A4
Nyamenle Duma Ne Wɔ Hibulu Ngɛlɛlera Ne Anu
Nyamenle duma ne wɔ tete Hibulu ngɛlɛleramgbɔkɛ nu mɔɔ bɛvale bɛlile gyima kolaa na bɛahɔ Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu la
Nyamenle duma wɔ tete Hibulu ngɛlɛleramgbɔkɛ nu mɔɔ bɛvale bɛlile gyima wɔ mekɛ mɔɔ bɛvi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la
Nyamenle duma ne, mɔɔ bɛva Hibulu kɔnsɔnante nna ne, ,יהוה bɛgyinla ɛkɛ bɛmaa ye la finde fane kɛyɛ 7,000 wɔ Hibulu Ngɛlɛlera ne anu. Baebolo ɛhye kile zɔhane ngɛlɛleramgbɔkɛ nna ne, mɔɔ bɛfɛlɛ ye Tetragrammaton la abo “Gyihova.” Duma zɔhane a finde fane dɔɔnwo kpalɛ wɔ Baebolo ne anu a. Kɛlɛvolɛma mɔɔ sunsum ne hanle bɛ la fa amodinli bie mɔ le kɛ “Tumivolɛ Bedevinli,” “Anwuma Anwumanli” yɛɛ “Awulae” ka Nyamenle anwo edwɛkɛ ɛdeɛ, noko Tetragrammaton ne ala a le Nyamenle duma mɔɔ bɛfa bɛfɛlɛ ye a.
Gyihova Nyamenle mumua ne hanle hilele Baebolo kɛlɛvolɛma kɛ bɛbɔ ye duma. Kɛ neazo la, ye sunsum ne hanle ngapezonli Dwowɛle maanle ɔhɛlɛle kɛ: “Awie biala mɔɔ kɛbɔ Gyihova duma la bɛbalie ye ngoane.” (Dwowɛle 2:32) Nyamenle maanle edwɛndolɛnli ko hɛlɛle kɛ: “Maa menli ɛnwu ye kɛ wɔmɔ, mɔɔ wɔ duma a le Gyihova la, ɛ ngomekye ala a ɛle Anwuma Anwumanli wɔ azɛlɛ ye kɔsɔɔti azo a.” (Edwɛne 83:18) Nɔhalɛ nu, Nyamenle duma finde fane kɛyɛ 700 wɔ Edwɛne buluku ne angomekye anu—edwɛkɛdwɛndolɛ buluku mɔɔ ɛnee ɔwɔ kɛ Nyamenle menli to na bɛka nuhua edwɛkɛ la. Ɛnee duzu ati a Nyamenle duma ɛnle Baebolo dɔɔnwo anu a? Duzu ati a Baebolo ɛhye fa duma “Gyihova” di gyima ɛ? Na duzu a Nyamenle duma Gyihova ne abo kile a?
Edwɛne buluku ne anu edwɛkɛ bie mɔ mɔɔ wɔ ɛvoya mɔɔ limoa Y.M. mɔlebɛbo Nyevile Wulera Nwomamobɔleɛ bie anu la. Bɛhɛlɛle ye wɔ Hibulu ngɛlɛleramgbɔkɛ mɔɔ ɛnee bɛfa bɛdi gyima wɔ mekɛ mɔɔ bɛvi Babelɔn akɛlɛzonlenlɛ nu bɛrale la anu, noko Tetragrammaton ne finde fane dɔɔnwo wɔ tete Hibulu ngɛlɛleramgbɔkɛ ngakyile nu
Duzu ati a duma ne ɛnle Baebolo dɔɔnwo anu a? Menli lɛ nwolɛ adwenle ngakyile. Bie mɔ te nganeɛ kɛ Nyamenle Tumivolɛ Bedevinli ne ɛngyia duma titili bie mɔɔ bamaa bɛanwu ye a. Bie mɔ noko ɛmaa Dwuuma amaamuo mɔɔ se bɛmmabɔ duma ne la ɛli bɛ adwenle, bie a bɛsulo kɛ bɛbɔ a ɔbagua nwolɛ evinli. Eza bie mɔ die di kɛ kɛmɔ awie biala ɛnze kɛzi ɛnee bɛbɔ Nyamenle duma ne fɔɔnwo la ati, ɔle kpalɛ kɛ bɛbava amodinli mɔɔ le kɛ “Awulae” anzɛɛ
“Nyamenle” la bɛali gyima. Noko adwenle zɛhae mɔɔ bɛlɛ la ɛnle nɔhalɛ ɔlua edwɛkɛ ɛhye mɔ mɔɔ doa zo la ati:-
Menli mɔɔ ka kɛ Nyamenle Tumivolɛ Bedevinli ne ɛngyia duma titili bie la bu bɛ nye gua daselɛ mɔɔ kile kɛ ɛnee Nyamenle duma finde ye Edwɛkɛ ne mɔɔ bɛlimoale bɛhɛlɛle nee mɔɔ bɛbɔle nwolɛ bane kolaa na Kelaese ara la anu. Kɛ mɔɔ yɛnwu ye la, Nyamenle maanle bɛvale ye duma bɛwulale ye Edwɛkɛ ne anu fane kɛyɛ 7,000. Ɔda ali kɛ ɔkulo kɛ yɛnwu ye duma na yɛbɔ.
