prediken: De grondbetekenis van het Griekse woord is ‘aankondigen als een openbare boodschapper’. De nadruk ligt op de methode van aankondigen: meestal een verklaring in het openbaar en geen preek gericht tot een groep.

prediken: Zie aantekening bij Mt 3:1.

Maria die Magdalena wordt genoemd: De vrouw die vaak Maria Magdalena wordt genoemd, wordt hier in het verslag over Jezus’ tweede predikingsjaar voor het eerst vermeld. Haar bijnaam Magdalena (betekent ‘uit of van Magdala’) komt waarschijnlijk van de plaats Magdala aan de westelijke oever van het Meer van Galilea, ongeveer halverwege tussen Kapernaüm en Tiberias. Sommigen denken dat deze Maria uit Magdala kwam of er woonde. De naam Maria Magdalena komt vooral voor in de verslagen over de dood en opstanding van Jezus (Mt 27:55, 56, 61; Mr 15:40; Lu 24:10; Jo 19:25).

dient: Of ‘bedient’. Hier wordt het Griekse werkwoord diakoneo gebruikt, verwant aan het zelfstandig naamwoord diakonos (dienaar, bediende), dat wordt gebruikt voor iemand die voortdurend nederig diensten doet voor anderen. Het woord wordt toegepast op Christus (Ro 15:8), dienaren van Christus, zowel mannen als vrouwen (Ro 16:1; 1Kor 3:5-7; Kol 1:23), dienaren in de bediening (Fil 1:1; 1Ti 3:8) en ook bedienden (Jo 2:5, 9) en overheidsfunctionarissen (Ro 13:4).

Johanna: Dit is de vrouwelijke vorm van de Hebreeuwse naam Johanan, die ‘Jehovah heeft gunst getoond’, ‘Jehovah is goedgunstig geweest’ betekent. Johanna is een van de vrouwen die door Jezus waren genezen. Ze wordt maar twee keer in de Griekse Geschriften vermeld, beide keren in het verslag van Lukas (Lu 24:10).

Chuzas: De rentmeester van Herodes Antipas. Mogelijk had hij het beheer over het huishouden.

om hen van dienst te zijn: Of ‘om hen te ondersteunen’, ‘om voor hen te zorgen’. Het Griekse woord diakoneo kan slaan op het voorzien in de fysieke behoeften van anderen door eten te kopen, klaar te maken, te serveren, enzovoorts. De term wordt in een vergelijkbare betekenis gebruikt in Lu 10:40 (‘voor alles zorgen’), Lu 12:37 en Lu 17:8 (‘bedienen’), en Han 6:2 (‘voedsel verdelen’), maar kan ook slaan op alle andere vergelijkbare persoonlijke diensten. Hier wordt beschreven hoe de vrouwen die in vers 2 en 3 genoemd worden Jezus en zijn discipelen ondersteunden, zodat die de taak konden uitvoeren die ze van God gekregen hadden. Op die manier eerden de vrouwen God, die zijn waardering daarvoor toonde door in de Bijbel een verslag over hun vrijgevigheid te laten optekenen voor alle toekomstige generaties (Sp 19:17; Heb 6:10). Dezelfde Griekse term wordt voor vrouwen gebruikt in Mt 27:55 en Mr 15:41. (Zie aantekening bij Lu 22:26, waar het verwante zelfstandig naamwoord diakonos wordt behandeld.)

illustraties: Of ‘gelijkenissen’, ‘parabels’. Het Griekse parabole betekent letterlijk ‘naast elkaar (samen) plaatsen’ en wordt gebruikt voor beeldspraak zoals parabels, gelijkenissen en spreuken. Jezus verklaart dingen vaak door iets wat erop lijkt ‘ernaast te plaatsen’ of ermee te vergelijken (Mr 4:30). Zijn illustraties waren korte, meestal fictieve verhalen waaruit een morele of geestelijke waarheid te leren viel.

illustratie: Zie aantekening bij Mt 13:3.

rotsgrond: Hiermee wordt geen grond bedoeld met stukken rots erin maar rotsachtig gesteente of een harde rotslaag waarop maar weinig grond lag. Het parallelverslag in Lu 8:6 zegt dat sommige zaadjes ‘op een rots’ terechtkwamen. Op zo’n bodem konden zaadjes niet de diepe wortels laten groeien die ze nodig hadden om aan voldoende water te komen.

