Sono yá ya Kiyibere (יהוה) isunzulanga e nkumbu Nzambi. Muna Sono ya Kiyibere, e nkumbu yayi yasonama mu tezo kia fulu 7.000. Omu nsekola yayi, e sono yá yayi (יהוה) iyikilwanga vo Tetragrama, isekolwanga vo “Yave.” E nkumbu yayi i yau isundidi o yikwa omu Bibila. Kana una vo asoneki a Bibila ana bavumunuinua beyikilanga Nzambi mu mazina mayingi nze “Mpungu-ngolo,” “Mpungu-nene,” “Mfumu,” e sono yá yayi (יהוה) i nkumbu mosi kaka basadila muna yikila Nzambi.

Yandi kibeni Yave wa Nzambi wafila asoneki a Bibila mu sadila e nkumbu andi. Muna bong’e nona, Nzambi wasadila Yoele wa ngunza mu soneka vo: “Konso ona ovovela nkumbu a Yave, ovuluzwa.” (Yoele 2:​32) Nzambi mpe wafila nsoneki mosi a nkunga mu soneka vo: “Yambula o wantu bazaya wo vo, ngeye una ye nkumbu vo Yave, nge kaka i Mpungu-nene omu nza yawonso.” (Nkunga 83:18) Muna nkanda Nkunga, e nkumbu a Nzambi yasonama mu tezo kia fulu 700. E nkunga miami miasonekwa kimana miayimbilwanga yo vovololwa kwa nkangu a Nzambi. Kansi, ekuma e nkumbu a Nzambi ke inina muna nsekola zankaka ko za Bibila? Ekuma e nsekola yayi isadilanga e nkumbu “Yave”? Ayeyi i nsas’a nkumbu Yave?

Ekuma e nkumbu a Nzambi ke inina muna nsekola zankaka ko za Bibila? Vena ye kuma yayingi. Akaka beyindulanga vo Nzambi a Mpungu-ngolo kavuidi mfunu a nkumbu imosi kaka ko muna kunyikila. Akaka nanga bavukumunua kwa fu kia Ayuda kia venga sadila nkumbu a Nzambi, nanga muna lembi yo safula. Vo i akaka bekwikilanga vo, wau vo ke vena muntu ko ozeye e mpila yasikididi yavovelwanga e nkumbu a Nzambi, diambote mu sadila kaka mazina mandi nze “Mfumu” yovo “Nzambi.” Tala o mambu mesonganga vo ngindu za wantu awaya zabendomoka:

• Awana bevovanga vo Nzambi a Mpungu-ngolo kavuidi mfunu a nkumbu imosi kaka ko, bevezanga e ziku kia sia e kopi zankulu za Diambu diandi kumosi ye zina zalundwa vitila tandu kia Kristu zina ye  nkumbu a Nzambi. Nze una tumwene kala, Nzambi wayambula vo e nkumbu andi yasonama muna Diambu diandi mu tezo kia fulu 7.000. Kieleka, Nzambi ozolele vo twazaya yo sadila e nkumbu andi.

• Asekodi ana bakatula e nkumbu a Nzambi muna zitisa e fu kia Ayuda, diambu diamfunu babembola. Kana una vo akaka muna asoneki Ayuda ke bazolanga yika nkumbu a Nzambi ko, ke bakatula yo ko muna kopi zau za Bibila. E ngungu zankulu zasololwa kuna Qumran, lukufi yo Mbu Afwa, zakala ye nkumbu a Nzambi mu fulu yayingi. Akaka muna asekodi a Bibila besonganga vana vakala e nkumbu a Nzambi muna nkanda miankulu muna vo sia e zina “MFUMU” muna masono manene. Kansi, e kiuvu i kiaki: Wau vo asekodi awaya bazaya wo vo e nkumbu a Nzambi mu fulu yayingi yakala muna nkanda miantete, ekuma bakatulwila yo yovo vingisa mazina? Nani babanzanga vo wabavana nswa mu vanga wo? Yau kaka bazeye.