-
Edwɛkɛbohilelɛma mɔɔ Dwuuma amaamuo ne ati bɛye duma ne bɛfi Baebolo ne anu la bu bɛ nye gua nɔhalɛ titili bie azo. Dwuu mɛla kilehilevolɛma bie mɔ kpole kɛ bɛbabɔ Nyamenle duma ne ɛdeɛ, noko bɛanye bɛanvi bɛ Baebolo ne mɔ anu. Nyamenle duma ne finde ɛleka dɔɔnwo wɔ tete nwomamobɔleɛ ne mɔ mɔɔ bɛnwunle bɛ wɔ Qumran mɔɔ bikye Nyevile Wulera ne la anu. Baebolo edwɛkɛbohilelɛma bie mɔ kile kɛ Nyamenle duma ne vindele mɔlebɛbo edwɛkɛ ne anu ɔlua amodinli “AWULAE” mɔɔ bɛhɛlɛ ye mgbole na bɛva bɛzie ɔ gyakɛ anu la azo. Noko kpuya ne a le kɛ, Kɛmɔti a edwɛkɛbohilelɛma ɛhye mɔ dele nganeɛ kɛ bɛkola bɛfa debie bɛsie Nyamenle duma ne agyakɛ anu anzɛɛ bɛye bɛfi Baebolo ne anu wɔ mekɛ mɔɔ bɛdie bɛto nu kɛ ɛnee ɔfinde Baebolo ne anu fane dɔɔnwo la ɛ? Nwane a bɛdie bɛdi kɛ ɔmaanle bɛ tumi kɛ bɛyɛ nzenzaleɛ ɛhye a? Bɛdabɛ ala a bɛbahola bɛaha a.
-
Menli mɔɔ ka kɛ ɔnle kɛ bɛbɔ Nyamenle duma ɔluakɛ awie ɛnze kɛzi bɛbɔ ye fɔɔnwo la noko fi bɛ ɛhulolɛ nu bɔ Gyisɛse duma. Noko akee, Gyisɛse ɛdoavolɛma mɔɔ ɛnee wɔ ɛvoya mɔɔ limoa la anu la bɔle ye duma maanle ɔyɛle ngakyile ɔvile kɛzi Kilisienema dɔɔnwo fɛlɛ ye ɛnɛ la anwo. Bie a ɛnee Dwuu Kilisienema bɔ Gyisɛse duma ne Ye·shuʹa‛. Yɛɛ ɛnee bɛbɔ amodinli “Kelaese” ne Ma·shiʹach, anzɛɛ “Mɛzaya.” Ɛnee Kilisienema mɔɔ ka Giliki la fɛlɛ ye I·e·sousʹ Khri·stosʹ, yɛɛ Kilisienema mɔɔ ka Latin la fɛlɛ ye Ieʹsus Chriʹstus. Nyamenle sunsum ne maanle bɛhɛlɛle kɛzi bɛkile Gyisɛse duma ne abo wɔ Giliki nu la wɔ Baebolo ne anu, ɛhye kile kɛ ɛvoya ne mɔɔ limoa la anu Kilisienema luale nrɛlɛbɛ adenle zo bɔ duma ne kɛ mɔɔ menli dɔɔnwo ka ye wɔ bɛ aneɛ nu la. Zɔhane ala a, Ewiade Fofolɛ Baebolo Ngilebɛbo Kɔmatii ne te nganeɛ kɛ ɔfɛta kɛ bɛfa duma “Gyihova” ne bɛdi gyima ɔnva nwo kɛ tɛ zɔhane a ɛnee bie a bɛbɔ Nyamenle duma ne wɔ tete Hibulu nu la.
