MASWANISO A ZA KWAMULAHO

Plato

Plato (naa pilile ibato ba ka 427-347 B.C.E.) ne li muhedeni wa Mugerike ya naa li caziba wa tuto ya mihupulo ya batu. Naa pepezwi mwa Atene mwa lubasi lo ne lu fumile ni ku kutekeha hahulu, mi naa itutile hahulu. Naa susuelizwe hahulu ki muuna ya naa tompeha hahulu wa libizo la Socrates ya naa li caziba wa tuto ya mihupulo ya batu ni balateleli ba Pythagoras, ya naa li caziba wa tuto ya mihupulo ya batu ni lipalo.

HAMULAHO wa ku potoloha libaka za Liwate la Mediteranea ni ku ikenya mwa lipolitiki za mwa muleneñi wa Sirakuza, ili muleneñi wa Sigerike mwa Sicily, Plato a kutela kwa Atene, kwa naa izo kalisa sikolo se ne si bizwa Academy. Sikolo sa Academy hañata si bulelwanga kuli ki sona se ne si li yunivesiti ya pili mwa Yurope mi ne si bile sibaka se situna ko ne ku ezwa lipatisiso za tuto ya lipalo ni tuto ya mihupulo ya batu.

KI KABAKALAÑI HA MU SWANELA KU ZIBA ZA HAE?

Lituto za Plato li susuelize hahulu litumelo za bulapeli bwa batu ba bañata hahulu, ku kopanyeleza cwalo ni batu ba ba ipapata kuli ki Bakreste, ili bao buñata ba lumela ka mafosisa kuli lituto za bona li zwa mwa Bibele. Tuto ye tuna hahulu kwa lituto za Plato ki tuto ya kuli batu ba na ni moyo o sa shwi ili o zwelangapili ku pila kamita mubili wa mutu ha u shwa.

Plato naa tabela hahulu taba ya kuli ku na ni bupilo hamulaho wa lifu. Buka ye bizwa Body and Soul in Ancient Philosophy i bulela kuli “tuto ya kuli moyo ha u shwi ne li ye ñwi ya lituto za naa tabela hahulu Plato.” Naa ikolwisize hahulu kuli “moyo u zwelangapili ku pila hamulaho wa lifu la mubili, mi u fiwanga mupuzo kamba koto” ku likana ni mwa naa pilezi bupilo bwa hae mutu ha naa sa li fa lifasi. *

 LITUTO ZA PLATO NE LI YAMBILE CWAÑI?

Mwa lilimo ze 900 ze ne si bile teñi sikolo sa Plato sa Academy, ili ku kala ka 387 B.C.E. ku isa ka 529 C.E., batu ne ba susuelize hahulu ki sona. Mihupulo ya Plato ya tuma hahulu mwa linaha ze ne busiwa ki mubuso wa Greece ni wa Roma. Caziba wa Mujuda wa tuto ya mihupulo ya batu ya bizwa Philo ya naa pila mwa Alexandria naa kalile ku lumela lituto za Plato sina feela mo ne ba ezelize ba bahulu ba bulapeli ba bañata mwa bulapeli bo bu twi ki bwa Sikreste. Kabakaleo, lituto za sihedeni ze tomile fa mihupulo ya batu, ze kopanyeleza ni tuto ya kuli moyo ha u shwi za kena mwa bulapeli bwa Sijuda ni bwa Sikreste.

Buka ye li The Anchor Bible Dictionary i bulela kuli, “Lituto kaufela za bulapeli bwa Sikreste li tomile ka mukwa o muñwi fa lituto za Sigerike za mihupulo ya batu sihulu lituto za Plato, kono Bakreste ba bañwi bona ba amuhezi mihupulo ya Plato ka ku tala.” Mu bapanye ze bulezwi mwa libuka ze latelela.

Za naa bulezi Plato: “[Ka nako ya lifu,] nto ye lu biza kuli moyo o sa shwi, ili sona se lu li sona luli, wa zwanga ku yo ba ni milimu ye miñwi, mi teñi ko . . . u yo ikalabelanga—ili nto ye libelelwanga ka bundume ki batu ba bande, kono ba ba maswe bona ki nto ye ba saba hahulu.—Plato—Laws, Book XII.

Ze i bulela Bibele: Moyo ki mutu kasibili kamba bupilo bwa na ni bona mutu. Mane ni lifolofolo ki mioyo. Ka nako ya lifu, moyo ha u zwelangipili ku pila. * Ha mu nyakisise mañolo a latelela:

▪ “Mutu wa pili Adama naa bile moyo o pila.”—1 Makorinte 15:45.

▪ “Cwale Mulimu a li: Lifasi li tahise libupiwa ze pila [kamba mioyo ye pila] ka mifuta ya zona, makomu, ni ze zamaya ka mba, ni lifolofolo za mwa lifasi ka mifuta ya zona.”—Genese 1:24.

▪ “[Moyo, NW] o eza sibi, ki ona o ka shwa.”—Ezekiele 18:4.

Kwa iponahalela hande kuli Bibele ha i luti kuli moyo wa bandukanga lifu la mubili. Kamukwaocwalo, mu ipuze kuli, ‘Kana litumelo za ka li tomile fa Bibele kamba li tomile fa mihupulo ya Plato?’

[Litaluso za kwatasi]

[Manzwi a fa likepe 13]

“Tuto ya kuli moyo ha u shwi ne li ye ñwi ya lituto za naa tabela hahulu Plato.”—Body and Soul in Ancient Philosophy

[Mbokisi fa likepe 13]

‘Bibele ha i bonisi kuli moyo wa zwelangapili ku pila hamulaho wa lifu.’—New Catholic Encyclopedia.

“Ki hamulaho wa ku ñolwa kwa buka ya mafelelezo ya mwa Bibele fo ne i tiyezi tumelo ya kuli moyo ha u shwi . . . mi ya ba ye ñwi ya lituto ze tuna mwa bulapeli bwa Sijuda ni bwa Sikreste.” (Litaku li siyamisizwe ki luna.)—Encyclopaedia Judaica.

“Tumelo ya kuli moyo wa zwelangapili ku pila hamulaho wa lifu la mubili ki taba ye ba kabangisa feela licaziba za tuto ya mihupulo ya batu kamba ba bulapeli, mi ha ku na fo i bonisizwe mwa Mañolo A Kenile.”—The Jewish Encyclopedia.

[Manzwi a fa likepe 12]

LITABA KA BUKUSWANI

▶ Plato u ngiwa ku ba yo muñwi wa licaziba za tuto ya mihupulo ya batu ze susuelize hahulu sicaba.

▶ Ha naa sa li mucaha, a kala ku tabela litaba za bupolitiki kono a zwafa kabakala miezezo ya lipolitiki.

▶ Hasamulaho naa ñozi ka za litaba ze cwale ka mulao, katulo ye lukile, zibo, buitikaneleli, bulapeli, moyo, ni bundume.

▶ Muituti wa Plato ya naa tumile hahulu ne li Aristotle, ya naa bile muluti, caziba wa tuto ya mihupulo ya batu, ni caziba wa sayansi.