Wulu kɔ nuhua edwɛkɛ ne azo

Wulu kɔ nuninyɛne ne azo

Kpuya Mɔɔ Vi Kengavolɛma Ɛkɛ

Kpuya Mɔɔ Vi Kengavolɛma Ɛkɛ

Mekɛ boni a Babelɔn Kpole ne guale Nyamenle menli ne efiade a?

Ɛhye bɔle ɔ bo wɔ ɛvolɛ 100 ne anzi yɛɛ ɔrale awieleɛ wɔ 1919. Duzu ati a ndelebɛbo fofolɛ ɛhye mɔɔ yɛnyia la hyia ɛ?

Debie biala di daselɛ kɛ wɔ 1919 ne anu, bɛliele Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la bɛvile Babelɔn Kpole ne anu na bɛboɔboale bɛ nloa wɔ asafo mɔɔ bɛde nwolɛ la anu. Dwenle ɛhye anwo: Nyamenle Belemgbunlililɛ ne bɔle ɔ bo kɛ ɔdi tumi wɔ anwuma wɔ 1914 ala la, bɛzɔle Nyamenle menli bɛnleanle na ngyikyi ngyikyi bɛdele bɛ nwo bɛvile adalɛ ɛzonlenlɛ nwo. * (Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.) (Malakae 3:1-4) Wɔ 1919, Gyisɛse kpale “sonvolɛ nɔhavo mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la” kɛ ɔmaa Nyamenle menli ne mɔɔ yede bɛ nwo la “aleɛ wɔ mekɛ ne anloa.” (Mateyu 24:45-47) Wɔ ɛvolɛ ko ne ala anu, bɛyele Nyamenle menli ne bɛvile sɛkɛlɛneɛ adenle zo efiade mɔɔ Babelɔn Kpole ne guale bɛ la anu. (Yekile 18:4) Noko mekɛ boni a bɛguale Nyamenle menli ne efiade a?

Dɛba ne, yɛhilehilele nuhua kɛ Nyamenle menli hɔle nlɔnu wɔ Babelɔn Kpole ne anu wɔ mekɛ ezinra bie anu na ɛhye bɔle ɔ bo wɔ 1918. March 15, 1992, The Watchtower ne hanle kɛ, kɛ mɔɔ bɛhyele Yizilayɛma ne nuokɛ bɛhɔle Babelɔn la, zɔhane ala a Babelɔn Kpole ne hyele Gyihova azonvolɛ nuokɛ wɔ 1918 a. Noko neɛnleanu dɔɔnwo mɔɔ yɛyɛ la ɛla ye ali kɛ bɛhyele Nyamenle menli mekɛ tendenle kolaa na 1918 adwu.

Ngapezo mɔɔ wɔ Yizikeɛle 37:1-14 la hanle kɛ bɛbahye Nyamenle menli nuokɛ na nzinlii bɛbagyakyi bɛ. Yizikeɛle nyianle yekile bie, na ɔnwunle bɔnza bie mɔɔ mbowule ngome wɔ nu la. Gyihova hanle kɛ: “Mbowule ɛhye mɔ a le Yizilayɛma amuala.” (Ngɛnu 11) Ɛnee ɛhye fale Yizilayɛ maanle ne nee ‘Nyamenle Yizilayɛ ne’ mɔɔ bɛkpokpa bɛ la anwo. (Galeehyeama 6:16; Gyima ne 3:21) Wɔ yekile ne anu, mbowule ne mɔ nyianle ngoane na bɛrayɛle menli dɔɔnwo. Ɛhye maa yɛnwu kɛzi bɛliele Nyamenle menli ne bɛvile Babelɔn Kpole ne anu wɔ 1919 la. Noko kɛzi ngapezo ɛhye maa yɛnwu kɛ bɛguale bɛ efiade mekɛ tendenle ɛ?

Mɔɔ limoa, Yizikeɛle nwunle kɛ menli mɔɔ bɛwu la mbowule ne mɔ ‘ɛwe ɛyɛ resee zɛhae.’ (Yizikeɛle 37:2, 11) Ɛhye kile kɛ menli ne wule la yehyɛ kpalɛ. Mɔɔ tɔ zo nwiɔ, Yizikeɛle nwunle kɛ menli ne rale ngoane nu ngyikyingyikyi, yeanyɛ arɛlevilɛ nu. Ɔdele “ɛnelɛ bie kɛ ɔlɛsu kpoladada, na mbowule ne mɔ rasisiale zolɛ.” Akee ɔnwunle kɛ “bɛnyianle ndinli, nwonane rale nwolɛ.” Bieko, nwoma rafɔlele nwolɛ. Nzinlii, “ɛnwomenle rale bɛ nu na bɛnyianle ngoane.” Mɔɔ menli ne nyianle ngoane la anzi, Gyihova vale bɛ azɛlɛ ne maanle bɛ kɛ bɛdɛnla zo. Ɛnee ɛhye amuala balie mekɛ.—Yizikeɛle 37:7-10, 14.

