile, kɛ mɔɔ sunsum ne maanle bɛ adenle kɛ bɛha la.” Ɔti bɛlile “ninyɛne mgbole mɔɔ Nyamenle ɛyɛ la” anwo daselɛ. (Gyi. 2:1-4, 11) Ɛnɛ yɛnlua nwanwane adenle zo yɛnga aneɛ ngakyile. Noko ɔlua Nyamenle sunsum nwuanzanwuanza ne moalɛ zo, akɛlɛ nɔhavo ne ɛyɛ mbuluku wɔ aneɛ dɔɔnwo anu. Kɛ neazo la, bɛpelente Ɛzinzalɛ Arane nee Awake! dɔɔnwo siane biala, yɛɛ mbuluku nee vidio dɔɔnwo wɔ aneɛ mɔɔ bo 1000 la anu wɔ jw.org azo. Ɛhye mɔ amuala boa yɛ maa yɛka “ninyɛne mgbole mɔɔ Nyamenle ɛyɛ la” anwo edwɛkɛ yɛkile menli mɔɔ wɔ maanle, mbusua nee aneɛ ngakyile nu la.—Yek. 7:9.
10. Ɔvi 1989 mɔɔ ba la, duzu a bɛlɛyɛ bɛava bɛahile Baebolo ne abo a?
10 Ɔvi 1989 mɔɔ ba la, akɛlɛ nɔhavo ne ɛva ye adwenle ɛzie Ngɛlɛlera Nwuanzanwuanza Ewiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne azo kɛ ɔmaa bɛahile ɔ bo bɛahɔ aneɛ dɔɔnwo anu. Bɛhile Baebolo ne abo bɛhɔ aneɛ mɔɔ bo 200 la anu yɛɛ bɛpelente mgbe dɔɔnwo—na bɛgua zo bɛlɛpelente dɔɔnwo. Nyamenle nee ye sunsum ne ala a bahola amaa bɛayɛ ɛhye a.
11. Kɛzi Gyihova Alasevolɛ kile mbuluku bo kɔ aneɛ ngakyile nu ɛ?
11 Kilisienema dɔɔnwo ɛdu bɛ nwo ɛmaa na bɛlɛyɛ edwɛkɛbohilelɛ gyima ne wɔ maanle mɔɔ bo 150 la anu. Ɔnle kɛ ɛhye si yɛ nwo, ɔluakɛ ahyehyɛdeɛ biala ɛnle azɛlɛ ye azo mɔɔ sunsum nwuanzanwuanza ne ɛlɛkile ye adenle yeamaa yeali Gyihova Nyamenle, Mɛzaya Belemgbunli ne nee anwuma Belemgbunlililɛ ne mɔɔ bɛva bɛzie ɛkɛ ne la anwo “daselɛ bɔkɔɔ” wɔ azɛlɛ ye azo amuala a!—Gyi. 28:23.
12. Duzu a boale Pɔɔlo nee Kilisienema gyɛne maanle bɛyɛle daselɛlilɛ gyima ne a?
12 Mɔɔ Pɔɔlo lile Dwuuma nee maanle maanle ne anu amra daselɛ wɔ Anteɔko mɔɔ wɔ Pesedea la, “bɛdabɛ mɔɔ bɛ subane kile kɛ bɛfɛta dahuu ngoane la amuala rayɛle diedima.” (Gyi. 13:48) Mɔɔ Luku ɛlɛdwula ye edwɛkɛ ne wɔ Gyima buluku ne anu la, ɛnee Pɔɔlo ɛlɛka ‘Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ mɔɔ ɔnzulo na debie biala ɛnzi ye adenle a.’ (Gyi. 28:31) Nienwu a ɛnee ɔlɛdi daselɛ a? Ɛnee ɔwɔ Wulomu—maanle mɔɔ ɛlɛdi tumi wɔ ewiade la suakpole ne azo! Sunsum nwuanzanwuanza ne boale Gyisɛse alimoa ɛdoavolɛma na ɔmaanle bɛluale ɛdendɛlɛ nee ndenle ngakyile zo bɛyɛle bɛ daselɛlilɛ gyima ne.
