“TATA,” “PAPA,” “MUYOMBA.” Mo mungityilanga bankasampe ba ku Betele. Byondi na myaka 89, nsangelanga’byo bininge. Monanga’mba bino binenwa bya buswe bibadilwa mu mpalo itamba kudi Yehova mwanda wa kumwingidila konamwingidila myaka 72 mu mwingilo wa kitatyi kyonso. Kadi kupityila ku bintu byonemwenine mu mwingilo wa Leza, nkulupijanga bankasampe na mutyima umo amba, ‘Mwingilo wenu ukemupadilwa mpalo​—shi kemutūkijepo maboko enu.’​—2 Bilongwa 15:7, kunshi kwa dyani.

Bami bambutwile batambile mu Ikrene bavilukila mu Kanada. Bakashikata mu kibundi kikatampe kitwa bu Rossburn mu polovenshi ya Manitoba. Mama wami wa buswe wetubutwile bana-balume 8, bana-bakaji nabo 8, ino mutupu ba mapasa​—ami ye wa 14. Tata wadi usenswe Bible kadi wadi witutangila’ye Dya Yenga ne Dya Yenga lubanga, ino wadi umona bipwilo bu pa kupetejeja bantu kadi divule wadi wipangula na mizaulo amba, “Le kudi wādi ufuta Yesu pa mwanda wa busapudi ne bufundiji bwandi?”

Mfulo mfulō banabetu mwānda​—bana-balume baná ne bana-bakaji baná​—baitabija bubine. Kaka wami Rose waingile bupania kufika’nka ne byaafwile. Mu mafuku a kubwipi na lufu lwandi wadi witukankamika batwe bonso tute mutyima ku Kinenwa kya Leza, na kunena’mba, “Nsaka tukemone nenu mu ntanda mipya.” Dibajinji tutu wami Ted wadi mufundiji wa lufundijo lwa kalunga-nyembo ka mudilo. Dya Yenga ne Dya Yenga wadi ufundijanga ku ladiyo, ukoma bevwaniki bandi amba banonga-bibi bakasōkwa mu mudilo wa nyeke. Inoko, mwenda mafuku waikele ke mwingidi wa Yehova wa kikōkeji kadi mupyasakane.

Difuku dimo mu Kweji 6, 1944 ponatambile ku masomo, ami mfika kwetu, natana kabuku pa meza potudīlanga, kadi na mutwe wa mwanda unena’mba The Coming World Regeneration * (Kwiya kwa Ntanda Milongololwe). Natanga pa dyani dibajinji, pa dya bubidi, kupwa naendeleja na kutanga. Ponapwile kutanga kano kabuku konso, ñeni yami yashituka​—nakwata butyibi bwa kwingidila Yehova enka na mwālongele’kyo Yesu.

Le kano kabuku kafikile namani pa etu meza? Tutu wami Steve waunombwele amba bana-balume babidi badi “bapoteja” mabuku ne tubuku abaiyanga  pano petu. Wanena’mba, “Ye bonapotanga ne kano kabuku’ka mwanda kadi na tutwa tutano kete.” Dya Yenga dilonda’po bano bana-balume baiya monka kwetu. Betulombola’mba i Batumoni ba Yehova ne amba bengidijanga Bible pa kulondolola bipangujo bya bantu bobasapwila. Twasangala mwanda bambutwile betu betufundije kulēmeka Kinenwa kya Leza tamba ku bwanuke. Kadi bano bana-balume babidi betulombola’mba Batumoni basa kulongela kitango mu kibundi kya Winnipeg, mwine mwadi mushikatanga kaka wami Elsie. Nakwata butyibi bwa kukatanwa’ko.

Naenda makilometele 320 na yami nkinga mu dishinda dibi pa kufika mu Winnipeg, inoko naimene bidi mu kibundi kya Kelwood, mwine mwadi mushikatanga Batumoni babidi baile kwitusapwila’ba. Ponadi mu kibundi’kya, nakatanwa ku kupwila ne kuyuka mwikadile kipwilo kya Batumoni. Kadi najingulwile amba mwana-mulume ense, mwana-mukaji, ne nkasampe ense ufwaninwe kusapula ku njibo ne njibo na mwādi mulongela Yesu.

Ami mfika mu Winnipeg, twetana na tutu wami Jack, nandi watambile kungala kwa Ontario mwanda wa kwiya ku kitango. Mu difuku dibajinji dya kitango, tutu umo waela musapu amba kusa kwikala ne lubatyijo. Ami ne Jack twakwata butyibi bwa kubatyijibwa ku kino kitango. Batwe bonso bubidi twasumininwa kushilula mwingilo wa bupania pa kupwa’tu kwa kubatyijibwa. Jack washilula mwingilo wa bupania pa kupwa’tu kwa kitango. Ami byonadi na myaka 16 nadi mfwaninwe kujokela bidi ku masomo, inoko mwaka walondele’po nami nashilula kwingila bu pania wa lonso.

