യോഹ​ന്നാ​ന്റെ സ്‌നാനം: യഹോവ മോശ​യ്‌ക്കു കൊടുത്ത നിയമ​ത്തിന്‌ എതിരാ​യി ചെയ്യുന്ന പാപങ്ങ​ളെ​ക്കു​റിച്ച്‌ ഒരാൾ പശ്ചാത്ത​പി​ക്കു​ന്നു എന്നതിന്റെ പരസ്യ​പ്ര​ക​ട​ന​മാ​യി​രു​ന്നു യോഹ​ന്നാ​ന്റെ സ്‌നാനം. വാസ്‌ത​വ​ത്തിൽ, ആ നിയമം അനുസ​രി​ച്ചു​കൊ​ള്ളാ​മെന്നു ജൂതന്മാർ സമ്മതി​ച്ചി​രു​ന്ന​താണ്‌. (പുറ 24:7, 8) എന്നാൽ എ.ഡി. 33-ലെ പെന്തി​ക്കോ​സ്‌തിൽ നിയമ​യു​ട​മ്പടി അവസാ​നി​ച്ച​തോ​ടെ യോഹ​ന്നാ​ന്റെ സ്‌നാ​ന​ത്തി​നു പ്രസക്തി​യി​ല്ലാ​താ​യി. (റോമ 10:4; ഗല 3:13; എഫ 2:13-15; കൊലോ 2:13, 14) യേശു ശിഷ്യ​ന്മാ​രോ​ടു നിർദേ​ശിച്ച സ്‌നാ​ന​ത്തി​നു മാത്രമേ പിന്നീട്‌ യഹോ​വ​യു​ടെ അംഗീ​കാ​ര​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു​ള്ളൂ. (മത്ത 28:19, 20) ഇവിടെ വിവരി​ച്ചി​രി​ക്കുന്ന, അപ്പൊ​ല്ലോസ്‌ ഉൾപ്പെട്ട സംഭവങ്ങൾ നടന്നത്‌ ഏതാണ്ട്‌ എ.ഡി. 52-ലാണ്‌.

യോഹ​ന്നാ​ന്റെ സ്‌നാനം: പ്രവൃ 18:25-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പു കാണുക.

മാർഗം: പ്രവൃ​ത്തി​ക​ളു​ടെ പുസ്‌ത​ക​ത്തിൽ കാണുന്ന ഒരു പദപ്ര​യോ​ഗം. ഒരു ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​യാ​യുള്ള ജീവി​ത​ത്തെ​യും ആദ്യകാല ക്രിസ്‌തീ​യ​സ​ഭ​യെ​യും കുറി​ക്കാ​നാണ്‌ ഇത്‌ ഈ പുസ്‌ത​ക​ത്തിൽ ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നത്‌. ഈ പദപ്ര​യോ​ഗം വന്നിരി​ക്കു​ന്നത്‌, “ഞാൻത​ന്നെ​യാ​ണു വഴി (അഥവാ “മാർഗം”)” എന്ന യോഹ 14:6-ലെ യേശു​വി​ന്റെ വാക്കു​ക​ളിൽനി​ന്നാ​യി​രി​ക്കാം. യേശു​വി​ന്റെ അനുഗാ​മി​ക​ളാ​യവർ യേശു​വി​ന്റേ​തു​പോ​ലുള്ള ഒരു ജീവി​ത​രീ​തി പിന്തു​ടർന്ന​തു​കൊ​ണ്ടാണ്‌ അവരെ ‘മാർഗ​ക്കാർ’ എന്നു വിളി​ച്ചത്‌. (പ്രവൃ 19:9) യേശു​വി​ന്റെ ജീവി​ത​ത്തിൽ മുഖ്യ​സ്ഥാ​നം ഏകസത്യ​ദൈ​വ​മായ യഹോ​വയെ ആരാധി​ക്കു​ന്ന​തി​നാ​യി​രു​ന്നു. ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​ക​ളാ​കട്ടെ അതോ​ടൊ​പ്പം യേശു​ക്രി​സ്‌തു​വി​ലുള്ള വിശ്വാ​സ​ത്തി​നും ജീവി​ത​ത്തിൽ പ്രധാ​ന​സ്ഥാ​നം നൽകുന്നു. ഏതാണ്ട്‌ എ.ഡി. 44-നു ശേഷം സിറി​യ​യി​ലെ അന്ത്യോ​ക്യ​യിൽവെ​ച്ചാ​ണു യേശു​വി​ന്റെ ശിഷ്യ​ന്മാ​രെ ‘ദൈവ​ഹി​ത​മ​നു​സ​രിച്ച്‌ ആദ്യമാ​യി ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​കൾ എന്നു വിളി​ച്ചത്‌.’ (പ്രവൃ 11:26) എന്നാൽ ആ പേര്‌ ലഭിച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞും ലൂക്കോസ്‌ ക്രിസ്‌തീ​യ​സ​ഭയെ ‘ഈ മാർഗം’ എന്നു വിളി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്ന​താ​യി കാണാം.—പ്രവൃ 19:23; 22:4; 24:22; പ്രവൃ 18:25; 19:23 എന്നിവ​യു​ടെ പഠനക്കു​റി​പ്പു​കൾ കാണുക.

