ഹെരോദ്‌: അതായത്‌ ഹെരോദ്‌ അന്തിപ്പാസ്‌, മഹാനായ ഹെരോ​ദി​ന്റെ മകൻ.​—പദാവലി കാണുക.

ജില്ലാ​ഭ​ര​ണാ​ധി​കാ​രി: സംസ്ഥാ​ന​ത്തി​ന്റെ നാലിൽ ഒന്നിന്റെ ഭരണാ​ധി​കാ​രി (tetrarch) എന്ന്‌ അർഥം വരുന്ന ഒരു പദമാണു മൂലഭാ​ഷ​യിൽ കാണു​ന്നത്‌. റോമൻ അധികാ​രി​ക​ളു​ടെ കീഴിൽ, അവരുടെ അംഗീ​കാ​ര​ത്തോ​ടെ മാത്രം ഭരണം നടത്തി​യി​രുന്ന ഒരു ജില്ലാ​ഭ​ര​ണാ​ധി​കാ​രി​യെ​യോ ഒരു പ്രദേ​ശ​ത്തി​ന്റെ പ്രഭു​വി​നെ​യോ ആണ്‌ ഈ പദം കുറി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌. ഗലീല​യും പെരി​യ​യും ആയിരു​ന്നു ഹെരോദ്‌ അന്തിപ്പാ​സി​ന്റെ ഭരണ​പ്ര​ദേശം.​—മർ 6:14-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പു താരത​മ്യം ചെയ്യുക.

സ്‌നാ​പ​ക​യോ​ഹ​ന്നാൻ: മത്ത 3:1-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പു കാണുക.

ഹെരോദ്‌: അതായത്‌, ഹെരോദ്‌ അന്തിപ്പാസ്‌.​—പദാവലി കാണുക.

യോഹ​ന്നാ​നെ പിടിച്ച്‌ . . . ജയിലി​ലാ​ക്കി: ഈ സംഭവം നടന്നത്‌ എവി​ടെ​വെ​ച്ചാ​ണെന്നു ബൈബിൾ പറയു​ന്നില്ല. ചാവു​ക​ട​ലി​നു കിഴക്കുള്ള മഷേരൂസ്‌ കോട്ട​യി​ലാ​ണു യോഹ​ന്നാ​നെ തടവി​ലാ​ക്കി​യി​രു​ന്ന​തെ​ന്നും അവി​ടെ​വെ​ച്ചാണ്‌ അദ്ദേഹത്തെ വധിച്ച​തെ​ന്നും ജോസീ​ഫസ്‌ പറയുന്നു. [യഹൂദ​പു​രാ​വൃ​ത്തങ്ങൾ (ഇംഗ്ലീഷ്‌), പുസ്‌തകം 18, അധ്യാ. 5, ഖ. 2 (ലോയബ്‌ 18.119)] യോഹ​ന്നാൻ കുറച്ച്‌ കാലം ആ ജയിലി​ലാ​യി​രു​ന്നി​രി​ക്കാൻ സാധ്യ​ത​യു​ണ്ടെ​ന്നതു ശരിയാണ്‌. (മത്ത 4:12) എന്നാൽ മരണസ​മ​യത്ത്‌ യോഹ​ന്നാ​നെ തടവി​ലാ​ക്കി​യി​രു​ന്നതു ഗലീല​ക്ക​ട​ലി​ന്റെ പടിഞ്ഞാ​റൻ തീരത്തുള്ള തിബെ​ര്യാസ്‌ നഗരത്തി​ലാ​യി​രു​ന്നി​രി​ക്കാ​നാ​ണു സാധ്യത. ഇങ്ങനെ​യൊ​രു നിഗമ​ന​ത്തി​ലെ​ത്താ​നുള്ള കാരണങ്ങൾ ഇവയാണ്‌: (1) ഗലീല​യിൽ യേശു ശുശ്രൂഷ ചെയ്‌തു​കൊ​ണ്ടി​രു​ന്ന​തിന്‌ അടുത്താണ്‌ യോഹ​ന്നാ​നെ തടവി​ലാ​ക്കി​യി​രു​ന്ന​തെന്നു തെളി​വു​കൾ സൂചി​പ്പി​ക്കു​ന്നു. കാരണം ജയിലി​ലാ​യി​രുന്ന യോഹ​ന്നാൻ യേശു ചെയ്‌ത അത്ഭുത​ങ്ങ​ളെ​ക്കു​റിച്ച്‌ കേട്ടിട്ട്‌ യേശു​വി​നോ​ടു സംസാ​രി​ക്കാൻ തന്റെ ശിഷ്യ​ന്മാ​രെ അയച്ചതാ​യി വിവരണം പറയുന്നു. (മത്ത 11:1-3) (2) ഹെരോ​ദി​ന്റെ ജന്മദി​നാ​ഘോ​ഷ​ത്തിൽ ‘ഗലീല​യി​ലെ പ്രമു​ഖ​രും’ പങ്കെടു​ത്തെന്നു മർക്കോസ്‌ പറയുന്നു. ആ ആഘോഷം നടന്നതു ഹെരോ​ദി​ന്റെ തിബെ​ര്യാ​സി​ലുള്ള ഭവനത്തിൽവെ​ച്ചാ​യി​രി​ക്കാം എന്നാണ്‌ അതു സൂചി​പ്പി​ക്കു​ന്നത്‌. തെളി​വ​നു​സ​രിച്ച്‌ യോഹ​ന്നാ​നെ തടവി​ലാ​ക്കി​യി​രു​ന്നത്‌ ഈ ആഘോഷം നടന്നതിന്‌ അടുത്താണ്‌.​—മർ 6:21-29; മത്ത 14:6-11.

