1. Lelo bene Kidishitu ba mu ano etu mafuku batenwe na bikoleja’ka mu mwingilo wabo wa busapudi?

BEFUNDI ba Bible * ba mu myaka katwa ka 19 ku mfulo ne ku ngalwilo kwa myaka katwa ka 20 batenwe na bikoleja bivule. Pamo’nka na bene Kidishitu ba mu myaka katwa kabajinji, bano befundi basapwile musapu kewadipo usenswe bantu bavule. Badi’tu batyetye, ne kadi ntanda yonso yadi ibamona bu bantu bampikwa kufunda bininge. Kadi, kyaba kimo badi balwa na “bulobo bukatampe” bwa Satana Dyabola. (Kus. 12:12) Kadi mwingilo wabo wa busapudi wadi wa kwingilwa mu “mafuku a mfulo,” mene akatādilwa na “bitatyi bya makambakano bikomo ne mwa kulongela.”—2 Tm. 3:1.

2. Le i bika bilongele Yehova mwanda wa kwendeleja kumeso mwingilo wa busapudi mu ano etu mafuku?

² Inoko, kitungo kya Yehova kyadi kya amba bantu bandi basapule myanda miyampe mu muswele kewamwekele kashā mu kino kyetu kitatyi, kadi kekudipo kintu nansha kimo kibwanya kumwimika kufikidija kino kitungo. Monka mwaānyongolwedile muzo  wa kala wa Isalela mu Babiloni, Yehova i munyongolole bengidi bandi ba mu ano etu mafuku mu “Babiloni mukatampe,” umbikalo wa ntanda wa mutōtelo wa bubela. (Kus. 18:1-4) I mwitufundije pa mwanda wa tumweno twetu, i mwitwesele na ndoe kadi i mwitukwashe tusapule bufundiji bwandi ku bantu bakwabo. (Tanga Isaya 48:16-18.) Kino kekilombolapo amba Yehova wingidijanga bukomo bwandi bwa kumona bintu bya kumeso mwanda wa kuyuka ne kuludika kushidimuka konso kwa pano pa ntanda mwanda wa kwendeleja kumeso mwingilo wa kusapula Bulopwe. Ngikadilo imo i mitukwashe mu mwingilo wetu wa busapudi, ino i bukwashi bwa Yehova kete bo abo bwitukwasha tūminine ngikadilo pamo bwa kupangwapangwa ne makambakano makwabo makomo mene etulengeja tukomenwe kuvuija mwingilo wetu mu ino ntanda idi mu lupusa lwa Satana.—Isa. 41:13; 1 Yo. 5:19.

3. Lelo “kuyukidija” i kuvudile’ko muswelo’ka?

³ Yehova wāpele mupolofeto Danyele bukomo bwa mushipiditu afumike amba “kuyukidija” kukavula mu kitatyi kya ku mfulo. (Tanga Danyele 12:4.) Yehova wakweshe Befundi ba Bible bevwanije bubinebine bwa kyalwilo bwa mu Bisonekwa bwine bwadi bufibwe na bisela bya Bipwilo bya kine Kidishitu. Pano wingidijanga bantu bandi mwanda wa bayukanye buyuki bwa bine kujokoloka ntanda yonso. Dyalelo, tumonanga kufikidila kwa bupolofeto bwa Danyele. Bantu kubwipi kwa 8000000 i betabije bubinebine bwa mu Bible kadi pano bebusapulanga ntanda yonso. Lelo i bintu’ka bimo bilengeje uno mwingilo wa ntanda yonso wingilwe?

4. Lelo bwalamuni bwa Bible bwadi mu ludingo’ka mu myaka katwa ka 19?

⁴ Kintu kimo kyakweshe mu kusapula kwetu kwa myanda miyampe i kwikala’ko kwa Bible konsokonso. Mu bula bwa tutwa twa myaka, bendeji ba Bipwilo bya kine Kidishitu badi bakankaja ne kupeleja kutanga Bible, baipaya’nka ne bantu bamo bamwalamwine. Inoko, mu bula bwa myaka katwa ka 19, masosiete a Bible alengeje Bible ekale’ko, mutuntulu nansha kipindi mu ndimi kintu kya 400. Ku mfulo kwa ino myaka, bantu bavule badi na ma Bible abo, inoko kebadipo na buyuki bwa binebine bwa bufundiji bwa mu Bisonekwa.