Ami ne Stan Nicolson, twashilwile kwingila bu bapania mu Souris, kibundi kya mu polovenshi ya Manitoba. Najingulwile bukidi bonka’mba bupania ke bupēlangapo nyeke. Nansha byatyepele lupeto lotwadi nalo, inoko twaendeleje mwingilo wetu. Kitatyi kimo potwasapwile difuku dituntulu, twajokele kwinjibo bakōke kadi na nzala, ino ketwadipo na lupeto. Twatulumukile pa kutana mufuko mukatampe muyule byakudya pa kibelo kya yetu njibo! Kufika ne pano, ketwayukile ne mwine wetūtudile’o. Kine kyolwa’kya, twadīle pamo bwa balopwe. Bine twapadilwe mpalo mwanda ketwatūkijepo maboko etu! Kadi, ku mfulo kwa uno kweji, nalēmene makilo mavule onadi nkyalēmene kashā mu bwami būmi.

Myeji mityetye pa kupita’po, betutuma mu kibundi kya Gilbert Plains, kidi ku kintu kya makilometele 240, kungala kwa Souris. Mu mene mafuku’a, kipwilo ne kipwilo kyadi na tabulo ku lukala kulembe lapolo ya busapudi ya kweji ne kweji ya kipwilo. Lapolo poyatūkile mu kweji umo, nanena mwisambo ku kipwilo mwanda wa kukomeneja’mba batutu ne bakaka bafwaninwe kukankamana. Pa kupwa kwa kupwila, kaka umo pania mununu, wa mulume kadipo mu bubine, waunena koku usumija mipolo amba, “Nalongele bukomo bwami bonso, ino nkyabwenyepo kulonga bivule na monadi nebilongelanga.” Nami nadila, kupwa namulomba lusa.

Enka na mobyauntanine, banabetu bankasampe bakidi na bukomo babwanya kulonga kilubo pamo bwa kino kadi babwanya kwialakanya. Inoko nemwenine amba pa kyaba kya kutūkija maboko, i biyampe kuboila ñeni ku bilubo ne kwendelela kumeso. Nabya ukapalwa mpalo pa mwingilo obe wa kikōkeji.

Bine dyadi dyese’po kashā kukatanwa ku kalasa 14 ku Masomo a Ngileade na myaka 21, mene otwapwile mu Kweji 2, 1950! Kubwipi kwa kisumpi kimo pa biná kya baeleve ba kano kalasa kyatuminwe mu polovenshi ya Québec mobesamba ludimi lwa Falanse, mu Kanada, mwine mwadi mupangwapangwa Batumoni bininge na bendeji ba bipwilo. Ami natuminwe mu Val-d’Or, mu kibundi mobakolanga olo mu ino ntanda. Difuku dimo, twakasapwile bungi mu kibundi kya kubwipi kya Val-Senneville. Mumpe wetunena’mba usa kusoñanya bantu betukupile shi ketutambilepo mu kibundi. Pa kino, naenda kukamusambila ku kidye. Uno mumpe waponejibwa. *

Ino myanda ne mikwabo iifwene nayo ibadilwa mu “Kulwibwa mu Québec.” Polovenshi ya Québec yaludikilwe na Kipwilo kya Katolika Loma mu bula bwa myaka 300 ne kupita. Bendeji ba bipwilo ne bantu ba politike bobadi nabo mu kimo, badi bapangapanga  Batumoni ba Yehova. Kino kyadi kitatyi kikomo, kadi twadi butyetye; inoko ketwatūkijepo maboko etu. Bantu ba mityima miyampe ba mu Québec baitabile ku musapu. Naikele na dyese dya kwifunda na bantu bavule baitabije bubine. Mu bantu bonefundile nabo Bible mwadi ne kisaka kimo kya bantu dikumi. Kupwa kisaka kyonso kituntulu kyashilula kwingidila Yehova. Kimfwa kyabo kya bukankamane kyatengele bantu bakwabo batamba mu Kipwilo kya Katolika. Twaendelele na kusapula enka ne byotwanekenye kuno kulwibwa!