• Awana bevovanga vo e nkumbu a Nzambi ke ilendi sadilwa ko wau vo ke vena muntu ko ozeye e mpila yasikididi yavovelwanga, besadilanga e nkumbu a Yesu kana una vo ke bazeye ko una yavovelwanga. E mpila ina alongoki a Yesu bavovelanga e nkumbu andi yaswaswana ye mpila ina Akristu ayingi bevovelanga yo unu kiaki. Nanga Akristu Ayuda bavovanga vo Ye·shu’a vana fulu kiavova vo Yesu. Vana fulu kiavova vo “Kristu,” nanga bavovanga vo “Ma·shi’ach” yovo “Messiah.” Akristu ana bavovanga e ndinga Kingerekia nanga bambokelelanga vo I·e·sous’ Khri·stos, awana bavovanga e ndinga Latim nanga bambokelelanga vo Ie’sus Chri’stus. Muna lusadisu lwa mwand’a Nzambi, e mpila e nkumbu andi yasekolwelwa muna Kingerekia yasonekwa muna Bibila mu songa vo Akristu a tandu kiantete balanda e fu kia sadila e nkumbu a Nzambi una yavovelwanga muna nding’au. Diau dimosi mpe, e Buka kia Asekodi a Nsekola ya Nz’ampa ya Bibila bamona vo “Yave” i mpila yambote yavovela nkumbu yayi, kana una vo e mpila yayi ke yau kikilu ko yavovelwanga e nkumbu a Nzambi muna Kiyibere kiankulu.

Ekuma Nsekola ya Nz’ampa isadilanga “Yave” mu yikila e nkumbu a Nzambi? E sono yá ya Kiyibere (יהוה) muna Kimputu i YHWH. Nze una wasonamenanga e mvovo miawonso muna Kiyibere kiankulu, e sono yá yayi ke yakalanga ye sono “a, e, i, o, u” ko. Vava o wantu basadilanga e Kiyibere kiankulu muna lumbu ke lumbu, atangi yau kibeni bakotesanga e sono “a, e, i, o, u.”

Vava kiafokoka sonekwa e Sono ya Kiyibere, vioka tezo kia 1.000 dia mvu, Ayuda akwa ngangu basoka e sinsu ilenda swaswanesa e zú dia ndinga muna songa kana nkia sono muna sono “a, e, i, o, u” kiafwana sadilwa muna tanga Kiyibere. Muna kolo kiakina, Ayuda ayingi bayantika yima ngindu zabendomoka za sia vo diambi mu tumbula  e ndinga muna yika e nkumbu a Nzambi, muna kuma kiaki bavingisanga mvovo miankaka vana fulu kia nkumbu a Nzambi. Nanga vava bavanganga e kopi za sono yá (יהוה), babonganga e yaka muna sono “a, e, i, o, u” ya mvovo bavingisanga vana fulu kia nkumbu a Nzambi yo kotesa yo muna sono yá (יהוה) yasunzulanga e nkumbu a Nzambi. Muna kuma kiaki, e ngungu zakala ye sono yoyo ke zisadisanga wantu ko mu zaya una wavovelwanga e nkumbu a Nzambi muna ndinga Kiyibere. Wantu bevovanga vo e nkumbu a Nzambi yavovelwanga vo “Yahweh,” akaka bevovanga vo mu mpila yakaka yavovelwanga. Muna Ngungu za Mbu Afwa muna ye tini kia nkand’a Levitiku muna Kingerekia, muna tini kiaki e nkumbu a Nzambi yasekolwa vo Iao. Vana ntandu, asoneki a Mingerekia a tandu kiantete basonga mpe mpila zankaka za vovela e nkumbu a Nzambi nze Iae, I·a·be′ ye I·a·ou·e′. Kansi, ke tuzolele kwamanana mu ngindu zazi ko. Katuzeye ko una selo ya Nzambi kuna nz’ankulu bavovelanga e nkumbu a Nzambi muna Kiyibere. (Tuku 13:4; Luvaiku 3:15) Kansi edi tuzeye: O Nzambi wasadilanga e nkumbu andi muna vovana yo nkangu andi, oyau mpe basadilanga yo vava bamokenanga yandi, bakala mpe yo nswa wa sadila yo vava bamokenanga ye akaka.—Luvaiku 6:2; 1 Ntinu 8:23; Nkunga 99:⁠9.