Duzu ati Ewiade Fofolɛ Ngilebɛbo ne fa duma “Gyihova” ne di gyima ɛ? Wɔ Nrelenza nu, bɛfa kɔnsɔnante YHWH bɛgyinla ɛkɛ ne bɛmaa Tetragrammaton ((יהוה ngɛlɛleramgbɔkɛ nna ne. Kɛ mɔɔ ɛnee ɔde wɔ edwɛkɛ agbɔkɛ kɔsɔɔti mɔɔ bɛkɛlɛ ye wɔ tete Hibulu nu anwo
la, ɛnee vawolo biala ɛnle Tetragrammaton ne anu. Mekɛ mɔɔ tete Hibulu a ɛnee bɛka ye alehyenlɛ biala la, ɛnee ɔnyɛ se ɔmmaa kengavolɛma kɛ bɛbava vawolo mɔɔ fɛta la bɛawulowula nu.Mɔɔ bɛhɛlɛle Hibulu Ngɛlɛlera ne bɛwiele la anzi kɛyɛ ɛvolɛ apenle ko, Dwuu nwomama yɛle adenle mɔɔ bɛdua zo bɛbobɔ edwɛkɛ agbɔkɛ anzɛɛ sɛkɛlɛneɛ ngakyile mɔɔ maa bɛnwu ɛleka mɔɔ ɔwɔ kɛ bɛfa vawolo bɛwula wɔ mekɛ mɔ bɛlɛkenga Hibulu la. Noko ɔkadwu zɔhane mekɛ ne la, ɛnee Dwuuma dɔɔnwo ɛnyia diedimgbane adwenle kɛ ɔnle kpalɛ kɛ bɛbɔ Nyamenle duma bɛmaa ɔfinde, yemɔti bɛvale amodinli ngakyile bɛziele ɔ gyakɛ anu. Yemɔti, ɔzɔho kɛ mekɛ mɔɔ bɛhɛlɛle Tetragrammaton ne la, bɛvale amodinli ngakyile mɔɔ bɛvale bɛziele ɔ gyakɛ anu la vawolo ne mɔ bɛwulowulale kɔsɔnante nna ne mɔɔ gyi ɛkɛ ne maa Nyamenle duma ne la anu. Ɛhye ati, bɛsanloangɛlɛlera ne mɔɔ zɔhane vawolo ne mɔ wɔ nu la ɛmmaa bɛnnwu kɛzi mɔlebɛbo ne ɛnee bɛbɔ Nyamenle duma ne wɔ Hibulu nu la. Bie mɔ te nganeɛ kɛ ɛnee bɛbɔ duma ne “Yahweh,” yɛɛ bie mɔ ka ye ngakyile. Nyevile Wulera Nwomamobɔleɛ bie mɔɔ Lɛvitikɔso foa bie mɔɔ wɔ Giliki nu la wɔ zo la kɛlɛ Nyamenle duma ne lao. Ɛye yemɔ ɛsie ahane a, alimoa Giliki kɛlɛvolɛma noko kile kɛ bɛbɔ ye Iae, I·a·beʹ yɛɛ I·a·ou·eʹ. Noko, yɛnrɛhola yɛnrɛzi ye pi. Yɛnze kɛzi Nyamenle tete azonvolɛ bɔle duma ɛhye wɔ Hibulu nu la. (Gyɛnɛsese 13:4; Ɛzɛdɔso 3:15) Mɔɔ yɛze la a le kɛ, Nyamenle bɔle ye duma fane dɔɔnwo wɔ adwelie mɔɔ ɔ nee ye menli lile la anu, yemɔti bɛvale zɔhane duma ne bɛvɛlɛle ye, yɛɛ bɛbɔle bɛhilele awie mɔ wɔ mekɛ mɔɔ bɛ nee bɛ ɛlɛtendɛ la.—Ɛzɛdɔso 6:2; 1 Arelemgbunli 8:23; Edwɛne 99:9.
Ɛnee duzu ati a Baebolo ɛhye fa duma “Gyihova” di gyima ɛ? Ɔboalekɛ bɛva zɔhane duma ne bɛli gyima wɔ Nrelenza aneɛ nu mekɛ tendenle.
