Er zal hier niet één steen op de andere blijven: Jezus’ profetie ging in het jaar 70 op een bijzondere manier in vervulling toen de Romeinen Jeruzalem en de tempel verwoestten. Op een paar delen van de muur na werd de stad met de grond gelijkgemaakt.

Er zal hier niet één steen op de andere blijven: Zie aantekening bij Mt 24:2.

tegenover de tempel: Of ‘met de tempel in zicht’. Markus legt hier uit dat de tempel vanaf de Olijfberg te zien was, een uitleg die voor de meeste Joodse lezers niet nodig zou zijn. (Zie Inleiding tot Markus.)

einde: Of ‘daadwerkelijke einde’. In het Grieks wordt hier een ander woord (telos) gebruikt dan in Mt 24:3 (sunteleia) en in Mr 13:4 (sunteleo). (Zie aantekeningen bij Mt 24:3, Mr 13:4 en Woordenlijst ‘Einde van het tijdperk’.)

einde: Of ‘daadwerkelijke einde’, ‘volledige einde’. (Zie aantekening bij Mr 13:7.)

dat er een eind komt aan al deze dingen: Of ‘wanneer al deze dingen tot een besluit zullen komen’. ‘Dat er een eind komt’ is een vertaling van het Griekse werkwoord sunteleo, verwant aan het zelfstandig naamwoord sunteleia, dat in het parallelverslag in Mt 24:3 voorkomt en ‘gemeenschappelijk (gecombineerd) einde’, ‘gezamenlijk einde’ betekent. (Het Griekse sunteleia komt ook voor in Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26.) Het duidt op een tijdsperiode waarin een combinatie van gebeurtenissen zou leiden tot het daadwerkelijke einde waarover Mr 13:7, 13 spreekt, waar een ander Grieks woord (telos) wordt gebruikt. (Zie aantekeningen bij Mr 13:7, 13 en Woordenlijst ‘Einde van het tijdperk’.)

Ik ben het: Dat wil zeggen de Christus of Messias. (Vergelijk het parallelverslag in Mt 24:5.)

einde: Vertaling van het Griekse sunteleia, dat ‘gemeenschappelijk (gecombineerd) einde’, ‘gezamenlijk einde’ betekent (Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26). Het duidt op een tijdsperiode waarin een combinatie van gebeurtenissen zou leiden tot het daadwerkelijke einde waarover Mt 24:6, 14 spreekt, waar een ander Grieks woord (telos) wordt gebruikt. (Zie aantekeningen bij Mt 24:6, 14 en Woordenlijst ‘Einde van het tijdperk’.)

dat er een eind komt aan al deze dingen: Of ‘wanneer al deze dingen tot een besluit zullen komen’. ‘Dat er een eind komt’ is een vertaling van het Griekse werkwoord sunteleo, verwant aan het zelfstandig naamwoord sunteleia, dat in het parallelverslag in Mt 24:3 voorkomt en ‘gemeenschappelijk (gecombineerd) einde’, ‘gezamenlijk einde’ betekent. (Het Griekse sunteleia komt ook voor in Mt 13:39, 40, 49; 28:20; Heb 9:26.) Het duidt op een tijdsperiode waarin een combinatie van gebeurtenissen zou leiden tot het daadwerkelijke einde waarover Mr 13:7, 13 spreekt, waar een ander Grieks woord (telos) wordt gebruikt. (Zie aantekeningen bij Mr 13:7, 13 en Woordenlijst ‘Einde van het tijdperk’.)

einde: Of ‘daadwerkelijke einde’. In het Grieks wordt hier een ander woord (telos) gebruikt dan in Mt 24:3 (sunteleia) en in Mr 13:4 (sunteleo). (Zie aantekeningen bij Mt 24:3, Mr 13:4 en Woordenlijst ‘Einde van het tijdperk’.)

alle volken: Deze woorden laten de omvang van de prediking uitkomen. Ze maakten de discipelen duidelijk dat de prediking niet beperkt zou worden tot andere Joden. In algemene zin slaat het Griekse woord voor volk (ethnos) op een groep mensen die min of meer aan elkaar verwant zijn door bloed en die een gemeenschappelijke taal hebben. Zo’n nationale of etnische groep woont vaak in een afgebakend geografisch gebied.