സഹോ​ദ​ര​നാ​യ ഫിലി​പ്പോ​സി​ന്റെ ഭാര്യ ഹെരോ​ദ്യ: തന്റെ അർധസ​ഹോ​ദ​ര​നായ ഹെരോദ്‌ ഫിലി​പ്പോ​സി​ന്റെ ഭാര്യ​യായ ഹെരോ​ദ്യ​യിൽ ആകൃഷ്ട​നാ​യ​തി​നെ തുടർന്ന്‌ ഹെരോദ്‌ അന്തിപ്പാസ്‌ തന്റെ ഭാര്യയെ വിവാ​ഹ​മോ​ചനം ചെയ്‌തു. ഹെരോ​ദ്യ ഫിലി​പ്പോ​സി​നെ​യും ഉപേക്ഷി​ച്ചു. തുടർന്ന്‌ ഹെരോ​ദ്യ​യെ ഹെരോദ്‌ അന്തിപ്പാസ്‌ വിവാഹം കഴിച്ചു. ജൂതനി​യ​മ​ത്തി​നു വിരു​ദ്ധ​മായ ഈ വിവാഹം അധാർമി​ക​മാ​ണെന്നു വിമർശി​ച്ച​തി​ന്റെ പേരി​ലാ​ണു സ്‌നാ​പ​ക​യോ​ഹ​ന്നാ​നെ അറസ്റ്റു ചെയ്‌തത്‌.

ജന്മദി​നാ​ഘോ​ഷ​സ​മ​യത്ത്‌: സാധ്യ​ത​യ​നു​സ​രിച്ച്‌ ഹെരോദ്‌ അന്തിപ്പാ​സി​ന്റെ തിബെ​ര്യാ​സി​ലുള്ള ഭവനത്തിൽവെ​ച്ചാണ്‌ ഈ ആഘോഷം നടന്നത്‌. (മത്ത 14:3; മർ 6:21എന്നിവയുടെ പഠനക്കു​റി​പ്പു​കൾ കാണുക.) രണ്ടു ജന്മദി​നാ​ഘോ​ഷ​ങ്ങ​ളെ​ക്കു​റിച്ച്‌ മാത്രമേ ബൈബിൾ പറയു​ന്നു​ള്ളൂ. അതി​ലൊ​ന്നാണ്‌ ഇത്‌. ഈ ആഘോ​ഷ​ത്തി​നി​ടെ യോഹ​ന്നാ​നെ ശിര​ച്ഛേദം ചെയ്‌തു. മറ്റേത്‌ ഒരു ഫറവോ​ന്റേ​താണ്‌. ആ ഈജി​പ്‌ഷ്യൻ ചക്രവർത്തി​യു​ടെ ജന്മദി​നാ​ഘോ​ഷ​വേ​ള​യിൽ അപ്പക്കാ​രു​ടെ പ്രമാ​ണി​യെ വധിച്ചു. (ഉൽ 40:18-22) ഈ രണ്ട്‌ ആഘോ​ഷ​ങ്ങൾക്കും ചില സമാന​ത​ക​ളു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു: രണ്ടു സാഹച​ര്യ​ങ്ങ​ളി​ലും വലിയ വിരുന്നു നടന്നതാ​യും ചിലരു​ടെ ആഗ്രഹങ്ങൾ സാധി​ച്ചു​കൊ​ടു​ത്ത​താ​യും നമ്മൾ വായി​ക്കു​ന്നു. ആ രണ്ടു സംഭവ​ങ്ങ​ളും ആളുകൾ ഓർത്തി​രി​ക്കു​ന്നത്‌ അന്നു നടന്ന കൊല​പാ​ത​ക​ങ്ങ​ളു​ടെ പേരി​ലു​മാണ്‌.

