NA MIKILI mingi, mobulu ezangaka te. Na ndakisa, na ekólo moko, zuzi moko alobaki boye: “Likambo ya mawa ezali te soki okokwea na mabɔkɔ ya bato ya mobulu, kasi nde ntango nini likambo yango ekokómela yo.” Na bisika mosusu, mobulu ekoki kozala mingi te. Ata bongo, ekozala bozoba soki oboyi kozala ekɛngɛ, mpamba te yango ekoki komemela yo likama.

Ata soki ofandaka na esika oyo mobulu ezalaka mingi to te, ndenge nini okoki kobatela bomoi na yo mpe ya bato oyo olingaka? Likambo moko ya ntina oyo okoki kosala ezali ya kolanda toli oyo ya Biblia: “Moto ya ekɛngɛ nde moto oyo amoni likama mpe amibombi, kasi bato oyo bazangi boyebi baleki kaka mpe basengeli kozwa mpasi.” (Masese 22:3) Kutu, bakonzi ya polisi balobelaka makambo oyo bato basengeli kosala liboso mpo bato ya mobulu básala bango mabe te.

Mpasi oyo ekómelaka baoyo bakwei na mabɔkɔ ya bato ya mobulu ezalaka kaka te kozoka to kobungisa biloko. Mingi na bango bayokaka ntango nyonso mpasi na motema mpe banyokwamaka na makanisi. Boye, ezali na ntina osala nyonso oyo okoki mpo omibatela! Na yango, talá oyo okoki kosala mpo omibatela na makambo minei ya mobulu​—kobɔtɔla, kosangisa nzoto na makasi, koyiba na nzela ya Internet, mpe koyiba na nkombo ya moto mosusu.

Elimboli nini? Elimboli kozwa eloko ya moto na makasi to kobangisa ye mpo na koyiba ye.

Esalaka bato nini? Ntango likambo ya koyiba na mandoki engalaki makasi na Grande-Bretagne, prokirɛrɛ moko amonisaki ete atako baoyo bakutanaki na likambo yango banyokwamaki na nzoto te, bango nyonso banyokwamaki na makanisi. Alobaki boye: “Mingi na bango balobi ete batungisamaka ntango nyonso mpe balalaka malamu te, mpe balobi ete likambo yango ebebisá mpenza misala na bango.”

Okoki kosala nini?

• Zalá ekɛngɛ. Miyibi basalelaka mabaku nyonso. Balingaka koyiba bato oyo bazalaka ekɛngɛ te. Na yango, kebá na bato oyo bazali kotalatala yo, zalá ekɛngɛ na bato oyo bazali zingazinga na yo, kolangwa masanga te, komɛla drɔgɛ mpe te mpo ekoki kobebisa bososoli na yo mpe kosala ete okanisa malamu te. Buku moko elobi ete “soki moto azali komɛla masanga to kosalela drɔgɛ, ezalaka mpasi mpo akanisa malamu mpe ayeba soki likama ezali liboso na ye.”

• Batelá biloko na yo. Salá ete motuka na yo, baporte mpe bafenetre ya ndako na yo ebatelama malamu. Komeka soki moke te kokɔtisa moto oyo oyebi te. Bombá biloko na yo ya motuya; kolakisa te ete ozali na yango. Masese 11:2 elobi ete “bwanya ezali elongo na bato ya bopɔlɔ.” Mbala mingi miyibi, ata mpe bana ya balabala bayibaka bato oyo balataka babiju ya ntalo mpe basimbaka baaparɛyi ya ntalo mpo bato bamona bango.

• Luká toli. Biblia elobi boye: “Nzela ya zoba ezali malamu na miso na ye, kasi ye oyo azali koyoka toli azali moto ya bwanya.” (Masese 12:15) Soki ozali kosala mobembo, landá toli oyo bato mpe bakonzi ya leta ya esika yango bakopesa yo. Bakoki kolakisa yo bisika oyo osengeli kokeba mpo na yango mpe ndenge oyo okoki komibatela mpe kobatela biloko na yo.

Elimboli nini? Kosangisa na moto nzoto na makasi esangisi makambo lokola kobangisa moto, kokanga ye na makasi mpo na kosangisa na ye nzoto.

Esalaka bato nini? Mwasi moko oyo akutanaki na likambo yango alobi boye: “Likambo ya mabe koleka ezali ete okoyoka mabe kaka te ntango bazali kosangisa na yo nzoto na makasi. Likambo yango ekotikala mpenza na makanisi na yo mpe ekotungisa yo ntango molai mpe ekobongola ndenge oyo otalelaka bomoi. Ekobongola mpe bomoi ya bandeko mpe baninga na yo.” Toboyi te, moto oyo basali ye likambo yango azali na foti te. Ezali nde foti ya moto asali likambo yango.