Kɛ mɔɔ ngapezo ɛhye hanle la, Yizilayɛma hɔle nlɔnu mekɛ tendenle. Ɛhye bɔle ɔ bo wɔ ɛvolɛ 740 ne anu kolaa na bɛawo Kelaese, wɔ mekɛ mɔɔ Yizilayɛ mbusua bulu ne, sɔlɔ belemgbunlililɛ ɛdeɛ ne hɔle nlɔnu la. Amozi, wɔ ɛvolɛ 607 kolaa na bɛawo Kelaese la, Babelɔnma zɛkyele Gyɛlusalɛm, na bɛhyele mbusua nwiɔ ne mɔɔ ɛha la, mɔɔ yemɔ a le Dwuda nyiakɛ belemgbunlililɛ ne bɛhɔle nlɔnu. Akee wɔ ɛvolɛ 537 kolaa na bɛawo Kelaese la, bɛ nlɔnu ɛhɔlɛ ne rale awieleɛ wɔ mekɛ mɔɔ Dwuuma bie mɔ ziale hɔle Gyɛlusalɛm kɛ bɛkɔ bɛahɔzi ɛzonlenlɛ sua ne na bɛazonle Gyihova bieko la.

Yemɔti edwɛkɛ ɛhye mɔ kɔsɔɔti maa ɔda ali kɛ ɔbayɛ kɛ Babelɔn Kpole ne hyele Kilisienema mɔɔ bɛkpokpa bɛ la nuokɛ mekɛ tendenle, tɛ 1918 mɔɔ kɔ 1919 la ala. Eza Gyisɛse hanle mekɛ tendenle ɛhye anwo edwɛkɛ wɔ mekɛ mɔɔ ɔhanle kɛ adalɛ Kilisienema, ndile ne nee “Belemgbunlililɛ ne anu amra,” ma kpalɛ ne, babɔ nu anyi la. (Mateyu 13:36-43) Wɔ mekɛ zɔhane anu, ɛnee nɔhalɛ Kilisienema ekyi bie ala a wɔ ɛkɛ a. Menli mɔɔ ɛnee bɛse bɛle Kilisienema la anu dɔɔnwo liele adalɛ ngilehilelɛ dole nu na bɛrayɛle kpɔkyevolɛma. Ɛhye ati a yɛkola yɛka kɛ Babelɔn Kpole ne hyele Kilisiene asafo ne nuokɛ la. Nlɔnu ɛhɔlɛ ɛhye bɔle ɔ bo wɔ ɛvolɛ 100 ne anzi yɛɛ ɔdoale zolɛ ɔhɔdwule mekɛ mɔɔ bɛdele Nyamenle sunsum nu ɛzonlenlɛ sua ne anwo wɔ awieleɛ mekɛ ne anu la.—Gyima ne 20:29, 30; 2 Tɛsalonaekama 2:3, 6; 1 Dwɔn 2:18, 19.

Wɔ ɛvolɛ zɔhane mɔ anu, ɛnee ɛzonlenlɛ nee maanyɛlɛ nu mgbanyima kpondɛ kɛ bɛnyia menli nwo zo tumi. Kɛ neazo la, ɛnee bɛmkpondɛ kɛ menli asa ka Baebolo ne bie anzɛɛ bɛkenga Baebolo ne wɔ aneɛ mɔɔ bɛte ɔ bo la anu. Bɛhendale menli mɔɔ gengale Baebolo ne la bie mɔ baka zo bɛyelale bɛ. Yɛɛ bɛtwe awie biala mɔɔ ɔbadendɛ yeatia bɛ ngilehilelɛ ne la anzo. Ɛnee ɔyɛ se kɛ awie bazukoa nɔhalɛ ne anzɛɛ ɔbahilehile awie mɔ.