Mu 1956, natumwa mu Haiti. Mwine’mwa, bamishonele bavule bapya badi bekonda na kwifunda ludimi lwa Falanse, inoko bantu badi bebevwana. Stanley Boggus, mishonele umo wanenene amba, “Twatulumukile pa kumona bantu balonga bukomo bwa kwitukwasha tuyuke mwa kwisambila.” Ami’ko bidi, nkyadipo na ano makambakano mwanda nefundile kala ludimi lwa Falanse mu Québec. Inoko twajingulwile amba banabetu bavule besambanga ludimi lwa Créole lwa mu Haiti. O mwanda batwe bamishonele pa kusaka’mba tufikile pa kitungo kyetu, byadi bitulomba kwifunda lwabo ludimi. Ye motwalongele, kadi twapadilwe mpalo pa buno bukomo botwalongele.

Kadi pa kukwasha banabetu, twapelwe lupusa na Kitango Kyendeji lwa kwalamuna Kiteba kya Mulami ne mabuku makwabo mu ludimi lwa Creole lwa mu Haiti. Kibalwa kya bantu batanwa ku kupwila kyakandile bukidibukidi mu bipindi byonso bya mu ino ntanda. Mu 1950 mu Haiti mwadi basapudi 99, inoko kino kibalwa kyakandile kufika ku basapudi 800 ne musubu kubwipi na mwaka wa 1960! Mu kine kitatyi’kya, natuminwe kukengila ku Betele. Mu 1961, naikele na nsangaji ya kwimanina Masomo a Mwingilo wa Bulopwe. Twafundije bakulumpe ba mu bipwilo 40 ne bapania ba pa bula. Ku kitango kya mu Kweji 1, 1962, twakankamikile’ko banabetu babwenye bisakibwa batandabule mwingilo wabo, ne bamo batongelwe bu bapania ba pa bula. Kino kyadi na mvubu mu kine kitatyi’kya mwanda kupangwapangwa kwadi kwitutengēle.

Mu mafuku 23 Kweji 1, 1962, batwe’tu tupwa kitango, ami ne mishonele Andrew D’Amico baketukwata ku bilo ya musambo, ne kwituyata nimelo ya  mafuku 8 Kweji 1, 1962 (mu Falanse) ya dipepala Langukai! yadi mu kibīko. Mu dino dipepala Langukai! mwadi mupitulukwe ne myanda ya mu julunale imo ya mu Franse mine yanenene amba mu Haiti batōtanga’mo bya majende. Bamo kebadipo basaka kwivwana bino binenwa kadi balangile amba i batwe balembele kino kishinte ku musambo. Mayenga matyetye pa kupita’po, bamishonele bapangwa mu ino ntanda. * Inoko banabetu ba mu ino ntanda baendelele mu muswelo utulumukwa. Dyalelo, tusangalanga nabo pamo mwanda wa kūminina kwabo ne kwendelela kobaendelele ku mushipiditu. Pano kebadi ne na Bisonekwa Bijila​—Bwalamuni bwa Ntanda Mipya mu ludimi lwa Creole lwa mu Haiti​—kintu kyotwadi tumona’nka bwa kilotwa mu kine kitatyi’kya.

Pa kupwa kwingidila mu Haiti, natuminwe kukengila bu mishonele mu Repiblike Santrafrikene. Mwenda mafuku, naikala na dyese dya kwingila’mo bu mutadi wendakana kupwa ne bu mutadi wa musambo.

Mu mene mafuku’a, Mobo a Bulopwe mavule keadipo biyampe. Nefundile kusesa nsono, kukuta’yo bīta, ne kufimpa njibo. Bapityeshinda badi batulumuka pa kumona mpyasakenine uno mubakilo mupya kondi. Kadi kino kyakankamikile ne banabetu nabo bobake abo Mobo a Bulopwe ne kwiakundula senene. Bendeji ba bipwilo badi betuzawila mwanda bipwilo byabo byadi bya malata inoko batwe na bya nsono. Nansha nankyo, twaendelele’nka na kwingidija etu Mobo a Bulopwe a nsono. Inoko kuno kuzawilwa kwapwile papukumine kivula kikatampe mu Bangi, mwipata mwa ino ntanda. Kyatentwile malata a kyabo kipwilo ne kukeanyunga mu kilai kikatampe. Inoko etu Mobo a Bulopwe byoadi mafimpwe senene keatekukilepo. Pa kuvuija senene mwingilo wa Bulopwe, twaūbakile bilo mipya ya musambo ne njibo ya bamishonele mu myeji itano kete. *

Mu 1976 mwingilo wa Bulopwe wakankajibwa mu Repiblike Santrafrikene, kupwa natumwa mu Ndjamena, mwipata mwa Tshade, ntanda ilondakene na ino. Na bya dyese, twetana na Happy, pania wa pa bula mupyasakane wa mu Kamerune. Namusonga mu difuku 1 Kweji 4, 1978. Enka mu uno kweji’u, kwalupuka divita dya basivile, kadi batwe bavule, twanyemena kunshi kwa ntanda. Divita dyapwa, batwe pa kujoka twatana’mba mu yetu njibo ye mwadi mu kité kya basola. Kebetuselelepo’nka mabuku kete ino i ne nkanzo ya Happy ya butundaile ne byabuntu byobetupele pa butundaile. Inoko ketwatūkijepo maboko etu. Twekankamikile ne kuta mutyima ku mwingilo wetu.

