KETI disolo yai ya Biblia ke tubila salamaka mpenza? Keti bantu yantikaka kutuba bandinga ya kuswaswana na mbala mosi, mutindu Biblia ke monisa yo? Bantu ya nkaka ke vwezaka disolo ya Biblia ya ke tubila mutindu bandinga ya bantu yantikaka mpi panzanaka. Nsoniki mosi ke tuba nde: “Disapu ya Nzo-Zulu ya Babele kele disolo mosi ya luvunu kibeni yina bo me taka.” Nkutu, rabi mosi ya Muyuda bingaka yo “ngindu ya kukonda mayele ya kusosa kutendula kisina ya makanda.”

Sambu na nki bantu ke buyaka kundima disolo ya Babele? Na bunkufi, sambu yo ke wakana ve ti malongi ya nkaka ya ke tubila kisina ya bandinga. Mu mbandu, bantu ya nkaka ya mayele ke tubaka nde bandinga basikaka ve na kintulumukina kansi yo yelaka malembe-malembe tuka na “ndinga mosi ya nene.” Bankaka ke yindulaka nde bandinga mingi ya kisina yelaka na mutindu na yo, mpi yo yantikaka na makelele ya fioti tii yo kumaka kutuba ya kele ti mambu mingi. Malongi yai mpi malongi ya nkaka ya ke wakanaka ve me pusaka bantu mingi na kundima dibanza ya Longi Tecumseh Fitch, yina sonikaka na mukanda na yandi Kuyela ya Bandinga (Kingelesi) nde: “Beto me zwa ntete ve bamvutu ya ke ndimisa.”

Inki bima bantu ya arkeolozi mpi bantu ya ke salaka bansosa me sengumunaka na yina me tala kisina mpi kuyela ya bandinga ya bantu? Keti bima yango ke ndimisa malongi yina bo me tubila awa? To keti yo ke ndima nde disolo ya Babele kele ya kieleka? Ntete, bika beto tadila mbote-mbote disolo yina ya Biblia.

Biblia ke tuba nde kuvwalangasa ya ndinga mpi kupanzana ya bantu salamaka na “insi ya Shinare,” yina na nima bo kumaka kubinga Babilone. (Kuyantika 11:2, NW) Inki ntangu yo salamaka? Biblia ke tuba nde ‘bantu ya nsi-ntoto kabwanaka’ na bilumbu  ya Pelegi, yina butukaka kiteso ya bamvula 250 na ntwala ya Abrahami. Yo yina, yo ke monana nde disolo ya Babele salamaka kiteso ya bamvula 4 200 me luta.​—Kuyantika 10:25; 11:18-26.

Bantu ya nkaka ya mayele ke tubaka nde bandinga ya bubu yai katukaka na ndinga mosi ya kisina, yina bantu ke bingaka ndinga ya nene ya bo ke yindulaka nde bantu vandaka kutuba kiteso ya bamvula 100 000 me luta. * Bankaka ke tubaka nde bandinga ya bubu yai me katukaka na bandinga mingi ya kisina yina bantu vandaka kutuba kiteso ya bamvula 6 000 me luta. Kansi nki mutindu bantu yina ke longukaka bandinga me zaba bitambi ya kuyela ya bandinga yina ke tubamaka diaka ve? Zulunalu mosi (Economist) ke tuba nde: “Diambu yango kele mpasi. Na kuswaswana ti bantu yina ke longukaka nitu ya bantu, bantu yina ke longukaka bandinga kele ve ti mikwa ya bambisi to banti sambu yo sadisa bo na kuzaba mambu ya ntama.” Zulunalu yango ke yika nde muntu mosi ya ke longukaka bandinga, ya ke kwikilaka na evolisio ke basisaka bangindu na yandi na, “kusalaka bakalkile na mambu yina bo ke yindulaka nde yo kele ya kieleka kansi ya bo lenda tudila ve ntima.”

Ata mpidina, kele ti “bima ya ntama ya ke tubilaka bandinga.” Inki kele bima yango, mpi yo ke monisa nki na yina me tala kisina ya bandinga ya bantu? Mukanda mosi (The New Encyclopædia Britannica) ke tuba nde: “Masolo ya ntama kibeni ya ndinga ya kusonika, ya bima ya ntama ya me tala ndinga yina muntu lenda vanda ti yo, kele yina bo monaka kiteso ya bamvula kuluta 4 000 to 5000 me luta.” Na wapi bantu ya arkeolozi sengumunaka “bima ya ntama ya me tala ndinga,” to “masolo ya ntama ya me tala ndinga”? Na Mezopotamia​—kisika Shinare * ya ntama vandaka. Yo yina, banzikisa yina beto kele na yo ke wakana ti mambu yina Biblia ke tuba.

Biblia ke tuba nde na Babele, Nzambi salaka diambu mosi sambu na “vwalangasa ndinga na bo sambu bo bakisa ve ndinga ya muntu ya nkaka.” (Kuyantika 11:7, NW) Yo yina, batungi ‘yambulaka kutunga mbanza’ Babele mpi panzanaka na ‘ntoto ya mvimba.’ (Kuyantika 11:8, 9) Biblia ke tuba ve nde bandinga yonso ya bubu yai katukaka na “ndinga mosi ya nene.” Kansi, yo ke monisa mutindu bandinga mingi ya mpa yina vandaka ya kuyidika mbote basikaka na kintulumukina, mpi bantu vandaka ti makuki ya kumonisa mawi mpi bangindu na bo sambu na bandinga yina mpi konso ndinga vandaka ya kuswaswana ti ndinga ya nkaka.