Eza Yizikeɛle yekile ne maa yɛnwu kɛ Nyamenle menli rale ngoane nu na bɛvile adalɛ ɛzonlenlɛ nu ngyikyingyikyi. Yemɔti mekɛ boni a ɛhye bɔle ɔ bo a, na wɔ adenle boni azo? Yekile ne ka ɛnelɛ bie mɔɔ “ɔlɛsu kpoladada” la anwo edwɛkɛ. Ɛhye bɔle ɔ bo kɛ ɔsisi wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la kolaa na awieleɛ mekɛ ne abɔ ɔ bo. Wɔ zɔhane mekɛ ne anu, ɔnva nwo kɛ ɛnee adalɛ ngilehilelɛ ɛbu la, ɛnee nɔhavoma bie mɔɔ bɛkpondɛ kɛ bɛnwu nɔhalɛ ne na bɛsonle Nyamenle la wɔ ɛkɛ. Bɛzukoale Baebolo ne na bɛbɔle mɔdenle bɛhanle mɔɔ bɛlɛsukoa la anwo edwɛkɛ bɛhilele awie mɔ. Bie mɔ bɔle mɔdenle hilele Baebolo ne abo hɔle aneɛ mɔɔ menli te ɔ bo la anu.

Akee mekɛ mɔɔ ɛvolɛ 1800 ne ɛlɛkɔ awieleɛ la, ɛnee ɔle kɛ asɛɛ nwonane ɛlɛba mbowule ne mɔ anwo la. Charles Taze Russell nee ɔ gɔnwo mɔ bɔle mɔdenle kɛ bɛbanwu Baebolo nu nɔhalɛ ne na bɛazonle Gyihova. Eza bɛluale Zion’s Watch Tower ne nee mbuluku gyɛne azo bɛboale awie mɔ bɛmaanle bɛdele nɔhalɛ ne abo. Amozi bɛyɛle “Photo-Drama of Creation” ne wɔ 1914 yɛɛ The Finished Mystery buluku ne wɔ 1917 bɛboale Gyihova menli amaa bɛ diedi nu amia. Awieleɛ kolaa ne, wɔ 1919, ɛnee akee ɔle kɛ bɛmaa Gyihova menli ne ngoane nee azɛlɛ fofolɛ la. Ɔvi mekɛ zɔhane mɔɔ ba la, menli mɔɔ lɛ anyelazo kɛ bɛbadɛnla azɛlɛ ye azo dahuu la ɛlɛboa menli mɔɔ bɛkpokpa bɛ la. Bɛ muala bɛbɔ nu bɛsonle Gyihova, na bɛ ‘nwo ɛzo kpole kpalɛ.’—Yizikeɛle 37:10; Zɛkalaya 8:20-23 *—Nea ɔ bo ɛkɛ edwɛkɛ ne.

Yemɔti ɔda ali kɛ Nyamenle menli ne hɔle nlɔnu wɔ Babelɔn Kpole ne anu wɔ ɛvolɛ 100 ne anzi. Mekɛ ɛhye anu a adalɛ ngilehilelɛ maanle menli dɔɔnwo kpɔkyele vile nɔhalɛ ne anwo a. Wɔ ɛvolɛ dɔɔnwo mɔɔ ɛze ɛhɔ la anu, ɛnee Gyihova ɛzonlenlɛ yɛ se kpalɛ kɛ mɔɔ ɛnee ɔde wɔ Yizilayɛma afoa nu wɔ mekɛ mɔɔ bɛwɔ nlɔnu la. Noko kɛkala bɛlɛka nɔhalɛ ne bɛahile awie biala. Nea kɛzi yɛ nye die kɛ yɛde mekɛ mɔɔ ‘nrɛlɛbɛvolɛma ɛlɛta’ la anu a. Menli dɔɔnwo bahola ahakyi “bɛ subane nee bɛ nyɛleɛ,” “ade bɛ nwo saanwu,” na bɛava bɛ nwo bɛawula nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu!—Daneɛle 12:3, 10.

Seetan sɔ Gyisɛse anlea la, asoo ɔvale Gyisɛse ɔhɔle ɛzonlenlɛ sua ne anu, anzɛɛ ɔvale ɔhilele ye wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ nu?

Yɛnze adenle titili mɔɔ Seetan luale zo vale ɛzonlenlɛ sua ne hilele Gyisɛse la.

Mateyu nee Luku hɛlɛle mɔɔ zile la anwo edwɛkɛ. Mateyu hanle kɛ “Abɔnsam vale” Gyisɛse hɔle Gyɛlusalɛm na “ɔvale ye ɔziele Ɛzonlenlɛ Sua ne ati zo twɔɔnwo ne azo anwuma.” (Mateyu 4:5) Luku noko hanle kɛ Abɔnsam “vale ye hɔle Gyɛlusalɛm na ɔvale ye ɔhɔziele Ɛzonlenlɛ Sua ne ati twɔɔnwo ne azo anwuma.”—Luku 4:9.