മാർഗം: പ്രവൃ 9:2-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പിൽ കാണു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, ‘മാർഗം’ എന്നത്‌ ആദ്യകാല ക്രിസ്‌തീ​യ​സ​ഭയെ കുറി​ക്കാ​നാണ്‌ ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌. യഥാർഥ ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​ത്വ​മെ​ന്നത്‌, ഔപചാ​രി​ക​മായ കുറെ ആരാധ​നാ​രീ​തി​ക​ളോ പുറമേ കാണുന്ന എന്തെങ്കി​ലും കാര്യ​ങ്ങ​ളോ അല്ല. പകരം അത്‌ ഒരു ജീവി​ത​രീ​തി​യാണ്‌—ദൈവ​ത്തി​ന്റെ ആരാധ​ന​യു​മാ​യി ഇഴുകി​ച്ചേർന്നി​രി​ക്കുന്ന, ദൈവാ​ത്മാ​വി​നാൽ നയിക്ക​പ്പെ​ടുന്ന ഒരു ജീവിതം. (യോഹ 4:23, 24) സുറി​യാ​നി പ്‌ശീ​ത്താ​യിൽ ഇവിടെ കാണു​ന്നതു “ദൈവ​ത്തി​ന്റെ മാർഗം” എന്നാണ്‌. ക്ലെമന്റ്‌ പരിഷ്‌ക​രിച്ച ലാറ്റിൻ വൾഗേ​റ്റിൽ “കർത്താ​വി​ന്റെ മാർഗം” എന്നും കാണുന്നു. ക്രിസ്‌തീയ ഗ്രീക്കു​തി​രു​വെ​ഴു​ത്തു​ക​ളു​ടെ ചില എബ്രാ​യ​പ​രി​ഭാ​ഷ​ക​ളിൽ (അനു. സി4-ൽ J^{17, 18} എന്നു സൂചി​പ്പി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു.) ഇവിടെ ദൈവ​നാ​മം ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​ട്ടുണ്ട്‌. “യഹോ​വ​യു​ടെ മാർഗം” എന്നാണ്‌ അവയിൽ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നത്‌.

മാർഗം: പ്രവൃ 9:2; 19:23 എന്നിവ​യു​ടെ പഠനക്കു​റി​പ്പു​ക​ളും പദാവ​ലി​യും കാണുക.

