Nansha bashayuka bamo byobesambīle pa njia ikalanga na bantu mu būmi, muntu ne muntu wikalanga na njia mishile na ya mukwabo. Lelo kwishila kwa mulongelanga bantu badi na njia kushintulula’mba bantu bamo kebatwilwangapo bulanda bwa kufwilwa nansha’mba “bapelanga kulombola” mobeivwanina? Mhm. Nansha kwikala na njia ne kwiimwekeja byokubwanya kukwasha, kekudipo “muswelo muyampe” umo kete wa kulombola njia. Bilondakananga na kibidiji kya muntu, bumuntu bwandi, bintu byaemwenine mu būmi, ne muntu mwine wafwidilwe.

Bantu bafwilwe bakokeja kukomenwa kuyuka bibatengēle pa kupwa kufwilwa muntu obasenswe. Inoko kudi mwiivwanino ne bikoleja bimo bifikanga nyeke, bine byotubwanya kwiteakanya’ko. Tala bino bilonda’ko:

Kulēmenenwa na milangwe. Muntu ubwanya kudila bininge, kulanga ufwile, ne kwimwena mwikadilo wandi ushinta mu kitulumukila. Malangalanga abwanya kukolomonwa na byavuluka ne byalota. Inoko dibajinji, muntu ubwanya kwikala na kyaso ne kukomenwa kwibitabija. Tiina uvuluka mwaalongele pafwile wandi mulume Timo mu kitulumukila. Unena’mba: “Dibajinji ñeni yaumvutakene. Nakomenwa’nka ne kudila dibajinji. Nalēmenenwe bininge kine kitatyi’kya nakomenwa’nka ne kwesa. Byankomene kwitabija.”

Kuzumbija mutyima, kwivwana bulobo, ne kwitopeka. Ivan unena’mba: “Kyaba kimo pafwile Eric wetu mwana wa myaka 24, ami ne wami mukaji, Yolanda twalobele! Kino kyetutulumwije, mwanda ketwadipo tulanga’mba twi babilobo. Kadi twetopekele, ketulanga’mba twadi tukokeja kulonga bintu bivule mwanda wa kukwasha wetu mwana.” Alejandro wafwidilwe wandi mukaji na misongo ya zenzeka nandi wetopekele kanena’mba: “Dibajinji nalangile amba shi Leza waundeka nsusuke bininge uno muswelo, nabya ne muntu mubi. Kupwa kenetopeka pa kulambika Leza byonso byaumfikile.” Kostas otwatelanga mu kishinte kibadikile unena’mba: “Nalobēle Sophia kitatyi kityetye pa kufwa. Ebiya kenetopeka pa kumulobela. Na bubine kekyadipo kyandi kilubo.”

Mulangilo mubi. Kyaba kimo milangwe ya muntu ibwanya kuvutakana nansha kujina. Kimfwa, muntu mufwilwe ubwanya kulanga’mba yewa ufwile ukokeja kwivwana, kuyuka kintu, nansha kumona. Nansha kadi yewa mufwilwe ukokeja kukomenwa kwimika milangwe pa bintu nansha kwibivuluka. Tiina unena’mba: “Kyaba kimo twadi twisamba inoko milangwe yami kungi! Yadi myende, yadi’nka ku lufu lwa Timo. Kukomenwa kwimika milangwe pamo kwalengeje ñeni imvutakane.”

Mutyima wa kwitolwela. Muntu udi na njia ubwanya kufitwa nansha kwiivwana bibi shi udi pa bantu. Kostas unena’mba: “Nemonanga bule shi tudi na bantu besongele. Kadi nemonanga bule ne potudi na bankungulume.” Yolanda mukaja Ivan uvuluka’mba: “Nadi nkomenwa kwikala pa bantu betompwela pa mwanda wa makambakano matyetye shi twiadingakanye na etu! Kadi, kudi bantu bakwabo badi betulombola mwikadile babo bana biyampe. Nadi nebasangela, ino kadi nkomenwa kwibevwana. Ami ne wami mulume twaivwanije amba tukyendelela na būmi, ino twadi babulwe’tu mutyima nansha kitūkijetyima kya mwa kulwila nabyo.”