strijden: Of ‘worden opgewekt’, ‘worden opgericht’. Lett.: ‘opstaan’. Het Grieks brengt hier de gedachte over van ‘vijandig uittrekken’ en kan ook worden vertaald met ‘de wapens opnemen’ of ‘ten strijde trekken’.

volk: Het Griekse ethnos heeft een ruime betekenis en kan duiden op mensen die binnen bepaalde politieke of geografische grenzen wonen, zoals een land, maar kan ook op een etnische groep slaan. (Zie aantekening bij Mr 13:10.)

strijden: Zie aantekening bij Mt 24:7.

weeën: Het Griekse woord duidt letterlijk op de intense pijn die wordt ervaren tijdens een bevalling. Hier verwijst het woord naar ellende, pijn en leed in algemene zin, maar misschien wordt ermee gesuggereerd dat de voorspelde problemen en ellende net als barensweeën in frequentie, intensiteit en duur zullen toenemen in de tijdsperiode vóór de ‘tijd van verdrukking’ die in Mr 13:19 wordt genoemd.

de Hoge Raad: Het volledige Sanhedrin, het rechtsorgaan in Jeruzalem dat bestond uit de hogepriester en 70 oudsten en schriftgeleerden. De Joden beschouwden de uitspraken ervan als bindend. (Zie Woordenlijst ‘Sanhedrin’.)

Sanhedrin: Dat wil zeggen de Joodse Hoge Raad in Jeruzalem. Het Griekse woord (sunedrion) betekent letterlijk ‘bijeenzitting’. Het was een algemene term voor een vergadering of bijeenkomst, maar in Israël kon het duiden op een religieus rechtscollege of rechtsorgaan. (Zie aantekening bij Mt 5:22 en Woordenlijst; zie voor de mogelijke locatie van de Sanhedrinzaal App. B12.)

rechtbanken: In de Griekse Geschriften wordt het Griekse woord sunedrion, hier in het meervoud en met rechtbanken vertaald, meestal gebruikt voor de Joodse Hoge Raad in Jeruzalem, het Sanhedrin. (Zie Woordenlijst en aantekeningen bij Mt 5:22 en 26:59.) Maar het was ook het algemene woord voor een bijeenkomst, en hier wordt het gebruikt voor plaatselijke rechtbanken die met de synagogen verbonden waren en de macht hadden om geseling en uitsluiting als straf op te leggen (Mt 10:17; 23:34; Lu 21:12; Jo 9:22; 12:42; 16:2).

dit goede nieuws: Het Griekse euaggelion is samengesteld uit de woorden eu, dat ‘goed’ betekent, en aggellos, ‘iemand die nieuws brengt’, ‘iemand die bekendmaakt (aankondigt)’. (Zie Woordenlijst.) In sommige vertalingen wordt het weergegeven met ‘evangelie’. Het verwante Griekse euaggelistes, dat met ‘evangelieprediker’ wordt vertaald, betekent ‘verkondiger van goed nieuws’ (Han 21:8; Ef 4:11, vtn.; 2Ti 4:5, vtn.).

alle volken: Deze woorden laten de omvang van de prediking uitkomen. Ze maakten de discipelen duidelijk dat de prediking niet beperkt zou worden tot andere Joden. In algemene zin slaat het Griekse woord voor volk (ethnos) op een groep mensen die min of meer aan elkaar verwant zijn door bloed en die een gemeenschappelijke taal hebben. Zo’n nationale of etnische groep woont vaak in een afgebakend geografisch gebied.

het goede nieuws: Zie aantekening bij Mt 24:14.

je komen halen: Het Griekse werkwoord ago is hier gebruikt als een juridische term die ‘arresteren’, ‘aanhouden’ betekent. Het kan het gebruik van geweld impliceren.

einde: Of ‘daadwerkelijke einde’. In het Grieks wordt hier een ander woord (telos) gebruikt dan in Mt 24:3 (sunteleia) en in Mr 13:4 (sunteleo). (Zie aantekeningen bij Mt 24:3, Mr 13:4 en Woordenlijst ‘Einde van het tijdperk’.)

volhardt: Het Griekse werkwoord hupomeno betekent letterlijk ‘onder blijven’. Vaak wordt het gebruikt in de betekenis ‘blijven in plaats van vluchten’, ‘standhouden’, ‘volhouden’, ‘standvastig blijven’ (Mt 10:22; Ro 12:12; Heb 10:32; Jak 5:11). In deze context duidt het erop dat Christus’ discipelen vasthouden aan hun handelwijze ondanks tegenstand en beproevingen (Mr 13:11-13).

einde: Of ‘daadwerkelijke einde’, ‘volledige einde’. (Zie aantekening bij Mr 13:7.)