op een rots: Zie aantekening bij Mt 13:5.

tussen de distels: Lett: ‘doorns’. Jezus heeft het hier kennelijk niet over doornstruiken maar over onkruid dat in de omgeploegde grond is blijven zitten. Dat zou groter worden en de pas geplante zaadjes verstikken.

tussen de distels: Zie aantekening bij Mt 13:7.

heilige geheimen: Het Griekse musterion wordt in de Nieuwewereldvertaling 25 keer weergegeven met ‘heilig geheim’. Het woord, dat hier in het meervoud staat, duidt op aspecten van Gods voornemen die verborgen blijven tot God ervoor kiest ze bekend te maken. Dan worden ze volledig onthuld, maar alleen aan wie hij begrip wil geven (Kol 1:25, 26). Als de heilige geheimen van God eenmaal onthuld zijn, worden ze op een zo groot mogelijke schaal bekendgemaakt. Dat blijkt uit de woorden die de Bijbel in verband met de uitdrukking ‘het heilige geheim’ gebruikt, zoals ‘bekendmaken’, ‘prediken’, ‘onthullen’ en ‘openbaring’ (1Kor 2:1; Ef 1:9; 3:3; Kol 1:25, 26; 4:3). Het voornaamste ‘heilige geheim van God’ draait om de onthulling dat Jezus Christus het beloofde ‘nageslacht’ is, de Messias (Kol 2:2; Ge 3:15). Maar dit heilige geheim heeft veel facetten, zoals de rol die Jezus toegewezen heeft gekregen in Gods voornemen (Kol 4:3). Zoals Jezus hier liet zien, houden ‘de heilige geheimen’ verband met het Koninkrijk van de hemel, ‘Gods Koninkrijk’, de hemelse regering waarvan Jezus de Koning is (Mr 4:11; Lu 8:10; zie aantekening bij Mt 3:2). In de Griekse Geschriften wordt musterion anders gebruikt dan in de oude mysteriegodsdiensten. Die religies, vaak gebaseerd op vruchtbaarheidscultussen die in de eerste eeuw gangbaar waren, beloofden hun aanhangers onsterfelijkheid, rechtstreekse openbaringen en contact met de goden via mystieke riten. De inhoud van die geheimen was duidelijk niet gebaseerd op waarheid. Omdat de ingewijden van die religies geheimhouding zwoeren, was alles gehuld in een waas van geheimzinnigheid — een groot contrast met de openlijke verkondiging van de heilige geheimen van het christendom. Waar deze term in de Bijbel wordt gebruikt in verband met valse aanbidding, wordt die in de Nieuwewereldvertaling weergegeven met ‘in het geheim’ of ‘mysterie’. (Zie voor de drie gevallen waar musterion zo is weergegeven de aantekeningen bij 2Th 2:7 en Opb 17:5, 7.)

heilige geheimen: Zie aantekening bij Mt 13:11.

een lamp: In Bijbelse tijden werden in de meeste huishoudens olielampen van aardewerk gebruikt, gevuld met olijfolie.

een lamp: Zie aantekening bij Mt 5:15.

broers: Dat wil zeggen Jezus’ halfbroers. Hun namen worden vermeld in Mt 13:55 en Mr 6:3. (Zie aantekening bij Mt 13:55 over de betekenis van het woord voor broer.)

broers: Zie aantekening bij Mt 12:46.

mijn moeder en mijn broers: Jezus maakt hier onderscheid tussen zijn letterlijke broers, van wie sommigen blijkbaar niet in hem geloofden (Jo 7:5), en zijn geestelijke broers of broeders, zijn discipelen. Hij laat uitkomen dat hoe hecht de band met zijn familie ook is, zijn band met degenen die het woord van God horen en toepassen nog hechter is.

de overkant: Dat wil zeggen de oostelijke oever van het Meer van Galilea.

een hevige storm: Dit is een vertaling van drie Griekse woorden die letterlijk kunnen worden weergegeven met ‘een grote orkaan van wind’. (Zie aantekening bij Mt 8:24.) Omdat Markus hier niet bij was, kunnen zijn levendige beschrijving van de storm en de andere details in dit verslag erop wijzen dat hij zijn informatie van Petrus had. (Zie Inleiding tot Markus over Petrus’ invloed op het evangelie van Markus.)