Ozevo, ekuma nsekola yayi isadilanga o mvovo “Yave” mu yika e nkumbu a Nzambi? E kuma kadi e nkumbu yayi se kolo yayantika sadilwa mu nsekola za ndinga zayingi kumosi ye nsekola za ndinga Kikongo. E nkumbu yayi yatoma sadilwa muna nsekola ya Nkand’a Nzambi ye muna yaka fulu muna nsekola ya Masonokwa ma Nlongo. Kasikil’owu, o ntu a diambu “Mambu ye Mbangudulu” una kuna mfoko a nsekola ya Masonokwa ma Nlongo usasilanga vo: “Yave, Yehova, zina diankaka dia Nzambi.”

E Bibila kiantete kia Kingelezo kiasadila nkumbu a Nzambi, i nsekola ya William Tyndale ya nkanda tanu miantete muna mvu wa 1530. William Tyndale wasekola nkumbu a Nzambi vo “Iehouah.” Kuna kwalanda,  e nding’a Kingelezo yasoba, e mpila mpe ya sonekena nkumbu a Nzambi yasobwa. Muna bonga e nona, muna mvu wa 1612, Henry Ainsworth wasadila “Iehovah” vava kasekola nkand’a Nkunga. Muna mvu wa 1639, vava wafimpululwa yo nietekwa kumosi ye nkanda tanu miantete mia Bibila, basadila e nkumbu “Jehovah.” Asekodi ana bavaikisa e nsekola ya American Standard Version muna mvu wa 1901, basadila “Jehovah” muna fulu yasonama nkumbu a Nzambi muna sono ya Kiyibere.

Muna sasila e kuma kasadila nkumbu “Jehovah” vana fulu kia sadila “Yahweh” muna nkand’andi (Studies in the Psalms) wavaika muna mvu wa 1911, Joseph Bryant Rotherham wa mfimpi a Bibila ona watoma zitiswanga wavova vo, wazola vo “atangi a Bibila basadila e mpila ina itomene zayakana.” A. F. Kirkpatrick wa nkwa ngangu diau adimosi mpe kavanga mu kuma kia nkumbu “Jehovah,” muna mvu wa 1930. Wavova vo: “Akwa ngangu ana belongokanga e mpila yasonekena ndinga bavova vo e nkumbu a Nzambi ifwete tangilwa vo Yahveh yovo Yahaveh, kansi JEHOVAH i mpila yambote muna ndinga Kingelezo. Edi disundidi o mfunu ke mpila ivovelwanga ko, kansi zaya vo Nzambi una ye nkumbu andi, ke zina ko nze ‘Mfumu.’”

Ayeyi i nsas’a nkumbu, Yave? Muna Kiyibere, e nkumbu Yave mu verbu yatuka eyi ina ye nsasa vo “kituka.” Akwa ngangu ayingi bekwikilanga vo e nkumbu yayi betela ina ye verbu ya Kiyibere, i sia vo, vanga diambu. Muna kuma kiaki, Buka kia Asekodi a Nsekola ya Nz’ampa babakula vo e nsas’a nkumbu a Nzambi i yayi: “Oyandi Okadisanga.” Wau vo akwa ngangu ngindu zaswaswana bena zau, ke tulendi vova ko vo yayi kaka i nsas’a nkumbu yayi. Kansi, e nsasa yayi betela ina ye kiyekwa kia Yave se Mvangi a lekwa yawonso ye Nlungisi a kani diandi. Yave kasema kaka lekwa yawonso ko, kansi ekolo mambu mebwanga, oyandi okwamanananga lungisa luzolo ye kani diandi.

Ozevo, e nsas’a nkumbu Yave ke isukidi kaka ko muna nsasa ya verbu ina muna sono kia Luvaiku 3:14, kivovanga vo: “Omono Ikituka Konso una Nzolele Kituka” yovo “Omono Ikala Konso una Nzolele Kala.” E mvovo miami ke misasilanga nkumbu a Nzambi una ufwene ko. Kansi, diambu dimosi kaka dia kiwuntu kia Nzambi misonganga, i sia vo, muna konso diambu oyandi okitukanga konso una kazolele muna lungisa e kani diandi. Kana una vo e nkumbu Yave ilenda songa e ngindu zazi, e nkumbu yayi ke isonganga kaka ko dina kasolele kituka. Isonganga mpe mawonso kevanganga mu kuma kia nsem’andi ye ndungana kani diandi.