തുറ​ന്നൊ​സി​ന്റെ സ്‌കൂ​ളി​ലെ ഹാൾ: അഥവാ “തുറ​ന്നൊ​സി​ന്റെ പ്രസം​ഗ​ഹാൾ.” ആ സ്‌കൂൾ സ്ഥാപി​ച്ച​തി​ന്റെ ഉദ്ദേശ്യം നമുക്ക്‌ അറിയി​ല്ലെ​ങ്കി​ലും സാധ്യ​ത​യ​നു​സ​രിച്ച്‌ ഓരോ ദിവസ​വും കുറെ മണിക്കൂ​റു​കൾ അത്‌ ഉപയോ​ഗി​ക്കാൻ പൗലോ​സിന്‌ അനുവാ​ദ​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. ചില പുരാതന കൈ​യെ​ഴു​ത്തു​പ്ര​തി​ക​ളിൽ ഈ വാക്യ​ഭാ​ഗത്ത്‌ “അഞ്ചാം മണിമു​തൽ പത്താം​മ​ണി​വരെ” (അതായത്‌ രാവിലെ ഏകദേശം 11 മണിമു​തൽ വൈകു​ന്നേരം ഏകദേശം 4 മണിവരെ.) എന്നുകൂ​ടെ കാണു​ന്നുണ്ട്‌. എന്നാൽ ഈ വാക്കുകൾ പല പുരാതന കൈ​യെ​ഴു​ത്തു​പ്ര​തി​ക​ളി​ലും കാണാ​ത്ത​തു​കൊണ്ട്‌ പ്രവൃ​ത്തി​ക​ളു​ടെ പുസ്‌തകം എഴുതിയ സമയത്ത്‌ ഈ വാക്കുകൾ അതിലി​ല്ലാ​യി​രു​ന്നു എന്നു​വേണം കരുതാൻ. ഇതു പിന്നീടു കൂട്ടി​ച്ചേർത്ത​താ​യി​രി​ക്കാ​മെ​ങ്കി​ലും സമയ​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചുള്ള ഈ പരാമർശം വിശ്വ​സ​നീ​യ​മാ​ണെ​ന്നും എഫെ​സൊ​സി​ലാ​യി​രു​ന്ന​പ്പോൾ പൗലോസ്‌ ദിവസ​വും ആ സ്‌കൂ​ളിൽ ഇത്രയും സമയം പ്രസം​ഗി​ച്ചി​രി​ക്കാ​മെ​ന്നും ചിലർ കരുതു​ന്നു. ഇതു ശരി​യെ​ങ്കിൽ ചൂടു കാരണം പലരും പണി​യൊ​ക്കെ നിറു​ത്തി​വെച്ച്‌ വിശ്ര​മി​ക്കുന്ന ശാന്തമായ ആ സമയം പൗലോസ്‌ ശിഷ്യ​ന്മാ​രെ പഠിപ്പി​ക്കാ​നാ​യി ഉപയോ​ഗ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യ​താ​കാം.

ഏഷ്യ സംസ്ഥാനം: പദാവ​ലി​യിൽ “ഏഷ്യ” കാണുക.

തൂവാ​ല​യോ വസ്‌ത്ര​മോ: ഇവിടെ “തൂവാല” എന്നു പറഞ്ഞി​രി​ക്കു​ന്നത്‌, വിയർപ്പു കണ്ണുക​ളി​ലേക്ക്‌ ഒഴുകി​വീ​ഴാ​തി​രി​ക്കാൻ പൗലോസ്‌ നെറ്റി​യിൽ കെട്ടി​യി​രുന്ന തുണി​യെ​ക്കു​റി​ച്ചാ​കാം. ഇനി, ‘വസ്‌ത്രം’ എന്നു പറഞ്ഞി​രി​ക്കു​ന്നതു ജോലി​ക്കി​ടെ വസ്‌ത്ര​ത്തിൽ അഴുക്കു പിടി​ക്കാ​തി​രി​ക്കാൻ പണിക്കാർ ധരിക്കുന്ന ഒരു പ്രത്യേ​ക​തരം മേൽവ​സ്‌ത്ര​ത്തെ​ക്കു​റി​ച്ചാ​യി​രി​ക്കാൻ (apron) സാധ്യ​ത​യുണ്ട്‌. അതു സൂചി​പ്പി​ക്കു​ന്നത്‌ ഒഴിവു​സ​മ​യ​ങ്ങ​ളിൽ, ഒരുപക്ഷേ അതിരാ​വി​ലെ, പൗലോസ്‌ തന്റെ തൊഴി​ലായ കൂടാ​ര​പ്പണി ചെയ്‌തി​രി​ക്കാം എന്നാണ്‌.—പ്രവൃ 20:34, 35.

