Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

“Adwenle Kpalɛ Ɛmmaa Sonla Ɛnva Ɛya Mgbane Mgbane”

“Adwenle Kpalɛ Ɛmmaa Sonla Ɛnva Ɛya Mgbane Mgbane”

Bɛye awie mɔɔ nea basketball zo la ali ɔlua ɛyavalɛ kpole bie ati.

Kakula bie fa ɛya na ɔteɛdea nu kɛ yɛannyia mɔɔ ɔkpondɛ la.

Raalɛ bie nee ɔ ra tea kɛ yeyɛ ye sua nu basabasa.

YƐNWU kɛ menli fa ɛya, yɛɛ ɔyɛ a yɛdayɛ noko yɛfa ɛya. Bie a yɛbu ɛyavalɛ kɛ subane ɛtane mɔɔ ɔwɔ kɛ yɛkomo zolɛ la ɛdeɛ, noko ɔyɛ a yɛte nganeɛ kɛ ɔfɛta kɛ yɛfa ɛya, titile mekɛ mɔɔ awie kɛyɛ debie mɔɔ yɛbu ye kɛ ɔngile pɛlepɛlelilɛ la. Edwɛkɛ bie mɔɔ American Psychological Association hɛlɛle la bɔbɔ kile kɛ “ɛyavalɛ fɛta bɔkɔɔ, ɔle sonla nganeɛdelɛ kpalɛ.”

Saa yɛsuzu mɔɔ Nyamenle manle Keleseɛnenli ɛzoanvolɛ Pɔɔlo hɛlɛle la anwo a yɛnwu kɛ ndelebɛbo wɔ edwɛkɛ ɛhye anu. Mekɛ mɔɔ ɔlɛkile kɛ ɔyɛ a menli kola fa ɛya la, ɔhanle kɛ: “Saa ɛfa ɛya a, mmamaa ɔfa wɔ ɔkɔ ɛtane nu; eza mmamaa sɛnzɛne ne tɔ wɔ ɛya zo.” (Ɛfɛsɛsema 4:26) Ɔlua ɛhye ati, asoo ɔwɔ kɛ yɛfa ɛya, anzɛɛ ɔwɔ kɛ yɛbɔ mɔdenle yɛkomo zo?

ƆWƆ KƐ ƐFA ƐYA Ɔ?

Mekɛ mɔɔ Pɔɔlo dule zɔhane folɛ ne wɔ ɛyavalɛ nwo la, ɔbayɛ kɛ ɛnee edwɛndolɛnli ne edwɛkɛ ɛhye mɔɔ ɔhɛlɛle la wɔ ye adwenle nu: “Bɛva ɛya, na bɛmmayɛ ɛtane.” (Edwɛndolɛ 4:4) Noko, ɛnee Pɔɔlo folɛdulɛ ne mɔɔ vi sunsum nu la bodane a le boni? Ɔdoale zo ɔhilehilele nu kɛ: “Bɛye sipe nee ɛkpɔlɛ nee ɛya biala bɛgua. Bɛmmadi butule anzɛɛ bɛmmayɛ aholoba. Bɛye atiakunlu ɛtane biala bɛgua.” (Ɛfɛsɛsema 4:31) Ɛnee Pɔɔlo ɛlɛka ahile Keleseɛnema kɛ bɛmmafa ɛya. Yɛ ye nzonlɛ kɛ, American Psychological Association ne toa zo ka kɛ: “Neɛnleanu ɛmaa yela ali kɛ ‘ɛfa’ ɛya a ɔmaa ɛyavalɛ nee anyesesebɛ ne yɛ kpole na ɔmboa wɔ . . . kɛ ɛziezie edwɛkɛ ne.”

Ɛnee, kɛ ɔkɛyɛ na “yɛaye” ɛya biala nee debie ɛtane biala mɔɔ nee ye lua la yɛagua ɛ? Tete Yizilayɛ Belemgbunli Sɔlɔmɔn nrɛlɛbɛvolɛ ne hɛlɛle kɛ: “Adwenle kpalɛ ɛmmaa sonla ɛnva ɛya mgbane mgbane, yɛɛ ɔle anyunlunyia ɔmaa ye kɛ ɔkɛbu ɔ nye ɔkɛgua nvonleɛ zo.” (Mrɛlɛbulɛ 19:11) Kɛzi “adwenle kpalɛ” anzɛɛ nwunu boa sonla wɔ mekɛ mɔɔ ɛya ɛlɛku ye la ɛ?

KƐZI NWUNU MAA ƐYA KA AZE LA

Nwunu a le mɔdenlebɔlɛ mɔɔ maa yɛnwu kɛzi edwɛkɛ bie de la. Saa awie lɛ nwunu a, ɔkola ɔte edwɛkɛ bie abo kpalɛ. Kɛzi ɛhye boa wɔ mekɛ mɔɔ yɛkɛva ɛya anzɛɛ bɛkɛha yɛ ɛya la ɛ?

Saa bɛsisi yɛ a, yɛbahola yɛava ɛya. Noko akee, saa yɛtoa yɛ nganeɛdelɛ na yɛyɛ basabasa wɔ nwolɛ a, bie a yɛbali nyane anzɛɛ yɛbamaa awie mɔ ali nyane. Kɛmɔ yɛannea senle boɛ a ɔbahola yeayela sua la, zɔhane ala a ɛya bahola azɛkye yɛ duma, yɛ nee awie mɔ agɔnwolɛvalɛ, na bɔbɔ yeazɛkye yɛ nee Nyamenle avinli a. Yemɔti, saa yɛnwu kɛ yɛlɛfa ɛya a, ɛnee ɔwɔ kɛ yɛnea edwɛkɛ ne anu kpalɛ. Saa yɛnwu mɔɔ ɛlɛkɔ zo la boɛ a, ɔbaboa yɛ yɛamaa yɛahomo yɛ nganeɛdelɛ zo.