een zware storm: Dit is een vertaling van twee Griekse woorden die letterlijk kunnen worden weergegeven met ‘een orkaan van wind’. (Zie aantekening bij Mr 4:37.) Zware stormen komen op het Meer van Galilea vaak voor. Het wateroppervlak ligt zo’n 210 m beneden zeeniveau, en de temperatuur van de lucht is boven het meer warmer dan op de omringende hoogvlakten en bergen. Daardoor ontstaan atmosferische storingen en sterke winden die hoge golven kunnen veroorzaken.

gebied van de Gadarenen: Een gebied aan de overkant (oostelijke oever) van het Meer van Galilea. Misschien ging het om het gebied tussen het meer en Gadara, dat op 10 km van het meer lag. Dat wordt ondersteund door munten uit Gadara, waarop vaak een schip staat afgebeeld. Markus en Lukas noemen deze regio ‘het gebied van de Gerasenen’. (Zie aantekening bij Mr 5:1.) Misschien overlapten deze regio’s elkaar. (Zie App. A7, kaart 3B, ‘Activiteit bij het Meer van Galilea’ en App. B10.)

Gerasenen: In de parallelverslagen (Mt 8:28-34; Mr 5:1-20; Lu 8:26-39) worden verschillende namen gebruikt voor de locatie van deze gebeurtenis. Voor elk verslag zijn de verschillende versies in oude manuscripten terug te vinden. Volgens de beste manuscripten die beschikbaar zijn, had Mattheüs het oorspronkelijk over ‘Gadarenen’ en hadden Markus en Lukas het over ‘Gerasenen’. Maar zoals wordt aangetoond in de aantekening bij gebied van de Gerasenen in dit vers, verwijzen beide termen globaal naar dezelfde streek.

Gerasenen: In de parallelverslagen (Mt 8:28-34; Mr 5:1-20; Lu 8:26-39) worden verschillende namen gebruikt voor de locatie van deze gebeurtenis. Voor elk verslag zijn de verschillende versies in oude manuscripten terug te vinden. Volgens de beste manuscripten die beschikbaar zijn, had Mattheüs het oorspronkelijk over ‘Gadarenen’ en hadden Markus en Lukas het over ‘Gerasenen’. Maar zoals wordt aangetoond in de aantekening bij gebied van de Gerasenen in dit vers, verwijzen beide termen globaal naar dezelfde streek.

gebied van de Gerasenen: Een gebied tegenover Galilea, dat wil zeggen aan de oostelijke oever van het Meer van Galilea. De exacte grenzen van dit gebied zijn nu niet meer bekend en ook niet met zekerheid vast te stellen. Sommigen brengen het gebied van de Gerasenen in verband met de streek rond Kursi, bij de steile hellingen aan de oostelijke oever van het meer. Anderen vermoeden dat het gaat om het grote district rondom de stad Gerasa (Jerash), ongeveer 55 km ten ZZO van het Meer van Galilea. Mt 8:28 noemt het ‘het gebied van de Gadarenen’. (Zie aantekeningen bij Mt 8:28 en Mr 5:1.) Hoewel er verschillende namen worden gebruikt, verwijzen ze globaal naar dezelfde streek aan de oostelijke oever van het Meer van Galilea, en het kan zijn dat de regio’s elkaar overlapten. De verslagen spreken elkaar dus niet tegen. (Zie ook App. A7, kaart 3B, ‘Activiteit bij het Meer van Galilea’ en App. B10.)

Gerasenen: Zie aantekening bij Mr 5:1.

begraafplaats: Of ‘herinneringsgraven’. (Zie Woordenlijst.) Deze graven waren kennelijk grotten of grafkamers die in de rotsen waren uitgehakt. Meestal lagen ze buiten de steden. Begraafplaatsen werden door de Joden gemeden omdat ze ceremonieel onrein waren. Daardoor waren ze een ideale verblijfplaats voor krankzinnige of door demonen bezeten mensen.

een man (...) die door demonen bezeten was: Mattheüs (8:28) heeft het over twee mannen, terwijl Markus (5:2) en Lukas er maar één noemen. Kennelijk spitst het verslag van Markus en van Lukas zich toe op één van hen omdat Jezus tot hem sprak en omdat zijn geval het opvallendst was. Misschien was deze man gewelddadiger of was hij langer in de macht van de demonen geweest. Het kan ook zijn dat alleen hij na de genezing van de twee mannen met Jezus mee wilde gaan (Lu 8:37-39).

graven: Of ‘herinneringsgraven’. (Zie aantekening bij Mt 8:28.)