Mekɛ bie mɔɔ ɛze ɛhɔ la, yɛ mbuluku ne mɔ hanle kɛ bie a Seetan anva Gyisɛse nwonane nu angɔ ɛzonlenlɛ sua ne azo wɔ mekɛ mɔɔ ɔsɔ ye yeanlea la. March 1, 1961, Nrelenza Ɛzinzalɛ Arane ne vale ɛhye totole mekɛ mɔɔ Seetan sɔ Gyisɛse anlea na ɔvale ewiade arelemgbunli muala ɔhilele Gyisɛse wɔ boka tendenle bie azo la anwo. Ɔhanle kɛ boka biala ɛnle ewiade mɔɔ awie gyinla zo a ɔbanwu ewiade arelemgbunlililɛ kɔsɔɔti a. Akee Ɛzinzalɛ Arane ne hanle kɛ zɔhane ala a bie a Seetan anva Gyisɛse angɔ ɛzonlenlɛ sua kpalɛ nu a. Noko edwɛkɛ mɔɔ nzinlii rale Ɛzinzalɛ Arane ne anu la hanle kɛ, saa Gyisɛse wulule vile ɛzonlenlɛ sua ne azo a, anrɛɛ ɔbawu.

Bie mɔ ka kɛ kɛmɔ ɛnee Gyisɛse ɛnle Livaenli la ati, bɛnrɛmaa ye adenle bɛnrɛmaa ɔnrɛgyinla ɛzonlenlɛ sua ne azo. Ɔti bɛse bie a Seetan zɔle Gyisɛse nleanle wɔ ɛnyelɛzodeɛnwunlɛ anzɛɛ yekile nu. Ɛvolɛ dɔɔnwo kolaa na ɛhye azi la, bɛvale Yizikeɛle bɛhɔle ɛzonlenlɛ sua bie anu wɔ yekile nu.—Yizikeɛle 8:3, 7-10; 11:1, 24; 37:1, 2.

Noko saa Seetan vale Gyisɛse hɔziele ɛzonlenlɛ sua ne azo wɔ yekile nu a, bie a bie mɔ babiza kɛ:

  • Asoo anrɛɛ ɔbayɛ sɔnea yeamaa Gyisɛse kɛ ɔbawulu yeavi ɛzonlenlɛ sua ne azo ɔ?

  • Mekɛ gyɛne mɔɔ Seetan sɔ Gyisɛse anlea la, ɔhanle kɛ ɔhakyi awolɛ kpalɛ paano yɛɛ eza ɔhanle kɛ Gyisɛse ɛbɔ ɔ ti aze ɛzonle ye. Ɔti asoo ɔbahola yeara kɛ Seetan hanle kɛ Gyisɛse ɛwulu ɛvi ɛzonlenlɛ sua kpalɛ zo ɔ?

Yɛɛ saa Seetan vale Gyisɛse ziele ɛzonlenlɛ sua kpalɛ zo a, bie a bie mɔ babiza kɛ:

  • Asoo Gyisɛse bulule Mɛla ne azo wɔ mekɛ mɔɔ ɔhɔgyinlanle ɛzonlenlɛ sua ne azo la ɔ?

  • Kɛzi Gyisɛse vile ɛsɛlɛ ne azo radwule Gyɛlusalɛm ɛzonlenlɛ sua ne anu ɛ?

Bɛmaa yɛnlea edwɛkɛ bieko mɔɔ ɔbaboa yɛ yeamaa yɛabua kpuya nwiɔ ɛhye mɔɔ li amozi la.