Okoki kosala nini?

• Salá oyo eyeli yo na makanisi. Departema moko ya bapolisi ya Caroline du nord, na États-Unis, epesi toli oyo: “Soki omoni ete ozali na libateli te na esika oyo ozali to soki omoni lokola ete moto moko akoki kosala yo mabe, longwa na esika yango. Kotika te ete moto moko andimisa yo na makasi ete otikala wana soki motema na yo eboyi.”

• Longolá kobanga mpe fungolá miso. Baoyo basangisaka na bato nzoto na makasi balandaka mingi baoyo bazalaka ekɛngɛ te mpe baoyo bazali na likoki ya komibatela te. Longolá kobanga mpe zalá ekɛngɛ.

• Kolalisa miso te. Gangá. (Kolimbola Mibeko 22:25-27) Kimá to bundisá ye, salá likambo moko oyo azalaki komizela na yango te. Mpe soki likoki ezali, kimá na esika oyo ezali na libateli mpe bengá bapolisi. *

Elimboli nini? Ezali makambo mabe oyo miyibi basalaka na nzela ya Internet. Na ndakisa basalelaka mayele mabe mpo na koboya kofuta mpako, kozwa matomba oyo leta epesaka atako bazali na lotomo na yango te, kosalela karte ya kredi ya moto mosusu, kozwa mbongo ya bato kozanga kopesa bango biloko oyo basombi. Kobuba na makambo ya mombongo mpe kotɛka biloko na Internet na moto oyo apesi mbongo mingi koleka basusu.

Esalaka bato nini? Esalaka ete na mokili mobimba bato bábungisa bamiliare ya badolare mpo na likambo yango. Tózwa ndakisa. Batindelaki Sandra mesaje moko na Internet oyo akanisaki ete eutaki na banki oyo abombaka mbongo; mesaje yango esɛngaki ye apesa lisusu makambo nyonso oyo ezalaka na mikanda na ye ya banki. Mwa miniti moke nsima ya kotindela bango yango, akamwaki ntango amonaki ete mbongo na ye dolare 4 000 ekendaki na banki mosusu. Sandra ayaki koyeba mbala moko ete babubi ye.

Okoki kosala nini?

• Kebá! Kokosama te na ba site Internet oyo emonanaka lokola ezali malamu mpenza, mpe kobosana te ete babanki oyo eyebani na Leta ekoki te kosɛnga yo otindela bango makambo na yo ya sekele na Internet. Liboso ya kosomba to kosala mombongo na Internet, luká koyeba naino soki bato balobaka nini mpo na kompanyi yango. Masese 14:15 elobi ete “moto nyonso oyo azangi mayele andimaka liloba nyonso, kasi moto ya ekɛngɛ atyaka likebi na matambe na ye.” Zalá mpe ekɛngɛ ntango olingi kosomba to kotɛkɛla bakompanyi oyo ezali na mboka bapaya biloko. Mpo soki likambo ebimi, ekoki kozala mpasi kosilisa yango.

• Luká koyeba kompanyi yango malamumalamu. Omituna boye: ‘Kompanyi yango ezalaka mpenza wapi? Nimero na yango ya telefone ezali ya lokuta te? Biloko oyo nakosomba ekosɛnga ete nabakisa mbongo mosusu oyo esengeli te? Ntango nini bakopesa ngai biloko yango? Nakoki kozongisa biloko yango to kosɛnga ete bázongisela ngai mbongo na ngai?’

• Kebá soki bazali kolaka yo benefisi ebele na ntango mokuse. Baoyo bayibaka bato na Internet, bayibaka mingimingi bato ya lokoso mpe baoyo balukaka kozwa eleko oyo bamoneli mpasi te. Bakoki kosalela mayele: Kolaka yo mbongo ebele na mosala moke, kodefisa yo mbongo ata soki ozali na makoki te ya kofuta yango, komonisa yo mombongo moko oyo yo ezali na “makama mingi te” mpe ekopesa yo benefisi mingi. Ebongiseli moko oyo etali makambo ya mimbongo na États-Unis (FTC) epesi toli oyo: “Zwá ntango ya kotalela malamumalamu soki mombongo oyo balakisi yo eyokani mpenza na mibeko ya leta. Soki ekopesa benefisi mingi, yebá ete makama mpe ezali mingi. Kotika te ete moto oyo alakisi yo mombongo yango atya yo mpanzi likoló ete okɔta na mombongo yango liboso ondimisama ete eyokani mpenza na mibeko ya leta.”