Bɛgyinlanle Kpundii Ɔnva Nwo Kpɔdekpɔdeyɛlɛ
13. Duzu ati a bɛlɛyɛ yɛ kpɔdekpɔde a ɔwɔ kɛ yɛyɛ asɔne a?
13 Mɔɔ Gyisɛse alimoa ɛdoavolɛma yiale kpɔdekpɔdeyɛlɛ la, bɛzɛlɛle Gyihova kɛ ɔmaa bɛnyia akɛnrazilɛ. Duzu a zile a? Bɛnyianle sunsum nwuanzanwuanza ne na ɔmaanle bɛ anwosesebɛ ɔmaanle bɛvale akɛnrazilɛ bɛhanle Nyamenle edwɛkɛ ne. (Gyi. 4:18-31) Yɛdayɛ noko yɛsɛlɛ nrɛlɛbɛ nee anwosesebɛ amaa yɛahɔ zo yɛali daselɛ ɔnva nwo kɛ bɛyɛ yɛ kpɔdekpɔde la. (Gye. 1:2-8) Kɛmɔ Nyamenle fa ye sunsum ne boa yɛ la ati yɛkɔ zo yɛka edwɛkɛ ne. Debie biala ɛngola ɛnzi daselɛlilɛ gyima ne adenle—dwazotia anzɛɛ kpɔdekpɔdeyɛlɛ mɔɔ anu yɛ se la. Saa bɛlɛyɛ yɛ kpɔdekpɔde a ɔwɔ kɛ yɛsɛlɛ sunsum nwuanzanwuanza ne, nrɛlɛbɛ yɛɛ akɛnrasesebɛ na yɛfa yɛka edwɛkpa ne.—Luku 11:13.
14, 15. (a) Duzu a “amaneɛnwunlɛ ne mɔɔ dole Sitivin” la vale rale a? (b) Kɛzi menli bie mɔ zukoale nɔhalɛ ne wɔ Siberia wɔ yɛ mekɛ ye azo ɛ?
14 Sitivin vale akɛnrazilɛ lile daselɛ kolaa na ye agbɔvolɛ ahu ye. (Gyi. 6:5; 7:54-60) Mɔɔ bɛyɛle bɛ “kpɔdekpɔde kpalɛ” la, ɛdoavolɛma ne amuala bɔle asande hɔle Dwudiya nee Samɛlea na ɔhale ɛzoanvolɛma ne ala. Noko yemɔ ammaa bɛangyakyi edwɛkɛhanlɛ ne. Felepe hɔhanle “Kelaese ne anwo edwɛkɛ” ne wɔ Samɛlea na debie kpalɛ vi nu rale. (Gyi. 8:1-8, 14, 15, 25) Eza yɛkenga kɛ: “Bɛdabɛ mɔɔ amaneɛnwunlɛ ne mɔɔ dole Sitivin la maanle bɛbɔle asande la, hɔle too hɔvindele Fonehyea, Saepelɛse nee Anteɔko, noko bɛhanle edwɛkɛ ne bɛhilele Dwuuma ala. Na bɛ nuhua bie mɔ mɔɔ bɛvi Saepelɛse nee Saelini la noko hɔle Anteɔko na bɛdendɛle bɛhilele menli mɔɔ ka Giliki aneɛ la, na bɛhanle Awulae Gyisɛse anwo edwɛkpa ne.” (Gyi. 11:19, 20) Kpɔdekpɔdeyɛlɛ maanle edwɛkɛ ne dɛlɛle wɔ mekɛ zɔhane.
15 Ɛhye bie zile yɛ mekɛ ye azo wɔ dɛba ne Soviet Union ne anu. Wɔ 1950 ne anu, bɛvale Gyihova Alasevolɛ dɔɔnwo bɛhɔguale efiade wɔ Siberia. Kɛmɔ bɛvale bɛ bɛhɔle ɛleka ngakyile la ati, edwɛkpa ne hɔle zo dɛlɛle kpalɛ wɔ ɛleka zɔhane mɔ. Anrɛɛ ɔbayɛ se kɛ Alasevolɛ dɔɔnwo zɔhane banyia ezukoa apɛ adenle mayɛlɛ 6,000 ahɔbɔ edwɛkpa ne nolo! Noko arane ne vale bɛ hɔle maanle ne ɛleka ngakyile. Adiema nrenyia ko hanle kɛ, “Mɔɔ vi nu rale la a le kɛ, maanle mgbanyima ne mɔ boale maanle ahonlekpalɛma apenle dɔɔnwo mɔɔ wɔ Siberia la nwunle nɔhalɛ ne.”
Gyihova Ɛyila Yɛ Kpole Kpalɛ
16, 17. Kɛzi Gyima buluku ne maa yɛnwu kɛ Gyihova yilale daselɛlilɛ gyima ne azo ɛ?