Judea: Dat wil zeggen de Romeinse provincie Judea.

naar de bergen: Volgens de geschiedschrijver Eusebius uit de vierde eeuw staken de christenen in Judea en Jeruzalem de Jordaan over en vluchtten ze naar Pella, een stad in het bergachtige gebied van de Dekapolis.

Judea: Zie aantekening bij Mt 24:16.

naar de bergen: Zie aantekening bij Mt 24:16.

op het dak: De daken van de huizen waren plat en werden voor veel doelen gebruikt, zoals opslag (Joz 2:6), rust (2Sa 11:2), slaap (1Sa 9:26) en religieuze feesten (Ne 8:16-18). Daarom was een muurtje rond het dak verplicht (De 22:8). Meestal kon een huisbewoner het dak via een trap of ladder buitenom verlaten zonder dat hij het huis weer in hoefde te gaan, wat laat uitkomen hoe dringend Jezus’ waarschuwing om te vluchten was.

op het dak: Zie aantekening bij Mt 24:17.

in de winter: Door de zware regenval, overstromingen en kou zou het in dit jaargetijde zwaar zijn om te reizen en zou er niet makkelijk aan voedsel en onderdak te komen zijn (Ezr 10:9, 13).

in de winter: Zie aantekening bij Mt 24:20.

Als Jehovah die tijd niet had verkort: Jezus legt aan zijn discipelen uit wat zijn Vader tijdens de grote verdrukking zal doen. Het woordgebruik in Jezus’ profetie is hier gelijk aan dat van profetische uitspraken in de Hebreeuwse Geschriften waarin Gods naam wordt gebruikt (Jes 1:9; 65:8; Jer 46:28 [26:28, Septuaginta]; Am 9:8). Hoewel hier in de meeste Griekse manuscripten ‘Heer’ (Kurios) staat, zijn er goede redenen om aan te nemen dat in dit vers oorspronkelijk Gods naam stond en dat die later werd vervangen door de titel Heer. Daarom wordt hier in de hoofdtekst de naam Jehovah gebruikt. (Zie App. C1 en C3 inleiding en Mr 13:20.)

de Christus: Grieks: ho Christos. Deze titel komt overeen met ‘de Messias’ (van het Hebreeuwse masjiach). Beide woorden betekenen ‘gezalfde’. De Joodse geschiedschrijver Josephus geeft aan dat er in de eerste eeuw een aantal zelfverklaarde profeten of bevrijders opstonden die beloofden het volk van de Romeinse onderdrukkers te redden. Misschien werden die door hun volgelingen als een politieke messias bezien.

Ik ben het: Dat wil zeggen de Christus of Messias. (Vergelijk het parallelverslag in Mt 24:5.)

valse christussen: Of ‘valse messiassen’. Het Griekse pseudochristos komt alleen hier en in het parallelverslag in Mt 24:24 voor. Het slaat op iedereen die ten onrechte de rol van de Christus of de Messias (lett.: ‘gezalfde’) op zich neemt. (Zie aantekeningen bij Mt 24:5 en Mr 13:6.)

Mensenzoon: Of ‘Zoon van een mens’. Deze uitdrukking komt in de evangeliën zo’n 80 keer voor. Jezus paste die op zichzelf toe, blijkbaar om te beklemtonen dat hij echt een mens was, geboren uit een vrouw, en dat hij een passende menselijke tegenhanger van Adam was, met de macht om de mensheid te verlossen van zonde en de dood (Ro 5:12, 14, 15). Deze term laat ook uitkomen dat Jezus de Messias was, de Christus (Da 7:13, 14; zie Woordenlijst).

zien: Het Griekse werkwoord dat met ‘zien’ is vertaald, kan letterlijk ‘een voorwerp zien’, ‘kijken naar’, ‘aanschouwen’ betekenen, maar het kan ook als metafoor gebruikt worden voor geestelijk gezichtsvermogen en ‘onderscheiden’, ‘waarnemen’ betekenen (Ef 1:18).