Elimboli nini? Elimboli koyiba mikanda ya Leta ya moto mosusu mpe kosalela makambo oyo ezali na kati mpo na kobuba to kosala makambo mosusu ya mabe.

Esalaka bato nini? Miyibi bakoki kosalela makambo oyo ezali na mikanda na yo ya Leta mpo na kozwa karte ya kredi to kodefa mbongo, to mpo na kofungola kɔnti mosusu ya sika. Mpo na nsima bákɔta banyongo ebele na nkombo na yo! Nsukansuka, ata soki balongoli banyongo yango na nkombo na yo, lokumu na yo na makambo ya mbongo ekozala kaka ya kobeba bambula ebele. Moto moko oyo akutanaki na likambo yango alobi boye: “Malamu kutu báyiba yo na esika okende nsango mabe na makambo etali banyongo na banki.”

Okoki kosala nini?

• Batelá makambo oyo ezali sekele. Soki ofuti mbongo na banki na nzela ya Internet to osombi biloko, bongoláká kode na yo mbala na mbala, mingimingi soki osalelaki ordinatɛrɛ ya bato nyonso. Ndenge tolobelaki yango  liboso, zalá mpenza ekɛngɛ ntango ozwi mesaje moko na Internet oyo ezali kosɛnga yo oyebisa makambo na yo ya sekele.

  Miyibi oyo bayibaka mikanda ya Leta ya moto mosusu basalelaka kaka ordinatɛrɛ te. Basalaka nyonso oyo bakoki mpo na kozwa mikanda ya ntina, lokola mikanda ya banki oyo emonisaka motángo ya mbongo oyo moto azali na yango, mikanda oyo moto asalelaka mpo na kobimisa mbongo na banki, karte ya kredi, mpe mikanda mosusu ya ntina. Na yango, batelá mikanda wana malamu, mpe liboso ete obwaka mikanda ya ndenge wana, katá yango mikemike. Kasi, soki omoni lokola ete mokanda moko ebungi to bayibi yango, yebisá likambo yango nokinoki.

• Yebáká kɔnti oyo ozali na yango na banki. Ebongiseli yango (FTC) ebakisi boye: “Koyebaka kɔnti na yo, ezali ebundeli monene mpo na kolonga baoyo bayibaka mikanda ya Leta ya bato mosusu. Soki oyebi nokinoki ete bayibi yo mikanda ya Leta, ekoki kosalisa mpenza.” Na yango, taláká kɔnti na yo mbala na mbala, mpe kebá soki omoni ete balongoli yo mbongo oyo oyebi ntina na yango te. Soki likoki ezali, sɛngá banki na yo mokanda oyo emonisi motángo ya mbongo na yo, mpe talá karte na yo ya kredi mpe mokanda yango mpo na koyeba soki ezali mpenza na nkombo na yo.

Toboyi te, na mokili oyo, olinga, olinga te, okoki kokutana na makambo ya mpasi. Ata bato oyo bazalaka ekɛngɛ mpenza, bakweá na mabɔkɔ ya bato mabe. Na yango, kolanda ntango nyonso toli ya bwanya oyo ezali na Biblia mpe kozala na bososoli, ekomemela yo matomba. “Kotika yango te, mpe ekokɛngɛla yo. Lingá yango, mpe ekobatela yo.” (Masese 4:6) Likambo eleki ntina, Biblia elaki ete mobulu ekosila.

Mpo na nini tosengeli kotya motema ete Nzambe akosilisa mobulu? Tótalela makambo oyo elandi:

• Nzambe alingi kosilisa mobulu. “Ngai Yehova nalingi bosembo, nayini moyibi ná kozanga boyengebene.”​—Yisaya 61:8.

• Azali na nguya ya kosilisa mobulu. “Atombwami na nguya, mpe bosembo ná boyengebene mingi.”​—Yobo 37:23.

• Alaki koboma bato mabe mpe kobikisa bato malamu. “Basali-mabe bakobomama.” “Bayengebene bakozwa mabele, Mpe bakofanda wana seko.”​—Nzembo 37:9, 29.

• Alaki bato na ye ya sembo mokili ya sika mpe ya kimya. “Bato ya komikitisa bakozwa mabele, mpe bakosepela mpenza na kimya mingi.”​—Nzembo 37:11.

Maloba yango esimbi motema na yo? Soki ɛɛ, tosɛngi yo ozwa ntango ya kotalela Biblia mpo na koyekola makambo mingi etali mokano ya Nzambe mpo na bato. Ata buku moko te ezali na bwanya lokola Biblia. Mpe longolá Biblia, ezali na buku mosusu te oyo epesi biso elikya ete mobulu ekosila kala mingi te. *