Wat heb ik met jou te maken: Of ‘Wat hebben ik en jij gemeen?’ De letterlijke vertaling van deze retorische vraag is: ‘Wat voor mij en voor jou?’ Dit Semitische idioom komt voor in de Hebreeuwse Geschriften (Re 11:12, vtn.; Joz 22:24; 2Sa 16:10; 19:22; 1Kon 17:18; 2Kon 3:13; 2Kr 35:21; Ho 14:8), en in de Griekse Geschriften wordt een vergelijkbare Griekse uitdrukking gebruikt (Mt 8:29; Mr 1:24; 5:7; Lu 4:34; 8:28; Jo 2:4). De precieze betekenis verschilt, afhankelijk van de context. In dit vers (Mr 5:7) drukt het idioom vijandigheid en afkeer uit, en sommigen geven het weer met ‘Laat me met rust!’ of ‘Wat moet je van me?’ In andere contexten wordt er een verschil van mening mee uitgedrukt of een weigering om op een voorgestelde actie in te gaan, maar zonder minachting, arrogantie of vijandigheid. (Zie aantekening bij Jo 2:4.)

bewakers: Het Griekse basanistes, weergegeven met ‘bewakers’, heeft als grondbetekenis ‘folteraars’ of ‘pijnigers’, waarschijnlijk omdat bewakers de gevangenen vaak martelden of folterden. Later werd het woord in algemene zin voor bewakers of cipiers gebruikt, blijkbaar omdat opsluiting zowel met als zonder marteling als een vorm van foltering werd beschouwd. (Zie aantekening bij Mt 8:29.)

Wat heb ik met jou te maken: Zie aantekening bij Mr 5:7.

doe me geen pijn: In Mt 18:34 wordt een verwant Grieks woord gebruikt voor ‘de bewakers’. In deze context lijkt ‘pijn doen’ te duiden op het vasthouden in ‘de afgrond’ die in Lu 8:31 wordt genoemd. (Zie aantekening bij Mt 18:34.)

Legioen: Waarschijnlijk was dit niet de echte naam van de bezeten man. Het geeft aan dat hij bezeten was door een groot aantal demonen. Mogelijk was het de aanvoerder van deze demonen die de man liet zeggen dat zijn naam Legioen was. In de eerste eeuw bestond een Romeins legioen meestal uit zo’n 6000 soldaten. Dat kan erop duiden dat het om heel veel demonen ging. (Zie aantekening bij Mt 26:53.)

Legioen: Zie aantekening bij Mr 5:9.

pijn te doen: In Mt 18:34 wordt een verwant Grieks woord gebruikt voor ‘de bewakers’. In deze context lijkt ‘pijn doen’ te duiden op het vasthouden in ‘de afgrond’ die in het parallelverslag in Lu 8:31 wordt genoemd.

de afgrond: Of ‘de diepte’. Het Griekse woord abussos, dat ‘buitengewoon diep’ of ‘onpeilbaar, grenzeloos’ betekent, duidt op een plaats of toestand van gevangenschap. Het komt in de Griekse Geschriften negen keer voor: hier, in Ro 10:7 en zeven keer in het boek Openbaring. Het verslag in Opb 20:1-3 beschrijft hoe Satan in de toekomst voor duizend jaar in de afgrond zal worden gegooid. Het legioen demonen dat Jezus smeekte om hen ‘niet de afgrond in te sturen’, dacht misschien aan die toekomstige gebeurtenis. In vers 28 vraagt een van de demonen Jezus om hem geen pijn te doen. In het parallelverslag in Mt 8:29 vragen de demonen Jezus: ‘Ben je hier gekomen om ons vóór de vastgestelde tijd pijn te doen?’ De ‘pijn’ waar de demonen bang voor waren, lijkt dus te duiden op hun gevangenschap in ‘de afgrond’. (Zie Woordenlijst en aantekening bij Mt 8:29.)

varkens: Volgens de wet waren varkens onrein (Le 11:7), maar er was een afzetmarkt voor varkensvlees onder de vele niet-Joden die in het gebied van de Dekapolis woonden. Zowel Grieken als Romeinen vonden het een delicatesse. Het verslag vermeldt niet of ‘de varkenshoeders’ Joden waren die de wet overtraden (Lu 8:34).