⁵ Befundi ba Bible bayukile amba badi bafwaninwe kusapula, kadi bafundije na bukomo byobya bifundija Bible. Kadi, bantu ba Yehova baingidije ne kwabanya miswelo palapala ya ma Bible. Tamba mu 1950, balupwile Bisonekwa Bijila Bushintuludi bwa Ntanda Mipya, mutuntulu nansha kipindi, mu ndimi 120 ne kupita. Bible Bushintuludi bwa Ntanda Mipya wa 2013 wa Angele ukalengeja kwalamunwa’ye mu ndimi mikwabo kwikale kupēla. Kadi, kwingidija Bible upēla kwivwana ne upēla kutanga, kuketukwasha tuvuije mwingilo wetu wa busapudi.

6, 7. (a) Le mu ano etu mafuku mavita adi’ko mavule muswelo’ka? (b) Le kwikala kwikele’ko kandoe mu matanda amo i kukwashe mu mwingilo wetu wa busapudi muswelo’ka?

⁶ Ubwanya padi kwiipangula amba, ‘Le i ndoe’ka idi’ko mu ino ntanda?’ Kimfwa mu myaka ya katwa ka 20, bantu midiyo ne midiyo bafwile ku mavita, kupityidila ku mavita abidi a ntanda. Ino byananine Divita II dya Ntanda mu 1942, Tutu Nathan Knorr, mwine wadi mwendeji mu bukata bwa Batumoni ba Yehova, wanene dishikulu dya ku kitango dinena’mba, “Ndoe—Lelo I ya Endaenda?” Dino dishikulu dyalombwele bukamoni bwa mu Kusokwelwa shapita 17 amba dino divita dikomo kedikatwalapo ku Amakedona, ino dikatwala ku kitatyi kya ndoe.—Kus. 17:3, 11.

⁷ Kupwa kwa Divita II dya Ntanda  kekwaletelepo ndoe konsokonso. Kukwatañana na nsekununi imo, kwaikele mavita 331 tamba mu 1946 kutūla ku 2013. Bantu midiyo ne midiyo bafwile. Inoko, mu bula bwa ino myaka, mu matanda mavule mwaikele’ko kandoe, kadi bantu ba Yehova bamwenine mu ino ngikadilo mwanda wa kusapula myanda miyampe. Le byapita namani? Mu 1944, kwadi’tu basapudi ba Bulopwe batyetye munshi mwa 110000 ntanda yonso. Dyalelo, kudi kintu kya basapudi 8000000! (Tanga Isaya 60:22.) Mwene tufwijanga’ko bikatampe pa kusapula kotusapula myanda miyampe mu ndoe?

8, 9. Lelo i kwendelela’ka kudi’ko mu myanda ya byendwa nabyo, ne i kwitukwashe namani mu mwingilo wetu?

⁸ Kwendelela kudi’ko mu myanda ya byendwa nabyo i kupēleje mwingilo wetu wa busapudi. Mu 1900—kintu kya myaka 21 na palupwilwe Kiteba kya Mulami kibajinji—kwadi’tu myotoka 8000 kete mu Étas-Unis yense, kadi kwadi’tu mashinda mayampe kwenda’mo a makilometele tutwa tubalatunga. Pano, kujokoloka ntanda yonso, kudi mudiyala umo ne kipindi wa myotoka ne mashinda mayampe a makilometele midiyo ne midiyo. Myotoka ne mashinda i bikwashe bavule mu bukata mwetu bafikije myanda miyampe ku bantu badi mu myaba ya kulampe. Inoko, nansha shi ketudipo na miswelo miyampe ya kwenda ñendo ne tufwaninwe kwenda ñendo milampe, tuloñanga bukomo botusakilwa bwa kulonga bana ba bwanga.—Mat. 28:19, 20.