മന്ത്ര​പ്ര​യോ​ഗം: “ജിജ്ഞാസ” എന്ന്‌ അർഥമുള്ള പെരി​യെർഗ എന്ന ഗ്രീക്കു​പ​ദ​മാണ്‌ ഇവിടെ കാണു​ന്നത്‌. ഒരു നിഘണ്ടു ആ പദത്തെ നിർവ​ചി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നതു “മന്ത്രവാ​ദ​ത്തിൽ ഉൾപ്പെ​ട്ടി​രി​ക്കുന്ന തരം . . . അനാവ​ശ്യ​ജി​ജ്ഞാസ” എന്നാണ്‌. (പുതിയ നിയമ​ത്തി​ന്റെ​യും മറ്റ്‌ ആദിമ ക്രിസ്‌തീയ സാഹി​ത്യ​ത്തി​ന്റെ​യും ഒരു ഗ്രീക്ക്‌-ഇംഗ്ലീഷ്‌ നിഘണ്ടു, മൂന്നാം പതിപ്പ്‌, 2000) ദുഷ്ടാ​ത്മാ​ക്ക​ളു​ടെ സഹായ​ത്തോ​ടെ വിലക്ക​പ്പെട്ട കാര്യങ്ങൾ ചുഴി​ഞ്ഞ​റി​യാൻ ശ്രമി​ക്കുന്ന വിദ്യ​യെ​യാണ്‌ ആ പദം കുറി​ക്കു​ന്നത്‌. എഫെ​സൊ​സി​ലെ ധാരാളം ആളുകൾ മന്ത്ര​പ്ര​യോ​ഗ​ത്തി​ലും ഭൂതവി​ദ്യ​യു​ടെ മറ്റു പല രൂപങ്ങ​ളി​ലും ഉൾപ്പെ​ട്ടി​രു​ന്നു. പൗലോസ്‌ എഫെ​സൊ​സി​ലു​ള്ള​വർക്കു ദൈവ​പ്ര​ചോ​ദി​ത​മാ​യി കത്ത്‌ എഴുതി​യ​പ്പോൾ ‘ദുഷ്ടാ​ത്മ​സേ​ന​ക​ളോട്‌’ എതിർത്തു​നിൽക്കാ​നാ​യി ദൈവ​ത്തിൽനി​ന്നുള്ള സമ്പൂർണ​പ​ട​ക്കോ​പ്പു ധരിക്കാൻ അവരെ പ്രോ​ത്സാ​ഹി​പ്പി​ച്ചു.—എഫ 6:11, 12.

50,000 വെള്ളി​ക്കാശ്‌: ഇവിടെ പറഞ്ഞി​രി​ക്കുന്ന “വെള്ളി​ക്കാശ്‌” ദ്രഹ്മയോ ദിനാ​റെ​യോ ആണെങ്കിൽ ആ തുക സമ്പാദി​ക്കാൻ ഒരു തൊഴി​ലാ​ളി 50,000 ദിവസം ജോലി ചെയ്യണ​മാ​യി​രു​ന്നു. അതിന്റെ അർഥം, ഒരാൾ ആഴ്‌ച​യി​ലെ ഏഴു ദിവസ​വും ജോലി ചെയ്‌താ​ലും അതിന്‌ ഏതാണ്ട്‌ 137 വർഷം എടുക്കു​മാ​യി​രു​ന്നു എന്നാണ്‌.