Mensenzoon: Zie aantekening bij Mt 8:20.

de wolken: Over het algemeen belemmeren wolken het zicht, maar waarnemers kunnen ‘zien’ met de ogen van hun verstand (Han 1:9).

zien: Zie aantekening bij Mt 24:30.

de vier windstreken: Lett.: ‘de vier winden’, een idioom dat duidt op de vier windrichtingen van het kompas (O, W, N en Z) en ‘alle richtingen’, ‘overal’ betekent (Jer 49:36; Ez 37:9; Da 8:8).

de vier windstreken: Zie aantekening bij Mt 24:31.

les: Of ‘illustratie’, ‘parabel’. (Zie aantekening bij Mt 13:3.)

les: Zie aantekening bij Mt 24:32.

Hemel en aarde zullen verdwijnen: Uit andere Bijbelteksten blijkt dat hemel en aarde altijd zullen blijven bestaan (Ge 9:16; Ps 104:5; Pr 1:4). Jezus’ woorden kunnen dan ook begrepen worden als een hyperbool die betekent dat zelfs als het onmogelijke zou gebeuren en hemel en aarde zouden verdwijnen, zijn woorden toch vervuld zouden worden. (Vergelijk Mt 5:18.) Maar hemel en aarde kunnen hier ook heel goed slaan op de figuurlijke hemel en aarde die in Opb 21:1 ‘de vroegere hemel en de vroegere aarde’ worden genoemd.

mijn woorden zullen nooit verdwijnen: Of ‘mijn woorden zullen beslist niet verdwijnen’. In het Grieks geeft het gebruik van twee ontkenningen bij het werkwoord aan dat een gedachte nadrukkelijk wordt afgewezen. Dat beklemtoont op een levendige manier hoe onvergankelijk Jezus’ woorden zijn. Hoewel sommige Griekse manuscripten maar één ontkenning gebruiken, wordt de nadrukkelijke weergave in de hoofdtekst goed ondersteund door de manuscripten.

deurwachter: In de oudheid deden deurwachters of poortwachters dienst bij stadspoorten, tempelpoorten en soms de ingangen van huizen. Behalve dat ze erop toezagen dat de poorten en deuren ’s nachts gesloten waren, fungeerden ze ook als bewaker (2Sa 18:24, 26; 2Kon 7:10, 11; Es 2:21-23; 6:2; Jo 18:17). Door een christen met de deurwachter van een huis te vergelijken, liet Jezus uitkomen hoe belangrijk het is dat christenen alert en waakzaam zijn ten aanzien van zijn komst om het oordeel te voltrekken (Mr 13:26).

Blijf waakzaam: Het Griekse woord heeft als grondbetekenis ‘wakker blijven’, maar in veel contexten betekent het ‘op je hoede zijn’, ‘waakzaam zijn’. Mattheüs gebruikt het in Mt 24:43; 25:13 en 26:38, 40, 41. In Mt 24:44 brengt hij het in verband met de noodzaak om er ‘klaar’ voor te zijn. (Zie aantekening bij Mt 26:38.)

Blijf (...) waken: Lett.: ‘blijf wakker’. Jezus had al eerder beklemtoond dat zijn discipelen geestelijk wakker moesten blijven omdat ze de dag en het uur van zijn komst niet wisten. (Zie aantekeningen bij Mt 24:42 en 25:13.) Die aansporing herhaalt hij hier en in Mt 26:41, waar hij geestelijk wakker blijven in verband brengt met voortdurend bidden. Vergelijkbare aansporingen komen overal in de Griekse Geschriften voor, waaruit blijkt dat geestelijke alertheid van groot belang is voor ware christenen (1Kor 16:13; Kol 4:2; 1Th 5:6; 1Pe 5:8; Opb 16:15).