⁹ Miswelo mikwabo ya byendwa nabyo nayo i mitukwashe mu mwingilo wetu. Myotoka mikatampe, byombo, ne makudiye bitukwashanga tufikije mabuku esambila pa Bible ku bifuko bya kulampe mu bula bwa mayenga. Maamviyo akwashanga batadi ba bipindi, ba mu Komite wa Musambo, bamishonele ne bantu bakwabo mwanda wa bende bukidibukidi ku bitango nansha kuvuija mingilo mikwabo ya kiteokratike. Kadi, ba mu Kitango Kyendeji ne batutu bakwabo ba ku kité kya ntanda yonso bendanga mu matanda mavule mwanda wa kukankamika ne kufundija banababo mu lwitabijo. Nanshi kwendelela kudi’ko mu myanda ya byendwa nabyo i kukwashe kwikale bumo mu bukata bwa bantu ba Yehova.—Ñim. 133:1-3.

10. Mwanda waka tubwanya kunena’mba Angele i ludimi lwisambwa mu matanda mavule?

¹⁰ Mu bula bwa myaka katwa kabajinji, Kingidiki kyādi kīsambwa na bantu bavule  (nansha Koinè), kyādi kīsambwa bininge mu Umbikalo wa Loma. Lelo dyalelo nadyo kudi ludimi lwisambwa bininge? Bavule babwanya kunena’mba i Angele. Dibuku (English as a Global Language) dinena’mba: “Kipindi kimo pa biná kya bekadi ba ntanda kipēlelwanga kwisamba ne kwivwana Angele.” Ludimi lweni lwifundwa bininge i Angele, lo alo lwingidijibwa mu kwisamba na bantu ba mu matanda mavule mu myanda ya bya busunga, ya politike, sianse ne mu myanda ya bya busendwe.

11. Le Angele ikele na lupusa’ka mu kwendeleja mutōtelo utōta kumeso?

¹¹ Kwisambwa kwisambwa Angele konsokonso i kukwashe mu kwendeleja kumeso mutōtelo utōka. Mu bula bwa myaka, Kiteba kya Mulami ne mabuku makwabo esambila pa Bible adi alupulwa dibajinji mu Angele. Lo ludimi lwingidijibwanga na kité kya ntanda yonso kya Batumoni ba Yehova. Kadi lwingidijibwanga divule pa kufundija befundi ku Kitako kya Bufundiji kya Sosiete Watchtower mu Patterson, mu New York, mu États-Unis.

12. Lelo bengidi ba Yehova baalamwine mabuku esambila pa Bible mu ludingo’ka, ne bintu bya busendwe i bipēleje mwingilo muswelo’ka?

¹² Byotudi na dyese dya kusapula myanda miyampe ya Bulopwe ku bantu ba mizo yonso, o mwanda twaalamwine mabuku etu mu ndimi kintu 700. Kwendelela kudi’ko mu busendwe bwa maolodinatele, kubadila’mo kwendelela kwa mpangiko imo itwa bu MPS (Système électronique d’édition multilingue), i bitukwashe mu uno mwingilo mukatampe. Buno bukomo i bwitukwashe tusambakanye musapu wa Bulopwe ne kulengeja kwikale bumo mu bukata mwetu kujokoloka ntanda yonso. Ino nakampata tudi mu bumo mwanda twisambanga “ludimi lutōka” lwa mvubu mpata lwa bubinebine bwa mu Bisonekwa.—Tanga Zefenia 3:9.

13, 14. Lelo bene Kidishitu ba dyalelo bamwenanga namani mu bijila ne mu butyibi bwa balupusa?

¹³ Monka mokilombwedilwe mu kishinte kibadikile, bene Kidishitu babajinji bāmwenine mu bijila bya Loma, bine byādi na lupusa mu umbikalo onso. Mo monka ne bene Kidishitu ba dyalelo nabo bamwenanga mu bijila. Kimfwa, mu États-Unis mwine mudi kité kyetu kya ntanda yonso—Bijila bya ntanda i bilete’ko bwanapabo bwa mutōtelo, bwa kwisamba ne bwa kubungakana. Kino i kipe banabetu ba mu États-Unis bwanapabo bwa kubungakena pamo ne kwisamba mīsambo imanine pa Bible ne kusapwila bantu bakwabo byobya byobefunda. Inoko,  bwanapabo bwa kwingidija lupusa kampanda i kuningishibwe kumeso a balupusa mu bidye. (Fid. 1:7) Kitatyi kyasambilwe bantu ba Yehova mu États-Unis, kwimuka mu bidye bikatampe kitatyi ne kitatyi kwaningije bwanapabo bwabo bwa bu basapudi ba Bulopwe.