യഹോ​വ​യു​ടെ വചനം: പല ഗ്രീക്കു കൈ​യെ​ഴു​ത്തു​പ്ര​തി​ക​ളി​ലും ഇവിടെ “കർത്താ​വി​ന്റെ വചനം” എന്നാണു കാണു​ന്നത്‌. എന്നാൽ ഈ പദപ്ര​യോ​ഗം ഉത്ഭവി​ച്ചത്‌ എബ്രാ​യ​തി​രു​വെ​ഴു​ത്തു​ക​ളിൽനി​ന്നാണ്‌. അവിടെ ഈ പദപ്ര​യോ​ഗം വരുന്നി​ട​ങ്ങ​ളിൽ “വചനം” എന്നതിന്റെ എബ്രാ​യ​പ​ദ​ത്തോ​ടൊ​പ്പം ദൈവ​നാ​മ​വും കാണാം. “യഹോ​വ​യു​ടെ വചനം” എന്ന പദപ്ര​യോ​ഗ​വും സമാനാർഥ​മുള്ള “യഹോ​വ​യു​ടെ വാക്ക്‌,” “യഹോ​വ​യു​ടെ സന്ദേശം,” “യഹോവ പറഞ്ഞത്‌” എന്നീ പദപ്ര​യോ​ഗ​ങ്ങ​ളും എബ്രാ​യ​തി​രു​വെ​ഴു​ത്തു​ക​ളിൽ 200-ഓളം വാക്യ​ങ്ങ​ളിൽ കാണു​ന്നുണ്ട്‌. (2ശമു 12:9; 24:11; 2രാജ 7:1; 20:16; 24:2; യശ 1:10; 2:3; 28:14; 38:4; യിര 1:4; 2:4; യഹ 1:3; 6:1; ഹോശ 1:1; മീഖ 1:1; സെഖ 9:1 എന്നിവ ചില ഉദാഹ​ര​ണ​ങ്ങ​ളാണ്‌.) ഇസ്രാ​യേ​ലിൽ ചാവു​ക​ട​ലിന്‌ അടുത്ത്‌ യഹൂദ്യ മരുഭൂ​മി​യി​ലുള്ള നഹൽ ഹെവറി​ലെ ഒരു ഗുഹയിൽനിന്ന്‌ കണ്ടെടുത്ത സെപ്‌റ്റു​വ​ജി​ന്റി​ന്റെ ഒരു ആദ്യകാ​ല​പ്ര​തി​യിൽ ഈ പദപ്ര​യോ​ഗം വരുന്ന സെഖ 9:1-ൽ ലോ​ഗൊസ്‌ എന്ന ഗ്രീക്കു​വാ​ക്കി​നു ശേഷം പുരാതന എബ്രാ​യ​ലി​പി​യിൽ ദൈവ​നാ​മം എഴുതി​യി​ട്ടുണ്ട്‌ (). ഈ തുകൽച്ചു​രുൾ ബി.സി. 50-നും എ.ഡി. 50-നും ഇടയ്‌ക്കു​ള്ള​താ​ണെന്നു കരുത​പ്പെ​ടു​ന്നു. ഇപ്പോ​ഴുള്ള പല ഗ്രീക്ക്‌ കൈ​യെ​ഴു​ത്തു​പ്ര​തി​ക​ളി​ലും പ്രവൃ 8:25-ൽ “കർത്താ​വി​ന്റെ വചനം” എന്നാണു കാണു​ന്ന​തെ​ങ്കി​ലും പുതിയ ലോക ഭാഷാ​ന്തരം അവിടെ “യഹോ​വ​യു​ടെ വചനം” എന്ന പദപ്ര​യോ​ഗം ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്ന​തി​ന്റെ കാരണങ്ങൾ അനു. സി-യിൽ വിശദ​മാ​യി വിവരി​ച്ചി​ട്ടുണ്ട്‌.