Abɔlɔba D. A. Carson hɛlɛle kɛ, ɔbayɛ kɛ Giliki edwɛkɛkpɔkɛ mɔɔ kile “ɛzonlenlɛ sua” mɔɔ Mateyu nee Luku vale lile gyima la kile ɛzonlenlɛ sua ne amuala na tɛ nwuanzanwuanza ɛleka ne mɔɔ ɛnee Livaema ala a kola kɔ ɛkɛ la angomekye. Ɛzonlenlɛ sua ne nyiakɛ aduduleɛ nu a le ɛleka mɔɔ wɔ anwuma kpalɛ a, na ɔ ti zo le tafaa. Bie a ɛkɛ ne a ɛnee Gyisɛse gyi a. Ɔvi ɛkɛ ne mɔɔ kɔ Kedelɔn Bɔnza ne anu la tendenle kɛyɛ mita 140. Tetedwɛkɛ kɛlɛvolɛ Josephus hanle kɛ, kɛzi ɛnee ɛkɛ ne wɔ anwuma la, saa awie kɔgyinla ɛkɛ na ɔnea aze a, “ɔ nye zo bahyi ye.” Ɔnva nwo kɛ ɛnee Gyisɛse ɛnle Livaenli la, ɔbahola yeavo yeahɔgyinla ɛkɛ mɔɔ awie biala ɛnrɛzi ye adenle a.

Noko kɛzi Gyisɛse holale vile ɛsɛlɛ ne azo radwule Gyɛlusalɛm ɛzonlenlɛ sua ne anu ɛ? Yɛngola yɛnzi ye pi. Mɔɔ Baebolo ne ka la ala a le kɛ bɛvale Gyisɛse bɛhɔle Gyɛlusalɛm. Ɔnga adenle tendenle mɔɔ ɛnee la ɛleka mɔɔ Gyisɛse wɔ nee Gyɛlusalɛm avinli la anzɛɛ mekɛ tendenle mɔɔ Seetan zɔle ye nleanle la anwo edwɛkɛ. Yemɔti ɔbayɛ kɛ Gyisɛse diale hɔle Gyɛlusalɛm, ɔnva nwo kɛ bie a ɔbalie mekɛ la.

Bie a Seetan luale yekile zo a ɔvale “aleɛabo arelemgbunli maanle maanle ne mɔ amuala” ɔhilele Gyisɛse a, ɔluakɛ boka biala ɛnee azɛlɛ ye azo mɔɔ awie kɔgyinla zo a ɔbanwu arelemgbunlililɛ ɛhye mɔ amuala a. Bie a ɛhye le kɛ kɛzi bɛfa TV bɛdi gyima bɛmaa awie nwu mɔɔ ɛlɛkɔ zo wɔ ewiade ɛleka ngakyile la. Bie a Seetan luale yekile zo, noko ɛnee ɔkpondɛ kɛ Gyisɛse bɔ ɔ ti aze kpalɛ sonle ye. (Mateyu 4:8, 9) Ɔti mɔɔ Seetan vale Gyisɛse hɔle ɛzonlenlɛ sua ne azo la, ɛnee ɔkulo kɛ Gyisɛse wule fi sua ne ati zo na ɔfa ye ngoane ɔto esiane nu. Noko Gyisɛse andie ye. Saa yekile nu a ɔhanle edwɛkɛ ɛhye ɔhilele Gyisɛse a, asoo anrɛɛ ɔbayɛ sɔnea?

Ɔti ɔbayɛ kɛ Gyisɛse hɔle Gyɛlusalɛm na ɔhɔgyinlanle ɛzonlenlɛ sua ne ati zo twɔɔnwo ne azo. Kɛ mɔɔ yɛhanle wɔ mɔlebɛbo ne la, yɛngola yɛnnwu adenle fɔɔnwo mɔɔ Seetan luale zo vale ɛzonlenlɛ sua ne hilele Gyisɛse la. Noko yɛze kɛ Seetan bɔle mɔdenle kɛ ɔmaa Gyisɛse ayɛ debie mɔɔ ɛnle kpalɛ la, noko Gyisɛse andie ye ɛlɛ.

^ ɛden. 2 Yizikeɛle 37:1-14 yɛɛ Yekile 11:7-12 ka debie mɔɔ zile wɔ 1919 la anwo edwɛkɛ. Ngapezo mɔɔ wɔ Yizikeɛle 37:1-14 la ka kɛ Nyamenle menli kɔsɔɔti bava bɛ nwo awula nɔhalɛ ɛzonlenlɛ nu wɔ 1919 wɔ mekɛ mɔɔ bɛvi adalɛ ɛzonlenlɛ nu la. Noko edwɛkɛ mɔɔ wɔ Yekile 11:7-12 la fale mediema ekpunli ekyi bie mɔɔ bɛkpokpa bɛ mɔɔ bɛli Nyamenle menli ne anyunlu mɔɔ bɛmaanle bɛ anwosesebɛ bieko wɔ 1919 la anwo. Bɛmaanle mediema zɔhane mɔ hanle bɛ nloa dole nu wɔ mekɛ bie anu.