രാജാവ്‌: മത്ത 14:1-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പിൽ കാണു​ന്ന​തു​പോ​ലെ ഹെരോദ്‌ അന്തിപ്പാ​സി​ന്റെ ഔദ്യോ​ഗി​ക​മായ റോമൻ പദവി​നാ​മം, സംസ്ഥാ​ന​ത്തി​ന്റെ നാലിൽ ഒന്നിന്റെ ഭരണാ​ധി​കാ​രി (tetrarch) എന്ന്‌ അർഥം വരുന്ന ഒരു പദമാ​യി​രു​ന്നു. എന്നാൽ അദ്ദേഹത്തെ “രാജാവ്‌” എന്നാണു പൊതു​വേ വിളി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌.

തന്റെ ആണ: മൂലഭാ​ഷ​യിൽ “ആണകൾ” എന്നു ബഹുവ​ച​ന​രൂ​പ​ത്തി​ലാ​ണു (എന്നാൽ മത്ത 14:7-ൽ ഏകവച​ന​രൂ​പ​മാ​ണു കാണു​ന്നത്‌.) കൊടു​ത്തി​രി​ക്കു​ന്നത്‌. ഇതു സൂചി​പ്പി​ക്കു​ന്നത്‌, താൻ വാഗ്‌ദാ​നം ചെയ്‌ത കാര്യ​ത്തിന്‌ ഒരു മാറ്റവു​മി​ല്ലെന്ന്‌ ഉറപ്പു​കൊ​ടു​ക്കാൻ ഹെരോദ്‌ ആവർത്തിച്ച്‌ ആണയി​ട്ടി​രി​ക്കാം എന്നാണ്‌.

അലിവ്‌ തോന്നി​യിട്ട്‌: അഥവാ “അനുകമ്പ തോന്നി​യിട്ട്‌.”​—മത്ത 9:36-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പു കാണുക.

നിങ്ങൾ അവർക്കു വല്ലതും കഴിക്കാൻ കൊടുക്ക്‌: യേശു​വി​ന്റെ അത്ഭുത​ങ്ങ​ളിൽ ഇതു മാത്ര​മാ​ണു നാലു സുവി​ശേ​ഷ​ങ്ങ​ളി​ലും രേഖ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നത്‌.​—മത്ത 14:15-21; മർ 6:35-44; ലൂക്ക 9:10-17; യോഹ 6:1-13.

മീൻ: മീൻ ചുട്ടെ​ടു​ക്കു​ന്ന​തോ ഉപ്പു തേച്ച്‌ ഉണക്കി​യെ​ടു​ക്കു​ന്ന​തോ ആയിരു​ന്നു ബൈബിൾക്കാ​ല​ങ്ങ​ളി​ലെ സാധാ​ര​ണ​രീ​തി. എന്നിട്ട്‌ അത്‌ അപ്പത്തി​ന്റെ​കൂ​ടെ കഴിക്കും. സാധ്യ​ത​യ​നു​സ​രിച്ച്‌ യേശു ഉപയോ​ഗി​ച്ചത്‌ ഉപ്പിട്ട്‌ ഉണക്കിയ മീനു​ക​ളാണ്‌.

അപ്പം നുറുക്കി: പരന്ന അപ്പമാണു മിക്ക​പ്പോ​ഴും ഉണ്ടാക്കി​യി​രു​ന്നത്‌. അതു നല്ല കട്ടിയാ​കു​ന്ന​തു​വരെ ചുടും. അതു​കൊണ്ട്‌ കഴിക്കു​ന്ന​തി​നു മുമ്പ്‌ അപ്പം നുറു​ക്കു​ന്നത്‌ അന്നത്തെ ഒരു രീതി​യാ​യി​രു​ന്നു.​—മത്ത 15:36; 26:26; മർ 6:41; 8:6; ലൂക്ക 9:16.