Misongo. Divule muntu ubulwanga buya bwa kudya, ujimija bulēmi, ne kubulwa tulo. Aaron uvuluka mwaka walondele’po pafwile shandi amba: “Nadi nkomenwa kulāla. Nadi mbūka pa nsá imo yonka bufuku kenangulukila pa lufu lwa tata.”

 Alejandro uvuluka pawaikele na misongo ya mu kitulumukila’mba: “Divule dine muñanga wadi umpima ne kunombola’mba ngidi biyampe. Nadi mfwatakanya’mba i njia yadi indetela misongo.” Bityebitye ino misongo yamupwa. Nansha nabya, butyibi bwakwete Alejandro bwa kukamona muñanga bwadi bwa tunangu. Njia ibwanya kutyepeja bukomo bukinga umbidi ku misongo, kubaija misongo, nansha kulengeja’ko mikwabo.

Kukomenwa kulonga bintu bya mvubu. Ivan uvuluka’mba: “Pafwile Eric ketwalombwelepo’nka babutule ne balunda ino i ne bantu bakwabo bavule, kimfwa mukulu wandi wa kaji ne mwinē njibo. Kwadi mikanda mivule ya Leta ya kudinga. Kupwa ke kusantaula bintu bya Eric. Bino byonso byadi bilomba kulonga’nka mu kitatyi kyotwadi bakōke mu ñeni, ku ngitu, ne mu malango.”

Inoko ku bamo bikoleja binebine bīyanga ke mwenda mafuku, pobakimba kulonga bintu byadi bilongwa na muswe wabo. Bino ye byafikile Tiina. Ushintulula’mba: “Timo wadi utala nyeke myanda yetu ya ku banki ne myanda mikwabo ya bya busunga. Pano ke kyami kiselwa, bibabwejeja’ko’tu njia mikwabo. Lelo mbwanya kwingila bino byonso pampikwa kwibyona?”

Bikoleja bitelelwe kūlu’bi​—bya mu malango, mu ñeni, ne ku ngitu​—bilombola’mba i bikomo bininge kulwa na njia. Bubine i buno amba, shi muntu wafu njia ikalanga mikatampe, ino kubadikila kuyuka kino kubwanya kukwasha boba bafwidilwe panopano balwe nayo. Kadi vuluka’mba, ke muntu ensepo wimwenanga bintu byonso bilupuka ku njia. Ne kadi, boba bafwidilwe babwanya kusengibwa pa kuyuka’mba kwikala na njia i kwendele’mo.

Bya kutengela: Njia keiladilangapo nyeke; ityepanga mwenda mafuku. Ke kunenapo amba “ipwididilanga” nansha kulengeja muntu elwe muswe wandi. Inoko, misanshi ya njia ibwanya kutalala bityebitye. Babwanya kwiivwana monka pobavuluka mu kitulumukila myanda kampanda nansha pa bitatyi bimobimo pamo bwa kuvuluka mafuku a kamweno. Inoko mwenda mafuku, bantu bavule bajadikanga milangwe yabo ne kuta monka mutyima ku mingilo ya bukile bukya. Bikalanga uno muswelo shi yewa ufwidilwe ukwashibwa na bantu ba mu kisaka nansha balunda ne kulonga bintu bifwaninwe mwa kulwila na njia.

Ikeja kufika ne kitatyi’ka? Bamo bakokeja kulonga nayo myeji. Bavule nabo babwanya kulonga mwaka umo nansha ibidi kumeso kwa kwiivwana biyampe. Bakwabo nabo bekalanga nayo kitatyi kilampe. * Alejandro uvuluka’mba: “Amiwa naikele na njia mikatampe kintu kya myaka isatu.”

Witūkijije mutyima. Tūla’ko difuku dya kwiolola, kadi yuka’mba misanshi ya njia keiladilangapo nyeke. Le ko kunena’mba kudi bintu byobwanya kulonga mwanda wa kutyepeja’ko njia yobe tamba pano nansha kwiikankaja ileke kwendelela bya bitupubitupu?