16 Ɔda ali kɛ Gyihova yilale alimoa Kilisienema kpalɛ. Pɔɔlo nee awie mɔ luale na bɛguguale zolɛ nzule, “noko Nyamenle a maanle ɔnyinle a.” (1 Kɔl. 3:5, 6) Yɛnwu anyuhɔlɛ ɛhye mɔ anwo daselɛ dɔɔnwo wɔ Gyima buluku ne anu ɔluakɛ Gyihova yilale daselɛlilɛ gyima ne azo. Kɛ neazo la, “Nyamenle edwɛkɛ ne hɔle zo dɛlɛle, na ɛdoavolɛma ne dodo yɛle mɔnwo dɔɔnwo wɔ Gyɛlusalɛm.” (Gyi. 6:7) Mɔɔ edwɛkɛ ne ɛlɛtɛlɛ la, “asafo ne mɔ mɔɔ wɔ Dwudiya nee Galeli yɛɛ Samɛlea amuala la nyianle anzodwolɛ, bɛ nwo yɛle se; na mekɛ mɔɔ bɛvale Gyihova anwo ɛzulolɛ nee arɛlekyekyelɛ mɔɔ sunsum nwuanzanwuanza ne fa maa la bɛluale la, bɛ nwo hɔle zo yɛle dɔɔnwo.”—Gyi. 9:31.
17 Wɔ Selea mɔɔ wɔ Anteɔko la, Dwuuma nee menli mɔɔ ka Giliki la dele nɔhalɛ ne vile alasevolɛ mɔɔ lɛ akɛnrasesebɛ la ɛkɛ ne. Kɛlɛtokɛ ne ka kɛ, “Ɛnee Gyihova asa wɔ bɛ nwo zo, na menli dɔɔnwo rayɛle diedima na bɛhakyile bɛrale Awulae ɛkɛ.” (Gyi. 11:21) Yɛkenga anyuhɔlɛ gyɛne mɔɔ rale suakpole zɔhane azo la anwo edwɛkɛ kɛ: “Gyihova edwɛkɛ ne hɔle zo dɛlɛle na menli dɔɔnwo liele lile.” (Gyi. 12:24) Daselɛ bɔkɔɔ mɔɔ Pɔɔlo nee awie mɔ lile wɔ maanle maanle ne anu nee “Gyihova tumi ne ati, ye edwɛkɛ ne hɔle zo dɛlɛle na ɔlile konim dɔɔnwo.”—Gyi. 19:20.
18, 19. (a) Duzu a maa yɛnwu kɛ “Gyihova asa” wɔ yɛ nwo zo a? (b) Maa neazo mɔɔ kile kɛ Gyihova boa ye menli la.
18 Ɔda ali kɛ ɛnɛ noko “Gyihova asa” wɔ yɛ nwo zo. Ɛhye ati a menli dɔɔnwo ɛrayɛ diedima na bɛlɛsɔne bɛava bɛayɛ bɛ nwo zo mɔɔ bɛyila bɛmaa Nyamenle la anwo sɛkɛlɛneɛ a. Eza ɔlua Nyamenle moalɛ nee ye nyilalɛ zo yɛkola yɛgyinla dwazotia mɔɔ anu yɛ se nee kpɔdekpɔdeyɛlɛ nloa na yɛyɛ yɛ ɛzonlenlɛ gyima ne kpalɛ kɛ mɔɔ Pɔɔlo nee alimoa Kilisienema ne yɛle la. (Gyi. 14:19-21) Gyihova Nyamenle baboa yɛ dahuu. “Ɔ sa mɔɔ wɔ ɛkɛ ne dahuu la” boa yɛ wɔ yɛ sɔnea kɔsɔɔti anu. (Dit. 33:27) Bɛmaa yɛhakye noko kɛ Gyihova duma kpole ne ati, ɔngyakyi ye menli ne ɛlɛ.—1 Sa. 12:22; Edw. 94:14.
19 Neazo ɛne: Kɛmɔ Adiema Harald Abt hɔle zo lile daselɛ la ati, Nazima vale ye hɔle Sachsenhausen efiade wɔ Ewiade Konle II ne anu. Wɔ May 1942, sogyama hɔle ɔ ye Elsa sua nu, bɛvale ɔ ra raalɛ ekyi ne bɛhɔle na bɛhyele Elsa. Bɛvale ye bɛhɔdole efiade ngakyile dɔɔnwo anu. Adiema raalɛ Abt hanle kɛ, “Ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ menvale menlale efiade wɔ Germany la maanle menzukoale debie bie mɔɔ anwo hyia la. Menzukoale kɛ Gyihova sunsum ne kola maa wɔ anwosesebɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɛlɛyia sɔnea mɔɔ anloa yɛ se la! Kolaa na bɛahye me la, ɛnee megenga adiema raalɛ bie kɛlata mɔɔ ɔhanle ye wɔ nu kɛ, saa ɛlɛyia sɔnea mɔɔ anloa yɛ se la a Gyihova sunsum ne kola boa wɔ ɔmaa ɛsie ɛ nwo dii la. Ɛnee mesuzu kɛ ɔlɛwudu edwɛkɛ ne anu. Noko ɔle nɔhalɛ zɔ. Saa bie ɛtɛtole wɔ a ɛnrɛnwu kɛzi ɔde la. Amgba ɔboale me.”