യഹോ​വ​യു​ടെ വചനം: പ്രവൃ 8:25-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പും അനു. സി-യും കാണുക.

മാർഗം: പ്രവൃ​ത്തി​ക​ളു​ടെ പുസ്‌ത​ക​ത്തിൽ കാണുന്ന ഒരു പദപ്ര​യോ​ഗം. ഒരു ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​യാ​യുള്ള ജീവി​ത​ത്തെ​യും ആദ്യകാല ക്രിസ്‌തീ​യ​സ​ഭ​യെ​യും കുറി​ക്കാ​നാണ്‌ ഇത്‌ ഈ പുസ്‌ത​ക​ത്തിൽ ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നത്‌. ഈ പദപ്ര​യോ​ഗം വന്നിരി​ക്കു​ന്നത്‌, “ഞാൻത​ന്നെ​യാ​ണു വഴി (അഥവാ “മാർഗം”)” എന്ന യോഹ 14:6-ലെ യേശു​വി​ന്റെ വാക്കു​ക​ളിൽനി​ന്നാ​യി​രി​ക്കാം. യേശു​വി​ന്റെ അനുഗാ​മി​ക​ളാ​യവർ യേശു​വി​ന്റേ​തു​പോ​ലുള്ള ഒരു ജീവി​ത​രീ​തി പിന്തു​ടർന്ന​തു​കൊ​ണ്ടാണ്‌ അവരെ ‘മാർഗ​ക്കാർ’ എന്നു വിളി​ച്ചത്‌. (പ്രവൃ 19:9) യേശു​വി​ന്റെ ജീവി​ത​ത്തിൽ മുഖ്യ​സ്ഥാ​നം ഏകസത്യ​ദൈ​വ​മായ യഹോ​വയെ ആരാധി​ക്കു​ന്ന​തി​നാ​യി​രു​ന്നു. ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​ക​ളാ​കട്ടെ അതോ​ടൊ​പ്പം യേശു​ക്രി​സ്‌തു​വി​ലുള്ള വിശ്വാ​സ​ത്തി​നും ജീവി​ത​ത്തിൽ പ്രധാ​ന​സ്ഥാ​നം നൽകുന്നു. ഏതാണ്ട്‌ എ.ഡി. 44-നു ശേഷം സിറി​യ​യി​ലെ അന്ത്യോ​ക്യ​യിൽവെ​ച്ചാ​ണു യേശു​വി​ന്റെ ശിഷ്യ​ന്മാ​രെ ‘ദൈവ​ഹി​ത​മ​നു​സ​രിച്ച്‌ ആദ്യമാ​യി ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​കൾ എന്നു വിളി​ച്ചത്‌.’ (പ്രവൃ 11:26) എന്നാൽ ആ പേര്‌ ലഭിച്ചു​ക​ഴി​ഞ്ഞും ലൂക്കോസ്‌ ക്രിസ്‌തീ​യ​സ​ഭയെ ‘ഈ മാർഗം’ എന്നു വിളി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്ന​താ​യി കാണാം.—പ്രവൃ 19:23; 22:4; 24:22; പ്രവൃ 18:25; 19:23 എന്നിവ​യു​ടെ പഠനക്കു​റി​പ്പു​കൾ കാണുക.