Ɔhale ekyii na Sɔlɔmɔn papa, Belemgbunli Devidi, aha mogya agua wɔ edwɛkɛ bie mɔɔ fane nrenya bie mɔɔ bɛfɛlɛ ye Neebale anwo la anu, ɔle kpalɛ kɛ bɛboale Devidi bɛmanle ɔdele edwɛkɛ ne abo la. Devidi nee ye menli ne bɔle Neebale mboane nwo bane wɔ Dwuda ɛsɛlɛ ne azo. Ɔdwule mekɛ mɔɔ Neebale ɛlɛpepɛ ye mboane ne mɔ anwo enrinli la, Devidi hanle hilele Neebale kɛ ɔmaa bɛ aleɛ. Neebale buale kɛ: “Mame, menrɛva me kpanwo nee me nzule nee me nane mɔɔ meku ye meamaa menli mɔɔ pepɛ me mboane nwo enrinli la menrɛmaa menli mɔɔ menze ɛleka mɔɔ bɛvi la.” Aholoba boni ɛne! Devidi dele zɔhane edwɛkɛ ne la, ɔvale menli 400 ɔlile ɔ nzi kɛ bɛkahu Neebale na bɛabɔ ye awuke ne.1 Samoɛle 25:4-13.

Neebale aye, Abegeli, dele edwɛkɛ ne la ɔhɔle kɛ ɔkanwu Devidi. Ɔnwunle Devidi nee menli ne la, ɔdule ɔdɔle ɔ gyakɛ anu na ɔzele ye kɛ: ‘Mesɛlɛ wɔ tie me.’ Akee, ɔhanle ɔhilele Devidi kɛ Neebale le koasea na ɔhilele kɛ Devidi di nzenralɛ na ɔka mogya ɔgua a ɔbanlu ɔ nwo.1 Samoɛle 25:24-31.

Nwunu boni a Devidi nyianle wɔ Abegeli edwɛkɛ ne anu na ɔboale ye ɔmanle ɔpɛle edwɛkɛ ne azo a? Mɔɔ lumua la, ɔnwunle kɛ Neebale le koasea, yɛɛ mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Devidi nwunle kɛ ɔdi nzenralɛ a ɔbaha mogya yeagua. Kɛmɔ Devidi yɛle la, bie a debie bahola aha wɔ ɛya. Kɛ ɛbayɛ ye ɛ? Mayo Asopiti edwɛkɛ bie mɔɔ fane ɛya zo ɛlilɛ nwo la ka kɛ: “Fa mekɛ ekyi die ɛnwomenle na tia 10.” Gyinla na suzu mɔɔ vale ngyegyelɛ ne rale nee mɔɔ ɛyɛ a ɔbavi nu yeara la anwo. Maa nwunu ɛha wɔ ɛya ne aze—na bɔbɔ ɔye ɔvi ɛkɛ.1 Samoɛle 25:32-35.

Bɛlua adenle ko ne ala azo bɛboa menli dɔɔnwo ɛnɛ bɛmaa bɛhola bɛli bɛ ɛyavalɛ zo. Sebastian, mɔɔ ɛnee yeli ɛvolɛ 23 na ɔle pilizanli wɔ Poland la, kilehile kɛzi ɔluale Baebolo ɛzukoalɛ zo ɔlile ye ɛyavalɛ zo konim la anu. Ɔhanle kɛ: “Medumua medwenle ngyegyelɛ ne anwo, akee mefa Baebolo folɛdulɛ medi gyima wɔ nwolɛ. Menwu kɛ Baebolo ne le buluku mɔɔ ye adehilelɛ tɛla biala a.”

Saa ɛfa Baebolo folɛdulɛ ɛdi gyima a ɔbaboa yeamaa wɔahomo wɔ ɛyavalɛ zo

Setsuo noko yɛle deɛ ko ne ala bie. Ɔhanle kɛ: “Ɛnee saa mekɔ gyima na awie mɔ ka me ɛya a metea nu megua bɛ nwo zo. Noko, kɛkala mɔɔ mezukoa Baebolo ne la, mendea nu, emomu, mebiza me nwo kɛ: ‘Nwane a anyɛ ye boɛ a? Asoo ngyegyelɛ ne ɛnvi me ɔ?’” Kpuyia ɛhye mɔ mɔɔ ɔdwenledwenle nwolɛ la manle ye ɛya ne hanle aze na ɔholale ɔhomonle ɛya mɔɔ wɔ ye nu la azo.

Yɛbahola yɛava ɛya kpole, noko Nyamenle Edwɛkɛ ne anu folɛdulɛ maa yɛkola yɛkomo yɛ nwo zo. Saa ɛfa Baebolo folɛdulɛ mɔɔ nrɛlɛbɛ wɔ nu la ɛdi gyima na ɛsɛlɛ Nyamenle moalɛ a, ɛdawɔ noko ɛbahola wɔamaa wɔ nwunu aha wɔ ɛyavalɛ aze.