A3
Kaka Muma Nochoponwa
Nyasaye e ma oserito Muma mi ochoponwa e kindegi. En e ma nomiyo ondik wechegi:
“Wach Nyasachwa siko nyaka chieng.”—Isaya 40:8
Wechego gin adier, kata obedo ni onge kitepe mokwongo mag Ndiko mag Dho-Hibrania, Dho-Aram, * kata mag Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo ma pod yudore e kindewagi. Kuom mano, ere kaka wanyalo bedo gadier chuth ni weche ma yudore e Muma sani owinjore chuth gi weche ma nokwong ndik kokalo kuom much Nyasaye?
JOMA NE OKOPO MUMA NE ORITO WACH NYASAYE
Kaluwore gi penjono, e Ndiko mag Dho-Hibrania Nyasaye owuon e ma ne ochiko e ndalo machon mondo okop weche ma ne nie Ndiko. * Kuom ranyisi, Jehova nochiko ruodhi mag Israel mondo olos kopi maggi mag Chike ma nosendiki. (Rapar mar Chik 17:18) E wi mano, Nyasaye nomiyo Jo-Lawi ting’ mar rito Chike kendo puonjogi oganda. (Rapar mar Chik 31:26; Nehemia 8:7) Bang’ ka noseter Jo-Yahudi e tuech e piny Babulon, jondiko (Jo-Sofer) ne ochako betie. (Ezra 7:6) Bang’ kinde, jondikogo noloso kopi mang’eny mag buge 39 mag Ndiko mag Dho-Hibrania.
Kuom higni miche, jondikogo noloso kopi mag bugego e yo maber ahinya. E higni mag 500 nyaka 1500 Bang’ Kristo (B.K.), jondiko moko ma Jo-Yahudi ma nong’ere kaka Jo-Masora nodhi nyime gi kopo bugego. Achiel kuom kitepe machon ma Jo-Masora noloso oduto iluongo ni Leningrad Codex, ne gilose e higni mag 1008/1009 B.K. Kata kamano, e dier higni mag 1900, kitepe moko machon mag Muma ma romo 220 kama, ne oyudi e kind kitepe mag Dead Sea Scrolls. Kitepe mag Mumago ne otelo ne
Leningrad Codex gi higni mokalo aluf achiel. Poro kitepe mag Dead Sea Scrolls kod Leningrad Codex miyo wabedo gadiera gi wach achiel maduong’ ni: Kata obedo ni ne nitie pogruok moko e kitepe mag Dead Sea Scrolls, pogruokgo ne ok oloko ote ma ne nie igi.To nade buge 27 mag Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo? Bugego ne okwong ondik gi moko kuom joote mag Yesu Kristo kaachiel gi jopuonjre moko e kinde Jokristo mokwongo. Jokristo mokwongo bende noloso kopi mag bugego mana kaka jondiko mag Jo-Yahudi ne timo. (Jo-Kolosai 4:16) Kata obedo ni jatend Rumi ma ne iluongo ni Diocletian, kod jomamoko notemo ketho buge duto mag Jokristo mokwongo, gana gi gana mag buge machon-go kod kitepe mamoko pod yudore e kindewagi.
Ndiko mag Jokristo bende ne olok e dhok mamoko. Moko kuom loko mag Muma machon oriwo ma nolok e dhok machon kaka Armenia, Koptik, Ethiopia, Georgia, Latin, kod Siria.
YIERO WECHE MAG DHO HIBRANIA GI DHO GRIK MA ITIYOGO E LOKO
Kitepe machon duto mag Muma ok otiyo gi weche machalre. Kuom mano, ere kaka wanyalo ng’eyo weche ma ne okwong ndik?
Wachno inyalo pim gi japuonj ma nyiso jopuonjre 100 mondo okop sula moro achiel e buk moro. Kata ka sula ma jopuonjrego nokopo olal, pod kopi 100 mag jopuonjrego biro nyiso weche ma ne nie sula ma ne gikopono. Kata obedo ni jopuonjrego nyalo kopo weche moko e yo ma ok kare, ok yot mondo giduto gitim makosa machalre. E yo machalo kamano, sama josomo pimo kitepe machon kod kopi machon mag buge Muma, ginyalo fwenyo makosa ma joma ne kopo notimo, kendo ginyalo ng’eyo weche ma nokwong tigo kuondego.
“Wanyalo wacho ni onge buk moro amora machon ma wechene osechoponwa e yo makare kamano”
Ere kaka wanyalo bedo gadiera ni weche ma nokwong ndik e Muma osechoponwa e yo makare chuth? Jasomo moro miluongo ni William H. Green nowacho kama e wi Ndiko mag Dho-Hibrania: “Wanyalo wacho ni onge buk moro amora machon ma wechene osechoponwa e yo makare kamano.” Jasomo machielo miluongo ni F. F. Bruce to nondiko kama e wi Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo, ma bende iluongo ni Muma Manyien: “Weche ma siro Muma Manyien ng’eny ahinya moloyo weche ma siro buge mamoko ma nondik gi jondiko machon, kendo onge ng’ato ang’ata ma nyalo keto kiawa kuomgi.” Nomedo wacho kama: “Kapo ni
Muma Manyien oting’o mana buge ma dhano nondiko kae to ochokgi kanyachiel, podi ji ok nyal riwo gi kiawa adiera mag bugego.”Sula mar 40 mar bug Isaya kaluwore gi Dead Sea Scrolls (chakre higa mar 125 nyaka 100 Ka Kristo Podi [K.K.P.])