Blijf (...) waken: Lett.: ‘blijf wakker’. Jezus had al eerder beklemtoond dat zijn discipelen geestelijk wakker moesten blijven omdat ze de dag en het uur van zijn komst niet wisten. (Zie aantekeningen bij Mt 24:42; 25:13 en Mr 13:35.) Die aansporing herhaalt hij hier en in Mr 14:38, waar hij geestelijk wakker blijven in verband brengt met voortdurend bidden. Vergelijkbare aansporingen komen overal in de Griekse Geschriften voor, waaruit blijkt dat geestelijke alertheid van groot belang is voor ware christenen (1Kor 16:13; Kol 4:2; 1Th 5:6; 1Pe 5:8; Opb 16:15).

vierde nachtwake: Van ongeveer 3.00 tot 6.00 uur. Deze verdeling is gebaseerd op het Griekse en Romeinse systeem van vier nachtwaken. De Hebreeën verdeelden de nacht voorheen in drie waken van ongeveer vier uur (Ex 14:24; Re 7:19), maar inmiddels hadden ze het Romeinse systeem overgenomen.

voordat een haan kraait: Deze uitspraak wordt in alle vier de evangeliën vermeld, maar alleen Markus voegt in zijn verslag het detail toe dat de haan twee keer zou kraaien (Mt 26:74, 75; Mr 14:30, 72; Lu 22:34, 60, 61; Jo 13:38; 18:27). In de Misjna staat over Jezus’ tijd dat er in Jeruzalem hanen werden gefokt, wat het Bijbelverslag ondersteunt. Dit gekraai vond blijkbaar heel vroeg in de ochtend plaats.

voordat een haan (...) kraait: Dit wordt in alle vier de evangeliën vermeld, maar alleen Markus voegt in zijn verslag het detail toe dat de haan twee keer zou kraaien (Mt 26:34, 74, 75; Mr 14:72; Lu 22:34, 60, 61; Jo 13:38; 18:27). In de Misjna staat over Jezus’ tijd dat er in Jeruzalem hanen werden gefokt, wat het Bijbelverslag ondersteunt. Dit gekraai vond blijkbaar heel vroeg in de ochtend plaats. (Zie aantekening bij Mr 13:35.)

kraaide een haan: Deze gebeurtenis wordt in alle vier de evangeliën vermeld, maar alleen Markus voegt in zijn verslag het detail toe dat de haan voor de tweede keer kraaide (Mt 26:34, 74, 75; Mr 14:30; Lu 22:34, 60, 61; Jo 13:38; 18:27). In de Misjna staat over Jezus’ tijd dat er in Jeruzalem hanen werden gefokt, wat het Bijbelverslag ondersteunt. Dit gekraai vond blijkbaar ergens voor zonsopgang plaats. (Zie aantekening bij Mr 13:35.)

Blijf dus waakzaam: Het Griekse woord heeft als grondbetekenis ‘wakker blijven’, maar in veel contexten betekent het ‘op je hoede zijn’, ‘waakzaam zijn’. Markus gebruikt het ook nog in Mr 13:34, 37 en 14:34, 37, 38. (Zie aantekeningen bij Mt 24:42; 26:38 en Mr 14:34.)

’s avonds: In dit vers wordt gerefereerd aan de vier nachtwaken van elk drie uur volgens de Griekse en Romeinse verdeling van de nacht, die van 18.00 tot 6.00 uur duurden. (Zie ook de volgende aantekeningen bij dit vers.) De Hebreeën verdeelden de nacht voorheen in drie waken van ongeveer vier uur (Ex 14:24; Re 7:19), maar inmiddels hadden ze het Romeinse systeem overgenomen. In dit vers wordt met ’s avonds de eerste nachtwake bedoeld, van zonsondergang tot ongeveer 21.00 uur. (Zie aantekening bij Mt 14:25.)

om middernacht: Hiermee wordt de tweede nachtwake volgens de Griekse en Romeinse verdeling bedoeld, van ongeveer 21.00 uur tot middernacht. (Zie aantekening bij ’s avonds in dit vers.)

bij het kraaien van de haan: Of ‘voor zonsopgang’. Dit was een aanduiding voor de derde nachtwake volgens de Griekse en Romeinse verdeling, van middernacht tot ongeveer 3.00 uur. (Zie de vorige aantekeningen bij dit vers.) Het was waarschijnlijk in deze periode dat ‘een haan kraaide’ (Mr 14:72). Algemeen wordt aangenomen dat het kraaien van de haan in de landen ten O van de Middellandse Zee al van oudsher een tijdsaanduiding is. (Zie aantekeningen bij Mt 26:34 en Mr 14:30, 72.)

vroeg in de morgen: Hiermee wordt de vierde nachtwake volgens de Griekse en Romeinse verdeling van de nacht bedoeld, van ongeveer 3.00 uur tot zonsopgang. (Zie de vorige aantekeningen bij dit vers.)