vertel alles wat God voor je gedaan heeft: Hoewel Jezus gewoonlijk de instructie gaf om zijn wonderen niet rond te vertellen (Mr 1:44; 3:12; 7:36; Lu 5:14), gaf hij deze man de opdracht zijn familie te vertellen wat er was gebeurd. Misschien maakte Jezus een uitzondering omdat hem gevraagd was het gebied te verlaten en hij ze niet persoonlijk getuigenis zou kunnen geven. Het zou ook een tegenwicht vormen tegen eventuele ongunstige berichten over het verlies van de varkens.

overal in de stad: Het parallelverslag in Mr 5:20 zegt ‘in de Dekapolis’. Blijkbaar wordt hier dus een van de steden in het gebied van de Dekapolis bedoeld. (Zie Woordenlijst.)

een eniggeboren zoon: Het Griekse woord monogenes, traditioneel vertaald met ‘eniggeboren’, is wel gedefinieerd als ‘de enige in zijn soort’, ‘de enige echte’, ‘uniek’. Het wordt in de Bijbel gebruikt voor de relatie van een zoon of dochter tot zijn of haar ouders. (Zie aantekeningen bij Lu 7:12; 8:42 en 9:38.) In de geschriften van Johannes wordt deze term uitsluitend voor Jezus gebruikt (Jo 3:16, 18; 1Jo 4:9), maar nooit in verband met Jezus’ menselijke geboorte of zijn bestaan als mens. In plaats daarvan gebruikt Johannes de term voor Jezus in zijn voormenselijke bestaan als de Logos, het Woord, degene die ‘in het begin bij God was’, nog ‘voordat de wereld er was’ (Jo 1:1, 2; 17:5, 24). Jezus is de ‘eniggeboren zoon’ omdat hij Jehovah’s Eerstgeborene is en de enige die rechtstreeks door hem is geschapen. Andere geestelijke wezens worden wel ‘zonen van de ware God’ en ‘zonen van God’ genoemd (Ge 6:2, 4; Job 1:6; 2:1; 38:4-7), maar al die zonen zijn door Jehovah geschapen via die eerstgeboren Zoon (Kol 1:15, 16). Samenvattend kunnen we zeggen dat monogenes op twee dingen duidt: Jezus is ‘de enige in zijn soort’, ‘uniek’, ‘onvergelijkelijk’ en hij is de enige zoon die rechtstreeks en uitsluitend door God is gemaakt (1Jo 5:18; zie aantekening bij Heb 11:17).

eniggeboren Zoon: Het Griekse woord monogenes, traditioneel vertaald met ‘eniggeboren’, is wel gedefinieerd als ‘de enige in zijn soort’, ‘de enige echte’, ‘uniek’. In de geschriften van Johannes wordt deze term uitsluitend voor Jezus gebruikt (Jo 1:14: 3:18; 1Jo 4:9; zie aantekening bij Jo 1:14). Hoewel andere geestelijke wezens die door God zijn gemaakt wel zonen worden genoemd, wordt alleen Jezus de eniggeboren Zoon genoemd (Ge 6:2, 4; Job 1:6; 2:1; 38:4-7). Jezus, de eerstgeboren Zoon, is de enige rechtstreekse schepping van zijn Vader, dus hij was uniek, anders dan alle andere zonen van God. Zij waren door Jehovah geschapen via die eerstgeboren Zoon. Paulus gebruikt het Griekse monogenes op een vergelijkbare manier als hij Isaäk de ‘eniggeboren zoon’ van Abraham noemt (Heb 11:17, vtn.). Hoewel Abraham bij Hagar Ismaël kreeg en bij Ketura nog een aantal zonen (Ge 16:15; 25:1, 2; 1Kr 1:28, 32), was Isaäk ‘eniggeboren’ in een bijzondere betekenis. Hij was de enige zoon die Abraham door een belofte van God kreeg en ook de enige zoon van Sara (Ge 17:16-19).