Inki beto lenda tuba sambu na bandinga ya bubu yai? Yo kele mutindu mosi to ya kuswaswana? Lera Boroditsky, muntu ya siansi yina ke longukaka mabanza ya bantu, sonikaka nde: “Ntangu bantu yina ke longukaka bandinga salaka bansosa ya bandinga ya nsi-ntoto (mwa ndambu yina bo tadilaka na bandinga 7 000 to mingi), bo monaka baluswaswanu mingi kibeni.” Ya kieleka, ata tubandinga mpi bandinga ya bwala ya me katuka na ndinga mosi lenda fwanana, mu mbandu Cantonais mpi Hakka yina bo ke tubaka na sudi ya Chine, yo me swaswana ngolo kibeni ti tubandinga ya me katuka na ndinga ya nkaka, mu mbandu ndinga ya Catalan ya Westi to ndinga ya Valencian na Espagne.

Bandinga ke monisaka mutindu bantu ke yindulaka mpi ke tendulaka mambu yina kele na nziunga na bo​—mukubu, kiteso, kisika muntu me katuka to  ke kwenda. Mu mbandu, muntu mosi lenda tuba na ndinga na yandi nde: “Kele ti niama na diboko na nge ya kitata.” Kansi na ndinga ya nkaka, muntu lenda tuba nde: “Kele ti niama na diboko na nge ya sudi-westi.” Baluswaswanu yai lenda vwalangasa kibeni. Yo yina, batungi ya Babele kukaka ve kumanisa kisalu na bo.

Ndinga ya kisina yina bantu vandaka kutuba vandaka nki mutindu? Biblia ke tuba nde Adami, muntu ya ntete, vandaka ti makuki ya kusala bangogo ya mpa ntangu yandi vandaka kupesa bazina na bambisi mpi bigangwa yonso ya ke pumbukaka. (Kuyantika 2:20) Adami salaka mpi poemi sambu na kumonisa mawi na yandi sambu na nkento na yandi, mpi nkento na yandi tubaka pwelele ntuma yina Nzambi pesaka mpi malanda ya kukolama na yo. (Kuyantika 2:23; 3:1-3) Yo yina, ndinga ya ntete sadisaka bantu na kusolula mbote-mbote mpi kumonisa mabanza na bo pwelele.

Mutindu yina Nzambi vwalangasaka bandinga na Babele kangaka mayele ya bantu ya kuvukisa ngangu na bo mpi ngolo na bo sambu na kusala kumosi. Ata mpidina, bandinga na bo ya mpa vandaka ti mambu mingi, kaka bonso ndinga ya ntete. Na nsungi ya bamvu-nkama fioti, bantu tungaka bambanza, salaka bimvuka ya basoda ya ngolo, mpi kumaka kusala mimbongo na bansi mingi. (Kuyantika 13:12; 14:1-11; 37:25) Keti bo lendaka kuyela mutindu yina kukonda kusadila bangogo mingi mpi kuzaba mutindu ya kusadila yo? Na kutadila Biblia, ndinga ya kisina mpi bandinga yina basikaka na Babele, vandaka ve makelele ya nkufi mpi kuboka, kansi yo vandaka bandinga ya kele ti mambu mingi.

Bansosa ya bubu yai ke ndimisa diambu yina. Ansiklopedi mosi (The Cambridge Encyclopedia of Language) ke tuba nde: “Nsosa mosi salamaka sambu na konso kinkulu monisaka nde ata yo vandaka ‘ya kutoma ve’ na yina me tala kinkulu, yo monanaka nde yo vandaka ndinga mosi ya kuyidika mbote, mpi mambu mingi ya me fwanana ti makanda yina bo vandaka kubinga ‘ya kutoma.’” Mutindu mosi, na mukanda yina yandi sonikaka, (The Language Instinct) profesere Steven Pinker ya Iniversite ya Harvard tubaka nde: “Bandinga yonso ke vandaka ti bangogo mingi.”

Na nima ya kutubila ntangu mpi kisika “bima ya ntama” ya ndinga katukaka, baluswaswanu na kati ya bandinga, mpi mutindu bandinga ya ntama vandaka, inki beto lenda tuba? Bantu mingi ke tubaka nde, disolo ya Biblia ya ke tubila mambu yina salamaka na Babele kele ntendula ya me fwana na kutudila ntima.

Biblia ke zabisa beto nde Yehowa Nzambi vwalangasaka ndinga ya bantu na Babele sambu bo kolamaka na yandi. (Kuyantika 11:4-7) Kansi, yandi silaka nde yandi “ta balula ndinga ya bantu sambu yo kuma ndinga ya kukonda mvindu, sambu bo yonso kusambila na zina ya Yehowa, sambu bo sadila yandi dipeka na dipeka.” (Sofonia 3:9, NW) ‘Ndinga yai ya kukonda mvindu,’ kieleka ya me katuka na Ndinga ya Nzambi, ke vukisa bantu ya nsi-ntoto ya mvimba bubu yai. Yo ke monana mbote nde, na bilumbu ke kwisa Nzambi ta vukisa diaka bantu na kupesaka bo ndinga mosi mpamba, mpi ta katula kuvwalangasa yina kotaka na Babele.