മാർഗം: പ്രവൃ 9:2-ന്റെ പഠനക്കു​റി​പ്പിൽ കാണു​ന്ന​തു​പോ​ലെ, ‘മാർഗം’ എന്നത്‌ ആദ്യകാല ക്രിസ്‌തീ​യ​സ​ഭയെ കുറി​ക്കാ​നാണ്‌ ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌. യഥാർഥ ക്രിസ്‌ത്യാ​നി​ത്വ​മെ​ന്നത്‌, ഔപചാ​രി​ക​മായ കുറെ ആരാധ​നാ​രീ​തി​ക​ളോ പുറമേ കാണുന്ന എന്തെങ്കി​ലും കാര്യ​ങ്ങ​ളോ അല്ല. പകരം അത്‌ ഒരു ജീവി​ത​രീ​തി​യാണ്‌—ദൈവ​ത്തി​ന്റെ ആരാധ​ന​യു​മാ​യി ഇഴുകി​ച്ചേർന്നി​രി​ക്കുന്ന, ദൈവാ​ത്മാ​വി​നാൽ നയിക്ക​പ്പെ​ടുന്ന ഒരു ജീവിതം. (യോഹ 4:23, 24) സുറി​യാ​നി പ്‌ശീ​ത്താ​യിൽ ഇവിടെ കാണു​ന്നതു “ദൈവ​ത്തി​ന്റെ മാർഗം” എന്നാണ്‌. ക്ലെമന്റ്‌ പരിഷ്‌ക​രിച്ച ലാറ്റിൻ വൾഗേ​റ്റിൽ “കർത്താ​വി​ന്റെ മാർഗം” എന്നും കാണുന്നു. ക്രിസ്‌തീയ ഗ്രീക്കു​തി​രു​വെ​ഴു​ത്തു​ക​ളു​ടെ ചില എബ്രാ​യ​പ​രി​ഭാ​ഷ​ക​ളിൽ (അനു. സി4-ൽ J^{17, 18} എന്നു സൂചി​പ്പി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നു.) ഇവിടെ ദൈവ​നാ​മം ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​ട്ടുണ്ട്‌. “യഹോ​വ​യു​ടെ മാർഗം” എന്നാണ്‌ അവയിൽ പരിഭാ​ഷ​പ്പെ​ടു​ത്തി​യി​രി​ക്കു​ന്നത്‌.

അർത്തെ​മിസ്‌: ഏഷ്യാ​മൈ​ന​റി​ലെ​ങ്ങു​മുള്ള നഗരങ്ങ​ളിൽ ആരാധി​ച്ചി​രുന്ന ഫലപു​ഷ്ടി​യു​ടെ​യും പുനരു​ത്‌പാ​ദ​ന​ത്തി​ന്റെ​യും ദേവി​യാ​യി​രു​ന്നു എഫെ​സൊ​സി​ലെ അർത്തെ​മിസ്‌. (പ്രവൃ 19:27) അർത്തെ​മിസ്‌ ദേവി​യു​ടെ പ്രതി​മ​ക​ളിൽ ഒരേ​പോ​ലി​രി​ക്കുന്ന ധാരാളം രൂപങ്ങൾ കണ്ടിരു​ന്നു. അവ സ്‌തന​ങ്ങ​ളാ​ണെ​ന്നും മുട്ടക​ളാ​ണെ​ന്നും ബലിയർപ്പിച്ച കാളക​ളു​ടെ വൃഷണ​ങ്ങ​ളാ​ണെ​ന്നും വ്യത്യ​സ്‌ത​മായ അഭി​പ്രാ​യ​ങ്ങ​ളുണ്ട്‌. ആ പ്രതി​മ​ക​ളു​ടെ അരയ്‌ക്കു കീഴ്‌പോ​ട്ടുള്ള ഭാഗം ഈജി​പ്‌ഷ്യൻ മമ്മിക​ളു​ടേ​തു​പോ​ലെ​യാ​യി​രു​ന്നു. അതിൽ നിറയെ വ്യത്യ​സ്‌ത​ചി​ഹ്ന​ങ്ങ​ളും മൃഗരൂ​പ​ങ്ങ​ളും കാണാ​മാ​യി​രു​ന്നു. ഗ്രീക്കു​കാർക്കു അർത്തെ​മിസ്‌ എന്ന പേരിൽത്തന്നെ മറ്റൊരു കന്യകാ​ദേ​വ​ത​യു​മു​ണ്ടാ​യി​രു​ന്നു. എന്നാൽ ഗ്രീക്ക്‌ ഐതി​ഹ്യ​ങ്ങ​ളി​ലെ ഈ നായാ​ട്ടു​ദേ​വ​ത​യും എഫെ​സൊ​സി​ലെ അർത്തെ​മിസ്‌ ദേവി​യും രണ്ടും രണ്ടാണ്‌. ഡയാന എന്നാണ്‌ അർത്തെ​മി​സി​ന്റെ റോമൻ പേര്‌.