enige: Het Griekse woord monogenes, traditioneel vertaald met ‘eniggeboren’, is wel gedefinieerd als ‘de enige in zijn soort’, ‘de enige echte’, ‘de enige of het enige lid van een klasse of soort’, ‘uniek’. Het wordt gebruikt voor de relatie van een zoon of dochter tot zijn of haar ouders. In deze context wordt het gebruikt voor een enig kind. Hetzelfde Griekse woord wordt gebruikt voor de enige zoon van een weduwe in Naïn en het enige kind van een man bij wie Jezus een demon uitdreef (Lu 7:12; 9:38). De Griekse Septuaginta gebruikt monogenes als het gaat om Jefta’s dochter, over wie wordt gezegd: ‘Ze was zijn enige kind. Hij had verder geen zonen of dochters’ (Re 11:34). In de geschriften van de apostel Johannes wordt monogenes vijf keer gebruikt in verband met Jezus. (Zie aantekeningen bij Jo 1:14 en 3:16 voor de betekenis van de term als die op Jezus wordt toegepast.)

bloedvloeiingen: Waarschijnlijk een chronische menstruatiebloeding. Onder de wet van Mozes was de vrouw door deze aandoening ceremonieel onrein. Daarom hoorde ze anderen niet aan te raken (Le 15:19-27).

bloedvloeiingen: Zie aantekening bij Mt 9:20.

dochter: Het enige opgetekende geval waar wordt vermeld dat Jezus een vrouw rechtstreeks aansprak met ‘dochter’, misschien vanwege de gevoelige situatie en omdat ze beefde (Mr 5:33; Lu 8:47). Met deze uitdrukking van genegenheid, die niets zegt over de leeftijd van de vrouw, gaf Jezus blijk van zijn tedere zorg voor haar.

Ga in vrede: Dit idioom wordt in zowel de Griekse als de Hebreeuwse Geschriften vaak gebruikt in de betekenis ‘het ga je goed’ (Lu 7:50; 8:48; Jak 2:16, vtn.; vergelijk 1Sa 1:17; 20:42; 25:35; 29:7; 2Sa 15:9; 2Kon 5:19). Het Hebreeuwse woord dat meestal met ‘vrede’ wordt weergegeven (sjalōm) heeft een ruime betekenis. Het duidt op afwezigheid van oorlog of onrust (Re 4:17; 1Sa 7:14; Pr 3:8) maar kan ook de gedachte overbrengen van gezondheid, veiligheid, welstand (1Sa 25:6, vtn.; 2Kr 15:5, vtn.; Job 5:24, vtn.), welzijn (Es 10:3, vtn.) en vriendschap (Ps 41:9). Het Griekse woord voor vrede (eirene) wordt in de Griekse Geschriften gebruikt met dezelfde brede betekenis als het Hebreeuwse woord. Het kan behalve de afwezigheid van oorlog ook de gedachte van welzijn, redding en harmonie overbrengen.

dochter: Zie aantekening bij Mr 5:34.

Ga in vrede: Zie aantekening bij Mr 5:34.

is niet gestorven, het slaapt: In de Bijbel wordt de dood vaak met de slaap vergeleken (Ps 13:3; Jo 11:11-14; 1Kor 7:39, vtn.; 15:51; 1Th 4:13; zie aantekening bij Han 7:60). Jezus ging het meisje weer tot leven brengen, dus hij heeft dit misschien gezegd omdat hij wilde demonstreren dat mensen uit de dood kunnen worden teruggebracht net zoals ze uit een diepe slaap kunnen worden gewekt. Jezus’ macht om het meisje op te wekken kwam van zijn Vader, ‘die de doden levend maakt en die over de dingen die niet zijn spreekt alsof ze er zijn’ (Ro 4:17).

is niet gestorven, ze slaapt: Zie aantekening bij Mr 5:39.

hij gaf de geest: Of ‘hij blies de laatste adem uit’, ‘hij hield op met ademen’. Het woord geest (Grieks: pneuma) kan hier worden opgevat als de ‘adem’ of ‘levenskracht’, wat wordt ondersteund door het gebruik van het Griekse werkwoord ekpneo (lett.: ‘uitademen’) in het parallelverslag in Mr 15:37 (waar het wordt weergegeven met ‘blies de laatste adem uit’). Sommigen denken dat het gebruik van het Griekse woord dat met ‘geven’ is vertaald erop duidt dat Jezus vrijwillig zijn doodsstrijd opgaf, aangezien alles was volbracht (Jo 19:30). Bereidwillig ‘heeft hij zijn leven uitgestort in de dood’ (Jes 53:12; Jo 10:11).

Ze kwam weer tot leven: Of ‘haar geest (levenskracht, adem) kwam terug’. Het Griekse woord pneuma duidt hier waarschijnlijk op de actieve levenskracht in een aards wezen of gewoon op de adem. (Zie aantekening bij Mt 27:50.)