Kɔ Zo Di Daselɛ Bɔkɔɔ!
20. Mɔɔ bɛlɛsinza Pɔɔlo wɔ sua nu la duzu a ɔyɛle a, na kɛzi ɛhye bahola amaa mediema bie mɔ anwosesebɛ ɛ?
20 Gyima buluku ne dwula ye kɛlɛtokɛ ne kɛ ɛnee Pɔɔlo ɛlɛbɔ mɔdenle ‘aha Nyamenle Belemgbunlililɛ ne anwo edwɛkɛ.’ (Gyi. 28:31) Kɛmɔ ɛnee bɛlɛsinza ye wɔ sua nu la ati, ɛnee ɔngola ɔnyɛ azua nu daselɛlilɛ wɔ Wulomu. Noko ɔhɔle zo ɔlile menli mɔɔ rakpɔlale ye la daselɛ. Ɛnɛ, kpanyinliyɛlɛ anzɛɛ anwodolɛ ti yɛ mediema mrenyia nee mraalɛ bie mɔ ɛha sua nu, anzɛɛ wɔ maanle bie mɔ azo bɛwɔ ɛleka mɔɔ bɛnea mgbanyinli la. Noko, ɛlɔlɛ mɔɔ bɛlɛ bɛmaa Nyamenle nee ɛhulolɛ mɔɔ bɛlɛ kɛ bɛbali daselɛ la ɛyɛ kpole kpalɛ. Yɛyɛ asɔne yɛmaa bɛ yɛɛ yɛlɛsɛlɛ yɛ anwuma Selɛ ne kɛ ɔmaa bɛnyia menli mɔɔ kulo kɛ bɛsukoa ye bodane ne nee ɔ nwo debie la.
21. Duzu ati a ɔwɔ kɛ yɛyɛ ye ndɛndɛ yɛdi daselɛ a?
21 Yɛ nuhua dɔɔnwo kola yɛ azua nu daselɛlilɛ nee ɛdoavolɛyɛlɛ gyima ne afoa ngakyile ne mɔ bie. Ɔti bɛmaa yɛbɔ mɔdenle biala kɛ yɛbayɛ Belemgbunlililɛ ne nolobɔlɛma na yɛli daselɛ yɛhɔdwu “azɛlɛ ye azo ɛleka biala.” Ɔwɔ kɛ yɛyɛ gyima ɛhye ndɛndɛ ɔluakɛ yɛnwu “sɛkɛlɛneɛ” wienyi mɔɔ kile kɛ Kelaese ɛra la. (Mat. 24:3-14) Ɔwɔ kɛ yɛfa yɛ mekɛ yɛdi gyima kpalɛ. Kɛkala, ‘yɛlɛ dɔɔnwo yɛyɛ wɔ Awulae gyima ne anu.’—1 Kɔl. 15:58.
22. Mekɛ mɔɔ yɛlɛkendɛ Gyihova kenle ne la, duzu a ɔwɔ kɛ yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbayɛ a?
22 Mekɛ mɔɔ yɛlɛkendɛ kɛ “Gyihova kenle kpole ne mɔɔ yɛ ɛzulolɛ” la kɛra la, bɛmaa yɛbɔ kpɔkɛ kɛ yɛbahɔ zo yɛava akɛnrazilɛ nee nɔhalɛlilɛ yɛali daselɛ. (Dww. 2:31) Yɛbahola yɛanyia menli dɔɔnwo mɔɔ bɛle kɛ Bɛliama mɔɔ “bɛvale bɛ adwenle amuala bɛliele edwɛkɛ ne” la. (Gyi. 17:10, 11) Ɔti, bɛmaa yɛhɔ zo yɛli daselɛ kɔkpula kɛ yɛbade ɛhye la: “Wɔbɔ mɔdenle, akɛlɛ kpalɛ mɔɔ di nɔhalɛ!” (Mat. 25:23) Saa yɛbɔ mɔdenle yɛyɛ yɛ afoa nu ɛdeɛ wɔ ɛdoavolɛyɛlɛ gyima ne anu ɛnɛ na yɛkɔ zo yɛdi nɔhalɛ yɛmaa Gyihova a, yɛbali fɛlɛko dahuu kɛ yɛbɔle mɔdenle ‘yɛlile Nyamenle belemgbunlililɛ ne anwo daselɛ bɔkɔɔ’ la!