“Pim” I Paka Buniti bwa Bibele

MWA miteñi ya Mulena Saule, Maisilaele ne ba yo shemunisanga lisebeliso za bona za sipi kwa batuli ba Mafilisita. Bibele i li: “Tifo ya ku shemunisa lilepe ni ku lukisa miwayo n’e li malinyana feela a n’a likana ni 5 ngwee; hape ne ku lifwa a n’a likana ni 10 ngwee fa ku shemunisa likekele kamba mihuma.”—1 Samuele 13:21, Bibele ya Silozi, hatiso ya 1984.

Linzwi la Sibeheru la kwa makalelo le li tolokilwe kuli ‘5 ni 10 ngwee’ mwa timana ye ki pim mi li fumaneha fela hañwi mwa Bibele. Pim ne li nto mañi? Kalabo kwa puzo yeo ne i sa zibwi ku fitela ka 1907 C.E. licwe la pili la pim ha ne li pumbuzwi mwa muleneñi wa kale wa Gezer. Pili 1907 C.E. i si ka fita kale, batoloki ba Bibele ne ku ba bezi t’ata ku toloka linzwi la “pim.” Ka mutala, toloko ya King James Version i toloka 1 Samuele 13:21 kuli: “Kono ne ba na ni mabeleko a ku shemunisa lifocolo, malimi a likekele, litabisa, lilepe, ni miwayo.”

Bocaziba kacenu ba ziba kuli pim ne i eza buima bo bu bat’o fita fa ligramu ze eza 7.82, kamba ne i fitelela licika la buima bwa shekele, sona sipimo se ne ba itusisanga hahulu Maheberu. Lingengemwa za silivera ze ne likana ni pim kwa buima ne li yona tifo ye ne ba lifa Maisilaele kwa Mafilisita ka ku ba shemunela lisebeliso za bona. Sipimo sa shekele ne si tuhezwi ku itusiswa mubuso wa Juda ni muleneñi wa ona wa Jerusalema ha ne li shandauzwi ka 607 B.C.E. Kacwalo sipimo sa pim si paka cwañi buniti bwa mañolo a Siheberu?

Bocaziba ba bañwi ba kabangisa kuli Mañolo a Siheberu, a’ kopanyeleza cwalo ni buka ya 1 Samuele, n’a ñozwi mwa nako ya puso ya Magerike ni Maroma, mi ba li a mañwi mane n’a ñozwi mwa lilimo za ma-100 B.C.E. Kacwalo ku kabangiswa kuli “Mañolo a Sibeberu . . . ‘h’a bonisi litaba za kale,’ mi h’a koni ku itingwa kwa ku fa litaba za niti ka za ‘Isilaele ye bulezwi mwa Bibele kamba ‘Isilaele wa kwaikale,’ kakuli ki litaba ze ba ikupulezi Majuda ba mwa miteñi ya cwale ni Bakreste.”

Kono ka ku ama kwa sipimo sa pim se si pundilwe kwa 1 Samuele 13:21, William G. Dever, caziba wa litaba za kale za batu ba kwa Middle East, n’a ize: “[Ne] si sa konwi ni hanyinyani ku ba se si ‘ikupulezwi’ fela ki bañoli ba ne ba pilile mwa miteñi ya puso ya Magerike ni Maroma ili lilimo ze myanda-nda ku zwa fo ne si tuhelezwi ku itusisezwa mi mane ne se si libezwi. Mane yona kalulonyana ya liñolo la mwa Bibele ye . . . ne i si ka utwisiswa konji ha ku to fitwa kwa makalelo a lilimo za ma-1900 A. D., ha ne ku pumbuzwi lipimo za pili luli fo ne ku ñozwi ka Siheberu kuli pîm.” Caziba y’o u zwelapili kuli: “Haiba litaba za mwa Bibele kaufela ki litaba ze ‘n’e ikupulezwi fela’ mwa miteñi ya Magerike ni ya Maroma, ne ku tile cwañi he kuli taba ye i fumanehe mwa Bibele ya Siheberu? Kono yo muñwi n’a kana a hana ka ku talusa kuli taba ya pîm ki ‘taba ye nyinyani.’ Yeo ki niti; kono sina ka mo lu zibela, ‘litaba ze tuna za kwaikale li zwelela fa litaba ze nyinyani.’”

[Siswaniso se si fa likepe 29]

Sipimo sa pim ne li sa buima bo bu fitelela licika la buima bwa shekele