Kintu kya myaka ibidi pa kupita’po, kukankajibwa kwa mu Repiblike Santrafrikene kwapwa. Penepa twajokela’mo ne kwingila mu mwingilo wa kwendakana. Motoka ye yadi njibo yetu, mwadi mupope butanda, ne ntuku mwadi mubwana malitele 200 a mema, frigo ne mafiya bingila pampikwa mudilo wa nshinga. Ñendo yadi ya makambakano. Mu lwendo lumo, twaimikilwe misunsa mivule na bampulushi mwanda wa kwitukontolola.

Kyanga kyadi kifika ne mu 50°C. Kyaba kimo ku kitango byadi bikomo pa kusokola mema a kubatyija nao bantu. O mwanda banabetu badi bakola mishimwa mu kyalo kya munonga ne kuteka bityebitye mema enka ne byobabwanya a kubatyija nao, ne lubatyijo lwadi lulongelwa mu ntuku.

Mu 1980 betutuma mu Nijeria. Mu bula bwa myaka ibidi ne kipindi, twateakanya lūbako lwa musambo mupya. Banabetu bapotele kifuko kyadi’po mangajini abidi makatampe mene adi alomba kupomona kupwa tūbake’po musambo. Difuku dimo lubanga, nakanda pangala mwanda wa kupomona. Kubwipi na midi, naanza kutūka bityebitye enka na monakandilanga. Inoko bintu byashinta, napulukile kūlu, kupwa nebasa panshi. Nelopwele bininge, ino pa kupwa kumpima ku radiyo, dokitele wasapwila Happy amba: “Kokilanga’ko. Mijilo’tu mityetye yo ityibikile, kadi usa  kwivwana biyampe mu bula bwa yenga nansha ne kupita.”

Mu 1986 twatumwa mu Côte d’Ivoire, mwine motwaingile mwingilo wa kwendakana. Twadi tukapempula ne mu Burkina Faso, ntanda ilondakene na ino. Nkyadipo nanga’mba mwenda myaka tukashikatanga mu Burkina Faso mu bula bwa kitatyi kampanda.

Natambile mu Kanada mu 1956, ino mu 2003, najokele ku Betele ya mu Kanada pa kupwa kwa myaka 47 na ponatambile’mo, inoko pano ketudi bubidi na Happy. Pa papye twi ba mu Kanada, ino twimonanga bu bene Afrika.

Kupwa mu 2007, ponabwenye myaka 79, twajokela monka mu Afrika! Twatuminwe mu Burkina Faso, mwine monaingile mu Komite ya Ntanda. Mwenda mafuku uno musambo waikele ke bilo ya bwalamuni italwa na musambo wa mu Bénin, ne mu Kweji 8, 2013, twatuminwe ku Betele ya mu Bénin.

Nansha byokendi na bukomo bwa ngitu butyetye, nakisenswe mwingilo bininge. Mu bula bwa myaka isatu ipityile’i, kupityila ku bukwashi bwa bakulumpe ne wami mukaji muswe, naikele na nsangaji ya kumona bantu babidi bonefundile nabo Bible, ba Gédéon ne Frégis babatyijibwa. Pano bengidilanga Yehova na bupyasakane.

Kitatyi kityetye pa kupita’po, ami ne wami mukaji twatumwa ku musambo wa mu Afrika wa Kunshi, kwine’kwa kisaka kya Betele kivuijanga na kanye bisakibwa byami bitala bukomo bwami bwa ngitu. Afrika wa Kunshi i ntanda ya busamba-bubidi mu matanda onaingidila’mo mu Afrika. Kupwa, mu Kweji 10, 2017, twaikele na dyese dikatampe. Twakatenwe ku kufikidijibwa kwa kité kyetu kya ntanda yonso mu Warwick, mu New York. Kino i kinkumenkume kyonkikelwapo nansha dimo!

Annuaire 1994 unena pa paje 255 amba: “Boba bonso kebōminine mu mwingilo mu bula bwa myaka mivule twibasoñanya’mba: ‘Kankamanai kadi kemwakitūkijai maboko enu, mwanda mwingilo wenu ukemupadilwa mpalo.’​—2 Bilongwa 15:7.” Ami ne Happy twi basumininwe kulonda uno musoñanya ne kukankamika bantu bakwabo beulonde.