Ka nopime gi kitepe machon mag dho Hibrania ma nosebedoe kuom higni aluf achiel kama, ne oyud mana pogruok moko matin, to ahinya ahinya kuom kaka ne ondik weche
Sula mar 40 mar bug Isaya kaluwore gi Aleppo Codex, achiel kuom kitepe madongo mag Jo-Masora ma nondik e dho Hibrania kochakore higa mar 930 Bang’ Kristo (B.K.) kama
Weche mag dho Hibrania: Muma mar Loko mar Piny Manyien mag Ndiko mag Dho Hibrania (1953-1960) mar dho Kisungu, ne olok kitiyo gi Biblia Hebraica, ma nondik gi Rudolf Kittel. Chakre kindego, loko moko manyien moting’o weche mag dho Hibrania, kaka Biblia Hebraica Stuttgartensia kod Biblia Hebraica Quinta, nigi nonro manyien mogol e Dead Sea Scrolls kod kitepe mamoko machon. Ne oti gi lokogo e loso weche manie Leningrad Codex kaachiel gi weche moler piny ma nogol e kitepe mamoko moriwo nyaka Samaritan Pentateuch, Dead Sea Scrolls, Greek Septuagint, Aramaic Targums, Latin Vulgate, kod Syriac Peshitta. Muma mag Biblia Hebraica Stuttgartensia kod Biblia Hebraica Quinta ne otigo ka ne iloso Loko mar Piny Manyien ma sani.
Weche mag dho Grik: E giko higni mag 1800, jasomo miluongo ni B. F. Westcott kod F.J.A. Hort, ne opimo kitepe machon mag Muma ma ne yudore e kindego ka ne giloso weche mag dho Grik ma ne gineno ni luwore machiegni gi weche ma nokwong ndikgo Muma. E dier higni mag 1900 Komiti mar Muma mar Piny Manyien, notiyo gi wechego e loko Muma. Ne oti bende gi buge moko machon molos gi togo ma wachore ni ne ondik e higni mag 100 gi 200 B.K. Chakre kindego, oseyud buge mamoko molos gi togo. E wi mano, weche mamoko mitiyogo e loko kaka ma nondik gi Nestle gi Aland kod United Bible Societies nyiso nonro moko mosetim e kinde machiegni. Moko kuom nonrogo notigo e loko Mumani.
Kaluwore gi weche mitiyogo e lokogo, nenore maler ni kwan matindo moko mayudore e Ndiko mag Dho-Grik mag Jokristo e loko machon kaka King James Version, ne omed bang’e gi joma ne kopo weche Muma, to wechego ne ok okudh gi much Nyasaye. Kata kamano, nikech e higni mag 1500 noyudo oselos kwan matindo e sula mag Muma, Mumbni mang’eny ma kindegi onge gi weche e kwan matindo moko. Kwan matindogo gin Mathayo 17:21; 18:11; 23:14; Mariko 7:16; 9:44, 46; 11:26; 15:28; Luka 17:36; 23:17; Johana 5:4; Tich Joote 8:37; 15:34; 24:7; 28:29; kod Jo-Rumi 16:24. E Mumani, oket weche moler piny e kwan matindo ma onge weche.
Nenore maler ni weche ma boyo mitiekogo Mariko 16 (kwan matindo 9-20), weche machuok mitiekogo Mariko 16, kod weche mayudore e Johana 7:53–8:11, ok yudre e kitepe machon ma *
nondikie weche Muma. Kuom mano, oruch wechego e loko mar Mumani.Nitie weche mamoko mosemedi mondo owinjre gi gima josomo oyiego ni luwore gi weche ma nokwong ndikgo Muma. Kuom ranyisi, kaluwore gi kitepe moko machon, Mathayo 7:13 wacho kama: “Donjuru e rangach madiny, nikech rangano duong’, kendo yorno lach ma tero ji e kethruok.” E loko machon mar Loko mar Piny Manyien e dho Kisungu, “rangano” ne onge. Kata kamano, nonro momedore ma notim e kitepe machon-go nokonyowa ng’eyo ni nenore ni wechego ne nitie e weche ma nokwong ndikgo Muma. Omiyo, ne omed wechego e lokoni. Nitie weche mamoko kaka mano ma bende ne omedi. Kata kamano, mago gin mana lokruoge matindo tindo, kendo ok gilok ote maduong’ manie Wach Nyasaye.
Togo mondikie weche mag 2 Jo-Korintho 4:13–5:4 kochakore higa mar 200 B.K. kama
^ par. 5 Kochakore gi kae koro ibiro luongogi ni Ndiko mag Dho-Hibrania.
^ par. 7 Achiel kuom gimomiyo ne ikopo kitepe machon, en nikech kitepe mokwongogo nondik e gik ma ne nyalo kethore piyo.
^ par. 18 Weche momedore ma nyiso gimomiyo ndikogo ikawo ka weche momed yudore e weche moler piny e Muma mar New World Translation of the Holy Scriptures—With References, gocho mar 1984.