കൊട്ട: നെയ്‌തു​ണ്ടാ​ക്കിയ ചെറിയ കൊട്ട​ക​ളാ​യി​രി​ക്കാം ഇവ. യാത്ര​പോ​കു​മ്പോൾ കൊണ്ടു​പോ​കാൻ പാകത്തിൽ ഇതിനു വള്ളി​കൊ​ണ്ടുള്ള പിടി​യും ഉണ്ടായി​രു​ന്നു. ഏതാണ്ട്‌ 7.5 ലിറ്റർ കൊള്ളുന്ന കൊട്ട​ക​ളാ​യി​രു​ന്നു ഇവ.​—മത്ത 16:9, 10 എന്നിവ​യു​ടെ പഠനക്കു​റി​പ്പു​കൾ കാണുക.

സ്‌ത്രീ​ക​ളും കുട്ടി​ക​ളും വേറെ​യും: ഈ അത്ഭുത​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള വിവര​ണ​ത്തിൽ സ്‌ത്രീ​ക​ളു​ടെ​യും കുട്ടി​ക​ളു​ടെ​യും കാര്യം രേഖ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നതു മത്തായി മാത്ര​മാണ്‌. അത്ഭുത​ക​ര​മാ​യി പോഷി​പ്പി​ക്ക​പ്പെ​ട്ട​വ​രു​ടെ മൊത്തം സംഖ്യ 15,000-ത്തിലധി​കം വരാൻ സാധ്യ​ത​യുണ്ട്‌.

ഏറെ അകലെ: അക്ഷ. “അനേകം സ്റ്റേഡിയം.” ഒരു സ്റ്റേഡിയം (ഗ്രീക്കിൽ സ്റ്റേഡി​യോൻ) = 185 മീ. (606.95 അടി). ഒരു റോമൻ മൈലി​ന്റെ എട്ടി​ലൊ​ന്നു വരും ഇത്‌.

നാലാം യാമം: അതായത്‌, അതിരാ​വി​ലെ ഏകദേശം 3 മണിമു​തൽ ഏകദേശം 6 മണിക്കു സൂര്യൻ ഉദിക്കു​ന്ന​തു​വ​രെ​യുള്ള സമയം. രാത്രി​യെ നാലു യാമങ്ങ​ളാ​യി തിരി​ച്ചി​രുന്ന ഗ്രീക്ക്‌, റോമൻ സമ്പ്രദാ​യ​മാണ്‌ ഇതിന്‌ ആധാരം. എന്നാൽ മുമ്പ്‌ എബ്രാ​യ​രു​ടെ രീതി, രാത്രി​യെ നാലു മണിക്കൂർ വീതമുള്ള മൂന്നു യാമങ്ങ​ളാ​യി തിരി​ക്കു​ന്ന​താ​യി​രു​ന്നു. (പുറ 14:24; ന്യായ 7:19) പക്ഷേ ഈ സമയമാ​യ​പ്പോ​ഴേ​ക്കും അവരും റോമൻ സമ്പ്രദാ​യം സ്വീക​രി​ച്ചി​രു​ന്നു.

യേശു​വി​നെ വണങ്ങി: അഥവാ “യേശു​വി​നെ കുമ്പിട്ട്‌ നമസ്‌ക​രി​ച്ചു; യേശു​വി​നോട്‌ ആദരവ്‌ കാണിച്ചു.” യേശു​വി​നെ ദൈവ​ത്തി​ന്റെ ഒരു പ്രതി​നി​ധി​യാ​യി മാത്രമാണ്‌ അവർ കണ്ടത്‌. യേശു ഒരു ദൈവ​മോ ദേവനോ ആണെന്ന ചിന്ത​യോ​ടെയല്ല മറിച്ച്‌ ‘ദൈവ​പു​ത്രൻ’ ആണെന്നു കരുതി​ത്ത​ന്നെ​യാണ്‌ അവർ വണങ്ങി​യത്‌.​—മത്ത 2:2; 8:2; 18:26 എന്നിവ​യു​ടെ പഠനക്കു​റി​പ്പു​കൾ കാണുക.

ഗന്നേസ​രെത്ത്‌: ഗലീല​ക്ക​ട​ലി​ന്റെ വടക്കു​പ​ടി​ഞ്ഞാ​റൻ തീര​ത്തോ​ടു ചേർന്നു​കി​ട​ക്കുന്ന ഒരു ചെറിയ സമതലം. (ഏകദേശം 5 കി.മീ. നീളവും 2.5 കി.മീ. വീതി​യും ഉള്ള പ്രദേശം.) ലൂക്ക 5:1-ൽ ഗലീല​ക്ക​ട​ലി​നെ ‘ഗന്നേസ​രെത്ത്‌ തടാകം’ എന്നാണു വിളി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നത്‌.