ഉത്സവങ്ങ​ളു​ടെ​യും മത്സരങ്ങ​ളു​ടെ​യും സംഘാ​ട​ക​രിൽ . . . ചിലർ: അക്ഷ. “ഏഷ്യാർക്കു​ക​ളിൽ ചിലർ.” റോമൻ സംസ്ഥാ​ന​മായ ഏഷ്യയി​ലെ ഉന്നതസ്ഥാ​നീ​യ​രായ ഉദ്യോ​ഗ​സ്ഥ​രോ പ്രമു​ഖ​വ്യ​ക്തി​ക​ളോ ആയിരു​ന്നു ഇവർ. അവരുടെ സമ്പത്തും സ്വാധീ​ന​വും കാരണ​മാ​യി​രി​ക്കാം അവരെ ആ സ്ഥാന​ത്തേക്കു തിര​ഞ്ഞെ​ടു​ത്തി​രു​ന്നത്‌. ആ സംസ്ഥാ​നത്ത്‌ പൊതു​ജ​ന​ങ്ങൾക്കാ​യി നടത്തി​യി​രുന്ന മത്സരങ്ങൾക്ക്‌ ആധ്യക്ഷ്യം വഹിച്ചി​രു​ന്ന​തും പണം മുടക്കി​യി​രു​ന്ന​തും ഇവരാ​യി​രു​ന്നു.

നാടു​വാ​ഴി​കൾ: റോമൻ ഭരണസ​മി​തി​യു​ടെ കീഴി​ലുള്ള സംസ്ഥാ​ന​ങ്ങ​ളി​ലെ ഗവർണർമാ​രെ​യാ​ണു നാടു​വാ​ഴി എന്നു വിളി​ച്ചി​രു​ന്നത്‌. ഇദ്ദേഹ​ത്തി​നു ന്യായം വിധി​ക്കാ​നുള്ള അധികാ​ര​വും പട്ടാള​ത്തി​ന്റെ ചുമത​ല​യും ഉണ്ടായി​രു​ന്നു. റോമൻ ഭരണസ​മി​തി​യു​ടെ അധികാ​ര​പ​രി​ധി​യിൻകീ​ഴിൽ ആയിരു​ന്നെ​ങ്കി​ലും ഒരു സംസ്ഥാ​ന​ത്തി​ലെ ഏറ്റവും ഉയർന്ന അധികാ​രി​യാ​യി​രു​ന്നു ഇദ്ദേഹം. ഒരു സംസ്ഥാ​ന​ത്തിന്‌ ഒരു നാടു​വാ​ഴി​യേ ഉണ്ടായി​രു​ന്നു​ള്ളൂ. അതു​കൊണ്ട്‌ ഈ വാക്യ​ത്തിൽ ‘നാടു​വാ​ഴി​കൾ’ എന്ന ബഹുവ​ച​ന​രൂ​പം ഉപയോ​ഗി​ച്ചി​രി​ക്കു​ന്നതു പൊതു​വാ​യൊ​രു അർഥത്തിൽ, എല്ലാ നാടു​വാ​ഴി​ക​ളെ​യും ഉദ്ദേശി​ച്ചാ​യി​രി​ക്കാം. റോമൻ സംസ്ഥാ​ന​മായ ഏഷ്യയു​ടെ തലസ്ഥാ​ന​മാ​യി​രു​ന്നു എഫെ​സൊസ്‌. നാടു​വാ​ഴി​യു​ടെ വസതി അവി​ടെ​യാ​യി​രു​ന്നു.—പദാവ​ലി​യിൽ “ഏഷ്യ” കാണുക.