Nyamenle duma wɔ Gyɛnɛsese 15:2 wɔ Pentateuch ne mɔɔ William Tyndale hilele ɔ bo wɔ 1530 anu la
Nyamenle duma ne limoale vindele Nrelenza Baebolo nu wɔ 1530 wɔ Pentateuch ne mɔɔ William Tyndale hilele ɔ bo la anu. Ɔhɛlɛle ye
“Iehouah.” Mekɛ guale la, Nrelenza aneɛ ne hakyile na bɛhakyile kɛzi bɛkɛlɛ Nyamenle duma ne la. Kɛ neazo la, wɔ 1612 ne anu, Henry Ainsworth vale “lehovah” lile gyima wɔ Edwɛne buluku ne mɔɔ ɔhilele ɔ bo la amuala anu. Akee wɔ 1639, mekɛ mɔɔ bɛhɛlɛle zɔhane buluku ne fofolɛ na bɛvale bɛbokale Pentateuch ne anwo bɛpelentenle la, bɛvale duma “Gyihova” bɛlile gyima wɔ nuhua. Wɔ 1901, menli mɔɔ hɛlɛle American Standard Version Baebolo ne la vale “Gyihova” lile gyima wɔ ɛleka mɔɔ ɛnee Nyamenle duma ne finde wɔ Hibulu edwɛkɛ ne anu la.Mekɛ mɔɔ Baebolo nwomanli Joseph Bryant Rotherham mɔɔ bɛbu ye la ɛlɛkile deɛmɔti ɔhɛlɛle “Gyihova” na yeangɛlɛ “Yahweh” wɔ ye 1911 buluku ne mɔɔ se Studies in the Psalms anu la, ɔhanle kɛ ɛnee ɔkulo kɛ ɔkɛlɛ “duma mɔɔ menli mɔɔ kenga Baebolo ne ze ye kpalɛ (na bɛdie bɛto nu la).” Wɔ 1930, nwomanli A. F. Kirkpatrick hanle edwɛkɛ ko ne ala wɔ duma “Gyihova” ne anwo. Ɔhanle kɛ: “Menli mɔɔ sukoa aneɛmɛla ɛnɛ la ka kɛ ɔwɔ kɛ bɛbɔ ye Yahveh anzɛɛ Yahaveh; noko bɛze GYIHOVA ne kpalɛ wɔ Nrelenza nu, tɛ kɛzi bɛbɔ ye fɔɔnwo la a hyia kpalɛ a, emomu kɛ bɛkɛnwu kɛ ɔle Awie Duma, na tɛ amodinli le kɛ ‘Awulae’ ala.”
Tetragrammaton ne, YHWH: “Ɔmaa Ɔyɛ Ɛkɛ”
Yɛkpɔkɛ HWH: “bayɛ”
Duma Gyihova ne abo kile duzu? Wɔ Hibulu nu, duma Gyihova ne vi yɛkpɔkɛ mɔɔ kile “bayɛ” la anu, na nwomama dɔɔnwo te nganeɛ kɛ ɔmaa bɛnwu Hibulu yɛkpɔkɛ ne mɔɔ kile kɛ debie ɛlɛkɔ zo la. Ɛhye ati, Ewiade Fofolɛ Baebolo Ngilebɛbo Kɔmatii ne te ɔ bo kɛ Nyamenle duma ne abo kile “Ɔmaa Ɔyɛ Ɛkɛ.” Nwomama lɛ nwolɛ adwenle ngakyile yemɔti yɛnrɛhola yɛnrɛzi pi wɔ ɛhye anwo. Noko akee, ngilebɛbo zɛhae fɛta gyima mɔɔ Gyihova yɛ kɛ ninyɛne kɔsɔɔti Bɔvolɛ na ɔmaa ye bodane ba nu la. Yeambɔ ewiade nee abɔdeɛ mɔɔ ze nrɛlɛbɛ la kɛ bɛdɛnla ɛkɛ ala, emomu mɔɔ bazi biala la, ɔkɔ zo ɔmaa ye ɛhulolɛdeɛ nee ye bodane ba nu.
Yemɔti yɛkpɔkɛ ne mɔɔ wɔ Ɛzɛdɔso 3:14 mɔɔ kenga kɛ: “Mebayɛ Me Nwo Mɔɔ Mekpondɛ Kɛ Meyɛ La” anzɛɛ “Mebayɛ Me Nwo Mɔɔ Mebayɛ Me Nwo La” la ɛngile Gyihova duma ne abo bɔkɔɔ. Yɛka ye kpalɛ a, edwɛkɛ zɔhane ɛngile Nyamenle duma ne abo kpalɛ. Emomu, bɛmaa yɛnwu Nyamenle subane ne foa bie, kile kɛ ɔyɛ mɔɔ hyia wɔ tɛnlabelɛ biala anu la ɔmaa ye bodane ba nu. Yemɔti bie a adwenle ɛhye boka Gyihova duma ne anwo ɛdeɛ, noko tɛ mɔɔ ɔkpondɛ kɛ ɔyɛ ɔ nwo la ala a ɔfale nwo a. Eza ɔkile mɔɔ ɔmaa ye abɔdeɛ bayɛ nee ye bodane mɔɔ ɔba nu la.