¹⁴ Bidye bya mu matanda makwabo nabyo bikwatakanyanga bwanapabo bwetu bwa mutōtelo ne bwa kusapula mu bitango bya bantu. Mu matanda amo, twaponejibwe mu kidye, inoko twaendele mu bidye bya matanda onso. Kimfwa, mu Kweji 6, 2014, Kidye kya Bulaya Kitala Byepelo bya Bantu kyetubingije mu myanda 57 mine yadi itala mizo yonso ya mu Madingi a mu Bulaya (Conseil d’Europe). Nansha ‘byotushikilwe na mizo yonso,’ bidye bya mu matanda mangi i bitubingije amba tudi na bwanapabo bwa kwendelela na mutōtelo wa bine.—Mat. 24:9.

¹⁵ Kwendelela kudi’ko mu matyapu atampa mabuku i kukwashe mu busapudi bwa myanda miyampe busapulwa ntanda yonso. Mu bula bwa tutwa twa myaka, mashini a kitampilo apungilwe na Johannes Gutenberg mu 1450 ashintyile bityetye. Inoko, mu bula bwa myaka tutwa tubidi ishele kunyuma, kushinta kukatampe kwaikele’ko mu matyapu a bitampilo. Bitampilo byavudile, ke bingila bukidibukidi, kadi bya busendwe bwa pangala. Mashini alupula mapapye ne alunga mabuku ke akikelepo na lupoto lukande. Kitampilo kya offset kyapingakanibwe na mutampilo witwa bu tipografi, wingila lubilolubilo ne kulumbulula buya bwa bifwatulo. Le bino byonso byaikele na lupusa’ka pa mwingilo wetu? Tubandaulei: Kiteba kya Mulami kibajinji (kya Kweji 7, 1879) kyātampilwe na makopi 6000, mwa kubulwa bifwatulo, kadi mu ludimi lumo kete—Angele. Dyalelo, myaka 136 pa kupita’po—ku nimelo ne nimelo ya Kiteba kya Mulami kutampibwanga ne kwabanibwa makopi 50000000 ne kupita. Mudi bifwatulo bya musombelo muyampe kadi kidi mu ndimi 200 ne kupita.

16. Le i bingidilwa’ka byetukweshe mu mwingilo wetu wa busapudi kujokoloka ntanda yonso? (Tala kifwatulo kidi ku ngalwilo.)

¹⁶ Tubandaule’ko bingidilwa bimo byaingidijibwe na bantu ba Leza mu kusapula myanda miyampe mu myaka 200 ishele kunyuma. Tubatelanga makudiye, myotoka, maamviyo, ino kadi kwadi ne makinga, mashini a kulemba nao, mashini a bilembwa bya bampofu (Braille), mashini atuma misapu, matelefone, makamera, mawi makwate ne mavideo, ladiyo, televijo, bifwatulo bijina, maolodinatele, ne Entelenete. Mu miswelo mivule, bino bintu byetukweshe tuvuije mwingilo wetu wa kulonga bana ba bwanga. Mu kufikidila kwa bupolofeto bwa amba bantu ba Yehova ‘bakāmwa mabele a mizo,’ twingidijanga na tunangu bya bulēme bya mizo, pamo bwa bintu bya busendwe, mwanda wa kulupula Bible ne mabuku esambila pa Bible mu ndimi mivule.—Tanga Isaya 60:16.

17. (a) Lelo buno bukamoni bwitufikija ku kunena bika? (b) Mwanda waka Yehova witulekele twikale “bengidi bengila pamo” nandi?

¹⁷ Na bubine, tudi na bukamoni bukatampe bulombola’mba twi beselwe na Leza. Shako, Yehova kakulupilepo mu bukwashi bwetu mwanda wa kufikidija mpango yandi. Inoko, Tata wetu wa buswe wa mūlu witulekele twikale “bengidi bengila pamo” nandi, o mwanda witupanga bukomo bwa batwe kulombola buswe kwadi ne ku bakwetu. (1 Ko. 3:9; Mako 12:28-31) Nanshi tukwatakanyei mikenga yetu ya kusapula musapu wa Bulopwe, mwingilo wa mvubu mpata pano pa ntanda. Shi ke pano nanshi, tufwijei’ko bininge pa buludiki bwa Yehova ne pa kwitwesela kwaetwesele mu mwingilo wetu wa bufundi wa ntanda yonso!